Historia e Dhakës

Qyteti i Dhakës përgjatë lumit Buriganga– pikturuar nga Frederick William Alexander de Fabeck në 1861

Dhaka është një megaqytet modern me zanafillë që daton rreth shekullit të VII të e.s. Historia e Dhakës fillon me ekzistencën e vendbanimeve të urbanizuara që drejtoheshin nga Mbretëria hindu Gauda, Perandoria Pala, budiste dhe shaivite, përpara se kontrolli të kalonte te dinastia hindu Sena në shekullin e X. Pas Dinastisë Sena, qyteti u sundua nga Dinastia hindu Deva.

Në vijim Dhaka u sundua nga guvernatorët turq dhe afganë që vareshin nga Sulltanati i Delhit, të pasuar nga Sulltanati i Bengalit, para mbërritjes së Mogulëve në 1608. Qyteti u bë i para-industrializuar dhe u deklarua kryeqyteti i Bengalit Mogul dhe kryeqyteti tregëtar-financiar i Indisë Mogule. Porti natyror lumor i Dhakës ka një ekzistencë të regjistruar që nnga shekulli i XVI. Vendndodhja strategjike lumore e Dhakës në Bengal e bëri atë një qendër të tregëtarëve euro-aziatikë, duke përfshirë armenë, portugezë, francezë, hollandezë dhe britanikë. Qyteti i vjetër me aktivitet të gjallë ishte i njohur si "Venecia e Lindjes". Pas mogulëve, për 200 vjet rajonin e sunduan britanikët deri në pavarësinë e Indisë në 1947. Pas pavarësisë së Bangladeshit në 1971, Dhaka u bë kryeqyteti i shtetit të ri.

Etimologjia

Zanafilla e historisë së emrit Dhaka nuk është e përcaktuar, por megjithatë ka mjaft teori:

• Emri vjen në vijim të ndërtimit të Tempullit Dhakeshvari nga raxha Ballala Sena në shekullin e XII dhe Dhakeshvari është emri i hyjneshës Durga. Dhakeshvari mundet të thotë Hyjnesha e Dhakës; kështu tempulli mund të jetë emërtuar sipas rajonit.
• Dhak (një instrument membranofon) është përdorur si pjesë e festivalit Durga Puxha në këtë tempull dhe kështu mori emrin Dhaka.
• Bima e quajtur Dhak (Butea monosperma), që gjendet dendur në këtë zonë.
• Në shekullin e IV, në Allahabad Prisahasti (gjithashtu Prajag Prashasti), në një lavd për perandorin Samudra Gupta, poeti Harisen përmend Dabaka-n, që në vijim Dabaka u bë Dhaka.
• Raxhatarangini, e shkruar nga Kalhana, një brahman kashmiras, thotë se rajoni fillimisht ishte i njohur si Dhakka. Fjala Dhakka do të thotë kullë vrojtimi. Bikrampuri dhe Sonargaoni – fortesat e mëhershme të sunduesve të Bengalit ishin të vendosura në afërsi. Kështu Dhaka me gjasa u përdor si kullë vrojtimi për këto fortifikime.

Mbretëria Kamarupa

Mbretëria Kamarupa, e njohur edhe si Pragxhjotisa, ekzistonte midis viteve 350 dhe 1140. Sipas kronikës së Jogini Tantras, kufiri jugor i mbretërisë shtrihej deri në bashkimin e lumenjve Brahmaputra dhe Shitalakshja, që mbulonte rajonin e Dhakës.

Perandoria Pala

Tempulli Dhakeshvari në 1904

Perandoria Pala (750–1161) ishte një fuqi perandorake gjatë periudhës post-klasike në nënkontinentin indian, që e kishte prejardhjen nga nënrajoni Varendra i Bengalit. Pas rënies së mbretërisë Gauda të Shashankas, rajoni i Bengalit mbeti në gjendje anarkie. Nuk kishte autoritet qëndror dhe kishte luftë të vazhdueshme midis udhëheqësve të vegjël. Studimet bashkëkohëse e përshkruajnë situatën si matsja njaja ("drejtësi peshku" d.m.th. një situatë ku peshku i madh e ha të voglin). Gopala u ngjit në fron si mbreti i parë pala gjatë këtyre kohëve. Pllakata prej bakri Khalimpur sugjeron se prakriti-t (banorët) e rajonit e bënë atë mbret. Është emërtuar sipas dinastisë sunduese, sunduesit e të cilës bartnin emrat që mbaronin me pāla ("ruajtës" në gjuhën prakrite). Perandoria u themelua me zgjedhjen Gopālas si perandor i Gauda në shekullin e VIII. Perandoria Pala e sundoi të gjithë rajonin e Bengalit pas rënies mbretërisë Gauda të mbretit Shashanka. Gjatë mbretërimit të sunduesve Pala midis shekullit të VIII deri në fundin e shekullit të XI, Bikrampur, një rajon i vendosur në distriktin e Dhakës së madhe, ishte një nga kryeqytetet e tyre. Sunduesit Pala ishin kryesisht shaivitë dhe budistë. Por shumica e nënshtetasve të tyre ishin hindu.

Mbretëria Sena

Themeluesi i Dinastisë Sena, Hemanta Sena, ishte pjesë e Dinastisë Pala deri sa perandoria e tyre filloi të dobësohej. Ai e uzurpoi pushtetin në vitin 1095, duke e quajtur veten mbret. Rajoni i poshtëm i Dhakës, atëherë i populluar më së shumti nga bashkësia hindu. Sipas historianit Ahmad Hasan Dani, endësit (tanti) dhe skalitësit e guackave (shankhari) janë banorët më të vjetër të qytetit. Pazari Shankhari (tregu i skalitësve të guackave), Pazari Tanti (tregu i endësve), Pazari Lakshmi dhe Pazari Bangla ishin qendra tregëtare. Rreshti i shtëpive të këtyre zonave kishte një pjesë ballore të ngushtë prej 2 metres (6.6 ft) deri në 3.05 metres (10.0 ft), një thellësi prej 9.15 metres (30.0 ft) deri në 12.2 metres (40 ft), dhe një lartësi deri në katër kate. Zona të tjera artizanësh dhe sipërmarrësish përfshijnë Kumartolin (zona e poçarëve), Patuatulin (zona e ngjyrosësve të jute-mëndafshit), Sutrapurin (zona e zdrukthëtarëve), Bania Nagarin (zona e tregëtarëve), Jalua Nagarin (zona e peshkatarëve) dhe Goal Nagarin. Sipas një besimi popullor, Tempulli Dhakeshvari u ndërtua nga Ballala Sena, drejtuesi i dytë Sena. Një tjetër traditë thotë se kishte pesëdhjetë e dy pazare dhe pesëdhjetë e tre rrugë dhe rajoni mori emrin e "Pazarit Baunno ose Tepun Gulli".

Dasharathadeva (i quajtur edhe raxha Danauxha Rai) ishte një nga sunduesit e fundit hindu që kishte mbretëruar mbi rajonin e Bengalit Lindor (duke përfshirë edhe Dhakën) nga Sonargaoni. Në 1302, ai u mund nga sunduesi turk Shamsuddin Firuz Shah që kishte filluar ta shtrinte mbretërinë e tij nga Lakhnauti në Bengalin Perëndimor.

Xhamia Binat Bibi, ndërtuar në 1454, xhamia më e hershme e mbijetuar në Dhaka

Peridha e Sulltanatit

Deri në mbërritjen e Islamit në këtë rajon, në këtë zonë sunduan turqit dhe afganët deri në fundin e shekullit të XVI.

Me mundjen e sunduesit të pavarur turk të Bengalit Ghijasudin Bahadur Shah në 1324 nga ushtria e sulltanit Ghijath al-Din Tughluk, Dhaka kaloi për herë të parë nën sundimin e Sulltanatit të Delhit. Por ajo qëndroi gjerësisht brenda Sulltanatit të pavarur të Bengalit nga viti 1338 deri në vitin 1576 nën sundues të dinastive të ndryshme, duke përfshirë Fakhrudin Mubarak Shahun, Shamsudin Iljas Shahun, Alaudin Husain Shahun, Sher Shah Surin dhe Muhamad Khan Surin.

Një fortesë afgane (e njohur edhe si Fortesa e Vjetër e Dhakës; tani Burgu Qëndror i Dhakës së Vjetër) u ndërtua gjatë kësaj periudhe. Historiani i shekullit të XVII Mirza Nathan e përshkruan fortesën në librin e tij Baharistan-i-Ghaibi si "të rrethuar nga mure balte dhe më të madhe me më të fortë në periudhën para-mogule". Sipas mbishkrimit të gjetur afër fortesës, Porta e Xhamisë Nashvallagali u rinovua në 1459.

Majtas: piktura më e hershme e Fortesës së Lalbagut nga Johan Zoffany në 1787; Djathtas: Fotoja më e heshme e Bara Katras në 1875

Në 1412, Shah Ali Baghdadi, një shenjt i mbërritur në Delhi dhe pastaj i ardhur në Dhaka, ku u bë një dishepull i Shah Baharit të Urdhërit Çishti. Faltorja e tij ekziston akoma në zonën e tanishme Mirpur Thana.

Xhamia Binat Bibi u ndërtua në 1454 në zonën Narinda të Dhakës gjatë mbretërimit të sulltanit të Bengalit Nasirudin Mahmud Shah (mbr. 1435–1459). Është struktura më e vjetër prej tullash që ekziston akoma në qytet.

Rreth vitit 1550, historiani portugez João de Barros futi për herë të parë Dhakën në hartën e librit të tij Décadas da Ásia (Dekada të Azisë) si Daca.

Harta e Joao de Barros në 1550, harta e parë ku tregohet Dhaka. Veriu është në të majtë, Daca është shënuar në mes

Daud Khan Karrani i Dinastisë Karrani qe sunduesi i fundit i pavarur i Sulltanatit të Bengalit që e zotëronte Dhakën deri në vitin 1576.

Sundimi mogul dhe bërja kryeqytet i Bengalit

Sulltanati i Bengalit kaloi nën zotërimin e Perandorisë Mogule gjatë mbretërimit të Akbarit pas Betejës së Tukaroit (1575) dhe Betejës së Raxhmahalit (1576) duke mundur Dinastinë Karrani. Por Dhaka ishte e vendosur në rajonin Bhati të Bengalit, që bujtëte mjaft forca rrebele të drejtuara nga Isa Khani (1529–1599) i Bara-Bhuijanëve nga mesi deri në fundin e shekullit të XVI. Raxha Man Singhu I, gjenerali i Akbarit, qëndroi në Dhaka gjatë viteve 1602–1604 për të luftuar kundër rrebelëve Bara-Bhuijanë. Singhu ndërtoi katër tempuj të Shivës në sitin e rrënojave origjinale të Tempullit Dhakeshvari. Pasi udhëheqësi paues i Bara-Bhuijanëve, Musa Khani, u nënshtrua nga gjenerali mogul Islam Khani I Çishti në 1608, Dhaka kaloi nën sundimin e plotë të Mogulëve. Ajo përmendet si një Thana (një ngulim ushtarak pararojë).

Subhadari i ri i Bengal Subahut, Islam Khani e zhvendosi kryeqytetin nga Raxhmahali në Dhaka në 1610. Ai e riemërtoi atë nga Dhaka në Xhahangirnagar (qyteti i Xhahangirit) sipas perandorit Xhahangir. Për shkak të vendosjes së saj menjëherë mbas disa rrugëve kryesore lumore, Dhaka ishte një qendër e rëndësishme tregëtare. Në këtë zonë prodhoheshin dhe tregëtoheshin coha musline. Ai i shtypi me sukses rebelimet rajonale në Xhesore, Bakla (Barisali i tanishëm) dhe Bhulua (Noakhali i tanishëm) dhe e vendosi pothuajse të gjithë provincën nën zotërimin mogul.

Subahdari Ibrahim Khan Fath-i-Xhang (dr. 1617–1624) filloi ndërtimin e një fortese (në kompleksin e Fortesës së Vjetër të Dhakës). Princi rrebel Shah Xhahan e mundi dhe e vrau atë në 1624 dhe kur ai hyri në Dhaka, "të gjithë elefantët, kuajt dhe 4 000 000 rupi në erëza që i përkisnin qeverisë ju dorëzuan atij". Pas një qëndrimi të shkurtër, ai u zhvendos në Patna.

I caktuar në 1639 si subahdari pasues i Bengalit, midis viteve 1644 dhe 1646 princi Shah Shuxha ndërtoi në Dhaka Bara Katran për të shërbyer si rezidenca e tij zyrtare. Në 1642, Mir Muradi ndërtoi Husaini Dalanin, një faltore Shiite. Idgah Dhanmondi Shahi u ndërtua nga Mir Abul Qazimi, divani i Shuxhas, në 1640, ndërsa Xhamia Çurihata nga Muhamad Begu në 1650. Në fundin e viteve 1640, për arsye personale politike, ai e ktheu prapë kryeqytetin në Raxhmahal. Dhaka u bë një stacion i varur.

Për shkak të trazirave politike, Aurangzebi (perandori mogul) dërgoi Mir Xhumlan II për tu marr me princin Shuxha. Ai e ndoqi Shuxhan deri në Dhaka, duke e arritur qytetin më 9 maj 1660. Por Shuxha tashmë kishte ikur për në rajonin Arakan. Pasi Xhumla u urdhërua të bëhej subahdari pasues i Bengal Subahut, Dhaka u bë prapë kryeqytet i rajonit. Ai u angazhua në aktivitete ndërtimi në Dhaka dhe rrethinat e saj – dy rrugë, dy ura dhe një rrjet fortesash. Një fortesë në Tangi-Xhamalpur ruante një nga rrugët që lidhnin Dhakën me distriktet veriore, që tani është e njohur si Rruga Majmensingh. Ai ndërtoi Portikun Mir Xhumla në kufirin verior për të mbrojtur qytetin nga sulmet piratëve maghë. Udhëtari italian Niccolao Manucci mbërriti në Dhaka në vitet 1662–63. Sipas tij, Dhaka kishte një numër të madh banorësh krahasuar me madhësinë e qytetit. Shumica e shtëpive ishin ndërtuar me kashtë. Kishte dy kuthi – një e anglezëve, ndërsa tjetra e hollandezëve. Anijet ngarkoheshin me coha të bardhë pambuku të rafinuar dhe mëndafshi. Një numër i madh të krishterësh dhe portugezësh të bardhë dhe të zinj qëndronin në Dhaka.

Thomas Bowrey, një tregtar lundrues britanik, e vizitoi Dhakën në vitet 1670. Në librin e tij, A Geographical Account of Countries Round the Bay of Bengal, ai përmendëte:

Qyteti i Dhakës është shumë i madh, i gjerë, por qëndron mbi terren të ulët, moçaloro-kënetor dhe uji i atij terreni është shumë i ndenjur, që është papërshtatshmëria e vetme. Ajo ka, gjithësesi, disa benefite shumë të mira që e kompensojnë, duke pasur një lumë të madh dhe të shkëlqyer që rrjedh afër mureve të qytetit, i lundrueshëm nga anijet me ngarkesa prej 500 ose 600 tonëshe. Uji i lumit, duke qenë një degë e Gangut, është jashtëzakonisht i mirë, por është pak largë për të marr për disa banorë të qytetit, qyteti duke qenë jo më pak se sa 40 milje angleze në perimetër. Ai është një qytet i admirueshëm për madhësinë e tij, për ndërtesat e tij madhështore dhe shumëllojshmërinë e banorëve. Një ushtri shumë e madhe dhe e fuqishme, permanente dhe e paguar është e vendosur këtu, një një gjendje të vazhdueshme gatishmërie. Gjithashtu, ka shumë elefantë të mëdhenj, të fuqishëm shtetërorë, të trajnuar për luftë që mbahen pranë pallatit.

Shaista Khani, guvernatori i Bengalit (1664–1688)

Ndërtimi i Fortesës së Lalbagut filloi në 1678 nga princi Muhamad Azam Shah gjatë guvernatorimit të tij 15-mujor të Bengalit, por përpara se punimet mund të përfundonin, ai u thirr nga perandori Aurangzeb.

Shtrirja më e madhe e qytetit ndodhi nën drejtimin e subahdarit pasues mogul, Shaista Khan (1664–1688). Qyteti atëherë u shtri për 12 miles (19 km) në gjatësi dhe 8 miles (13 km) në gjerësi dhe kishte një popullsi prej një milion banorësh. Xhamia Babubazar, Çoto Katra (1664), Xhamia Çouk (1676) dhe Xhamia Sat Gambuxh (rreth 1680) u ndërtuan gjatë periudhës së tij. Khani ndërtoi varret Pari Bibit, Çampa Bibit dhe Dara Begumit. François Bernier, mjek dhe udhëtar francez, e vizitoi Dhakën në 1664 dhe kujtimet e tij i shkroi në librin Voyages dans les États du Grand Mogol. Një tjetër udhëtar frëng, Jean-Baptiste Tavernier, mbërriti në Dhaka në 13 janar 1666 dhe takoi Khanin. Ai e përmend Khanin si "ungji i mbretit Aurangzeb dhe njeriu më i ditur në të gjithë mbretërinë e tij". Në 1682, William Hedges, agjenti i parë dhe guvernatori për çështjet e Kompanisë së Indisë Lindore në Gjirin e Bengalit, e vizitoi Dhakën në 25 tetor dhe takoi Khani për të blerë perwanna. Ai e la Dhakën në 15 dhjetor pas 51 ditësh qëndrimi. Francis Bradley Bradley-Birt, një shkrimtar anglez, në librin e tij në 1906 The Romance of an Eastern Capital shkroi: "Është me të vërtetë qyteti i Shaista Khanit".

Princi Azim-ush-Shan u bë subahdari i Bengal Subahut në 1697. Për shkak të konfliktit me divanin Murshid Kuli Khan, ai e zhvendosi kryeqytetin nga Dhaka në Raxhmahal dhe pastaj në Patna në 1703. Murshid Khani gjithashtu e zhvendosi zyrën e tij në Mauksusabad (më vonë e riemëroi atë Murshidabad). Gjatë administrimit të tij, në vitet 1701-1704 u ndërtua Xhamia e Kartalab Khanit në zonën e tanishme të Pazarit Begum. Ndërsa në vitet 1704-1705 në zonën Atish Khana Mahalla u ndërtua Xhamia e Khan Mohamad Mridhas area.

Ekonomia

Nën Perandorinë Mogule që kishte 25% të GDP-së botërore, Bengal Subahu gjeneronte 50% të GDP-së së perandorisë dhe 12% të GDP-së së botës. Bengali, provinca më e pasur e perandorisë, ishte një rajon në atë kohë me shumicë bengalësh hindu dhe një pakicë bengalësh Myslimanë. Sipas historianit ekonomik Indrajit Ray, ai ishte i shquar botërisht në industri si tekstilet dhe ndërtimi i anijeve.

Kryeqyteti Dhaka vlerësohet se kishte 80 000 endës të aftë të tekstileve. Ishte një eksportues i tekstileve prej mëndafshi dhe pambuku, çelikut, nitratit të kaliumit (ose nitrat potasi) dhe prodhimeve bujqësore dhe industriale.

Kisha e Rozarit të Shenjtë në Texhgaon e ndërtuar nga misionarët portugezë në 1677

Ngulimet portugeze

Shiko gjithashtu: Portugezët në Dhaka

Në rajonin e Bengalit, portugezët krijuan qendrën kryesore tregtare në Hughli. Gjithashtu ata ndërtuan vendbanime të vogla në Dhaka rreth vitit 1580. Ralph Fitch, një udhëtar anglez, regjistroi në 1586 se tregtarët portugezë ishin të përfshirë në transportimin e orizit, dhe produkteve të pambukut dhe mëndafshit. Tavernieri përmend ndërtimin e kishave në Dhaka nga misionarët augustinë portugezë. Në 1840, James Taylor, kirurgu civil i Dhakës, shkroi se struktura më e vjetër portugeze që ekzistonte, Kisha e Zonjës Sonë të Ruzarit në Texhgaon, u ndërtua në vitin 1599 nga misionarët. Por sipas historianit Ahmad Hasan Dani, ajo u ndërtua në vitin 1677. Joaquim Joseph A. Campos, një redaktor i "Asiatic Society of Bengal", përmend kisha të tjera portugeze në Dhaka – Kisha e Shën Nikolas së Tolentinos, Kisha e Shpirtit të Shenjtë dhe Kisha e Zonjës Sonë të Mëshirës. Në 1616 portugezët vendosën zyrtarisht një mision në Dhaka.

Sebastien Manrique, një misionar dhe udhëtar portugez, e vizitoi Dhakën në shtator 1640 dhe kaloi rreth 27 ditë përreth zonës. Sipas tij, qyteti shtrihej përgjatë lumit Buriganga për mbi katër milje e gjysmë nga Manesvari deri te Narinda dhe Fulbaria. Bashkësitë e krishtera jetonin përreth këtyre rrethinave në perëndim, lindje dhe veri të Dhakës. Ai përmend edhe "një kishë të vogël por të bukur me një konvent" në Dhaka. Sipas fjalëve të tij:

Ky është qyteti kryesor në Bengala dhe selia e Nababos ose mëkëmbësit të mbreti kryesor, të caktuar nga perandori, që në shumë raste në këtë nënmbretëri emëronte një nga bijtë e tij. Ai qëndron në një fushë të gjerë dhe të bukur në brigjet e lumit të famshëm dhe pjellor të Gangut, anës të cilit shtrihet qyteti për mbi një legë e gjysmë.

Në pushtimin e tij të Çitagongut nga arakanese i mbretërisë së Mrauk U. (1665–1666), Shaista Khani mori 40 anije nga portugezët për flotën e tij detare. Një seksion i portugezëve erdhi nga Sandvipi dhe Arakani dhe u vendosën në bregun e lumit Içamati (rreth 25 kilometres (16 mi) në jug të Dhakës) në zonën e tanishme Muktarpur–Mirkadim në Munshiganxh, që bart emrin e tij historik Pazari Feringhi. Ata u përfshinë kryesisht në tregëtinë e kripës.

Në 1713, prifti Anthony Barbier i kaloi krishtlindjet në kishën në Narinda, një lagje e Dhakës. Në hartën e vitit 1780 të gjeografit anglez James Rennell, ngulimi portugez në Dhaka ishte përreth asaj kishe (zona e tanishme Narinda-Pazari Lakshmi).

Periudha e navabit

Rrënoja të Pallatit Nimtali - pikturë me bojë uji, 1863-it, realizuar nga Frederick William Alexander de Fabeck

Rreth viteve 1716–1717, Murshid Kuli Khani u bë nazimi (guvernatori) i Bengalit dhe Orissas duke e drejtuar rajonin nga Murshidabadi. Pozicioni i naib nazimit (përfaqësuesi i guvernatorit) u krijua për të administruar rajonin e Bengalit Lindor nga Dhaka, i njohur si Dhaka Niabat. Ata caktoheshin drejtpërdrejtë nga guvernatori. Naib nazimi i parë i Dhakës ishte Khan Muhamad Ali Khani. Periudha 1716–1757, nga sundimi i Murshid Kuli Khanit deri te Siraxhudaula, konsiderohet si Periudha navabi. Guvernatorit të fundit, Siraxhudaulas ja morën kontrollin britanikët në Betejën e Plaseit në 1757. Që atëherë zyra e naib nazimit të Dhakës u mbajt nga një nga të parapëlqyerit e Këshillit të Fortesës William. Nga viti 1765 deri në vitin [[1822] ju shkurtuan të ardhurat dhe pushteti administrativ, duke mbajtur vetëm titullin dhe një pagë të vogël nga viti 1822 deri në 1843. Naib nazimi i fundit, Ghaziudin Haider, i njohur si Pagla Navab, vdiq pa lënë një trashëgimtar në 1843 dhe titulli naib nazim u shua.

Naib nazimët fillimisht qëndronin në Fortesën e Islam Khanit I (tani e vendosur në kompleksin e Burgun Qëndror të Dhakës së Vjetër). Pasi britanikët morrën kontrollin e fortesës, naib nazimët u vendosën te Bara Katra (Pallati i madh i karvansarait). Në 1766, Pallati Nimtali u bë rezidenca zyrtare e naib nazimëve. Përveç Pallatit Nimtali, dy ndërtime të shquara gjatë periudhës ishin Pazari Çouk, i ndërtuar nga naib nazimi Mirza Lutfullahu në 1728 dhe Xhamia Armanitola në 1735.

Kisha Armene në Dhaka, ndërtuar në 1781

Ngulimi armen

Artikulli kryesor: Armenët në Dhaka

Armenët u vendosën në Dhaka në fillim të shekullit të XVIII. Ata vendosën lidhje tregëtare me mogulët dhe navabët për tregëtinë e jutes dhe lëkurëve. Kisha Armene (Kisha e Ringjalljes së Shenjtë) e ndërtuar në 1781 në zonën Armanitola bart dëshminë e pranisë së tyre. Që kur britanikët filluan sundimin në Bengal në 1757, armenët ngadalë u larguan kjo zonë. Shkolla Pogose, shkolla e parë private në Dhaka, u themelua në vitet 1830 nga Nicholas Pogose, një tregëtar armen. Nga viti 1868, pesë nga gjashtë zamindarët europianë në Dhaka ishin armenë – Nicholas Pogose, G.C. Paneati, J. Stephan, J.T. Lucas dhe W. Harney. Reformatorja arsimore dhe shoqërore angleze Mary Carpenter, e vizitoi Dhakën në dhjetor 1875, e mikpritur nga Familja Pogose. Armeni i fundit i mbetur, Mikel Jozef Martin (Mikel Husep Martirosian), gjithashtu banori i fundit i lagjes së Kishës Armene, e la Dhakën në vitin 2018.

Gjatë kësaj periudhe prona të gjera të armenëve në Armanitola dhe Beçaram Djuri u blenë nga Khan Bahadur Mohamad Nazem Çoudhuri dhe vëllai i tij i vogël Mohamad Kazem Çoudhuri. Raxhi Britanik në 1846 e bëri Khan Bahadur Nazem Çoudhurin sadr-e-ala (kryegjykatës i Dhakës së Madhe dhe Majmensingut), duke e shpallur në gazetën e botuar në Kalkuta. Të dy vëllezërit mbajtën zamindari të mëdha përgjatë Bengalit Lindor në zonat e Dhakës, Brahminbarias, Komillas, Çandpurit, Tripuras dhe Noakhalit. Abul Muzafar Abdullahu ishte djali i madh i Khan Bahadur Nazemit, ishte edhe avokat dhe zamindar në parinë e Dhakës. Ai ishte një studiues ashtu dhe përkthyes i shquar i Kuranit i Girish Çandra Senit. Abdullahpuri në Keraniganxh është emëruar sipas emrit të tij. Të afërmit e tij janë mes zamindarëve të Sonargaonit, Srifaltalit, navabëve të Dhakës dhe parisë së zamindarëve të tjerë të myslimanë të nënkontienentit. Abdullah Xhame Masxhidi u ndërtua nga ai në Beçaram Djuri. Libri Asudegan-e-Dhaka i Hakim Habibur Rahman e përmend këtë familje ashtu si dhe në libra të tjerë mbi Historinë e Dhakës.

Sundimi i Kompanisë Britanike të Indisë Lindore (1793–1857)

Shiko gjithashtu: Sundimi i Komapanisë Britanike në Indi dhe Presidenca e Bengalit Kolonial

Pikturë vaji e Francesco Renaldit, 1789, një grua bengaleze me veshje musline në Dhaka

Anglezët formalisht krijuan qendrat e tyre tregtare në Dhaka që në 1668. Qendra e tyre qëndronte në kampusin e tanishëm të Kolegjit të Dhakës, ndërsa fabrika frënge në kompleksin e tanishëm të Ahsan Manzilit dhe fabrika hollandeze në zonën e tanishme të Spitalit Mitford. Tregëtarët anglezë ishin në qytet që nga viti 1666, kur Tavernieri e vizitoi atë.

Në 1763, qendra tregëtare angleze u kërcënua nga trupat e navabit Mir Qazim, bashkë me bandat endacake të fakirëve dhe sanjasive. Këshilli provincial në Fortesën William në Kalkuta vendosi kapitenin Archibald Swinton (1731–1804) në Dhaka dhe ai e siguroi qendrën tregëtare me ndihmë nga kapiteni Grant nga Çitagongu dhe sepojët. Ai e la Dhakën në 4 gusht 1763 pas 2 muajsh për të zgjidhur çështjet. Pas Betejës së Buksarit në 1765, sipas Traktatit të Allahabadit, Kompania e Indisë Lindore u caktua mbledhësja e taksës perandorake të provincës Bengal-Bihar-Orissa nga perandori mogul. Swinton u vendos prapë për të marrë administrimin vendor në Dhaka. Para se të largohej nga pozicioni në tetor 1775, ai filloi të planifikoi dhe ndërtoi Pallatin Nimtali, një kompleks pallator për naib nazimin. Ai u përfundua në 1766.

Kompania mori kontrollin e plotë në 1793, kur nizamati (guvernatoria e emëruar nga mogulët) u shfuqizua. Qyteti atëherë u bë i njohur nëpërmjet emrit të tij të anglicizuar, Dacca. Për shkak të luftës, popullsia e qytetit u tkurr dramatikisht për një periudhë të shkurtër kohe. Megjithëse një qytet i rëndësishëm në provincën e Bengalit, Dhaka mbeti më e vogël se Kalkuta, që shërbente si kryeqyteti i Indisë Britanike për një periudhë të gjatë kohe. Nën sundimin britanik, u zhvilluan shumë institucione arsimore moderne, vepra publike dhe bashki. Në 1874 u fut një sistem modern i furnizimit me ujë dhe në 1878 furnizimi me elektricitet. Kazermat e Dhakës u vendosën afër qytetit, duke shërbyer si një bazë për ushtarët e Ushtrisë Britanike-Indine. Dhaka shërbeu si një lidhje strategjike e kufirit me shtetet verilindore të Tripurës dhe Assamit.

Sir Charles D'Oyly ishte kolektori i distriktit të Dhakës nga viti 1808 deri në 1811. Ai bëri një koleksion të mirë pikturash të Dhakës në librin Antiquities of Dacca. Këto piktura tregojnë shumë nga rrënojat e Dhakës nga Periudha Mogule. James Atkinson shkroi informacione historike për të gjitha këto piktura, që i shoqëroi me vizatime të bëra nga Edwin Henry Landseer.

Në 1824, një peshkop anglez, Reginald Heber e vizitoi Dhakën, duke takuar Shamsudaulan (dr. 1822–1831), naib nazimi i atëhershëm i Dhakës, te Pallati Nimtali. Ai takoi gjithashtu oborrtarin e Shamsudaulas, Mir Ashraf Ali. Më 10 korrik, Heber përuroi Kishën e Shën Thomait (të ndërtuar në 1821). Kapelani i tij personal, Martin Stowe, u sëmur dhe vdiq gjatë kësaj vizite.

Në 1835, u themelua Kolegji i Dhakës si një shkollë angleze nga kirurgu i atëhershëm civil Dr. James Taylor. Në vitin 1841 ai mori statusin e kolegjit. Studentët vendorë myslimanë dhe hindu ashtu si dhe armenë dhe portugezë ishin mes të diplomuarve të parë.

Karroca të tërhequra nga kuajt u futën në Dhaka si transport publik në 1856. Numri i karrocave u ngrit nga 60 në vitin 1867 në 600 në vitin 1889.

Dhaka në 1859

Fuqizimi i zotërimeve të navabit të Dhakës

Nën aktin e "Vendbanimin Permanent të Bengalit" nga Charles Cornwallis (Markezi i I i Cornwallis) në 1793, qeverisja e Kompanisë dhe zamindarët bengalezë ranë dakord të caktonin të ardhurat për tu vjel nga toka. Si pasojë, Zotërimet e navabit të Dhakës Islampur u rritën për tu bërë një nga zamindaritë më të mëdha në Bengalin Lindor, duke blerë zotërime të tjera zamindarish në Barisal dhe Dhaka e Madhe. U themelua nga tregëtari me origjinë nga Kashmiri khvaxha Hafizullah Kashmiri dhe nipi i tij khvaxha Alimullahu. Kjo familje ishte vendosur në Silhet, por më vonë në Pazarin Begum në Dhaka. Familja ishte pronare e zotërimeve të navabit të Dhakës, e vendosur në pallatin Ahsan Manzil. "Navabi i Dhakës" ishte titulli i kreut të familjes dhe zotërimeve nga viti 1843. Megjithëse navabët e Dhakës nuk ishin sovranë, ata luajtën një rol thelbësor në politikën e Azisë Jugore dhe marrdhëniet me entitete të jashtme. Një qendër tregëtare frënge u shndërrua në rezidencën e navabëve të Dhakës në 1830. Më vonë aty u ndërtua një pallat që u emërtua Ahsan Manzil. Në 1904 zotërimet i paguan 320 964 rupi si marrëveshje me qeverinë e Kompanisë. Në 1952 zotërimet u shfuqizuan sipas Aktit të dhënjes me qira dhe blerjes së zotërimeve të Bengalit Lindor.

Sundimi i Raxhit Britanik (1858–1947)

Artikulli kryesor: Raxhi Britanik

Gjatë Rrebelimit Indian të 1857-ës (të njohur edhe si Kryengritja e Sepojëve), rreth 260 sepojë u vendosën në Fortesën e Lalbagut. Më 22 nëntor 1857, duke pasur frikë urdhërat e çarmatimit nga oficerët britanikë, shpërtheu një përplasje. Rreth 40 sepojë u vranë, disa u arrestuan dhe disa ja mbathën në xhunglat drejt Majmensinghut. Nga 30 nëntori, 11 sepojë u varën publikisht si ndëshkim nga një gjykatë ushtarake e ngritur me nxitim. Vendi i ngjarjes u shndërrua në Parkun Viktoria më vonë, por që në vitin 1958 u riemërtua Parku Bahadur Shah. Duke pasuar rrebelimin e pasukseshëm, sundimi i Kompanisë së Indisë Lindore Britanike përfundoi dhe në vitin 1858 kurora britanike morri kontrollin e drejtpërdrejtë të rajonit.

Ahsan Manzili i dëmtuar nga tornadoja më 7 prill 1888

Më 1 gusht 1864 u krijua Bashkia e Dakës. Në atë kohë zona e Dhakës ishte 20.72 km² me një popullsi prej rreth 52 000 banorësh. Në vitin 1864 u ndërtua "Buckland Bundi", nën një program të komisionerit të atëhershëm të qytetit Charles Thomas Buckland për ta mbrojtur Dhakën nga përmbytjet dhe erozioni lumor.

Në 1846, u krijua banka e parë sipas stilit modern evropian, The Dacca Bank. John Dunbar, komisioneri i Dhakës, T. A. Wise, kirurgu civil i Dhakës dhe khvaxha Abdul Ghani, navabi i Dhakës, ishin garantuesit e bankës. Në shkurt 1862, Bank of Bengal bleu Dacca Bank dhe e bëri atë një nga degët e saja. Dega e Dhakës pastaj shërbeu si thesari i qeverisë për të gjithë Bengalin Lindor, duke marrë të ardhura nga thesaret e distriktit, duke furnizuar ata me para dhe duke i transferuar të ardhurat e qeverisë në Kalkuta.

Në 1860, në Dhaka u krijua shtypi i parë i shkruar, Bangala Jantra dhe në të njëjtin vit u themelua periodiku i parë i Dhakës, Kabita Kusumabali. Në vitet 1870 u krijua grupi i parë teatror i Dhakës, Purbabanga Rangabhumi. Dhaka Prakash, gazeta e parë në gjuhën bengaleze në Dhaka, u publikua më 7 mars 1861.

Lordi dhe Leidi Curzon mbërrijnë në Stacionin Hekurudhor Fulbaria në shkurt 1904

Më 9 shtator 1866, George Cotton, peshkopi i Kalkutës, vizitoi Dhakën. Dy tërmete, më 10 prill dhe 11 maj 1872 shkaktuan dëmtime te mjaft shtëpi dhe ndërtesa publike në Dhaka dhe Texhgaonin e afërt. Në 1885, u ndërtua linja hekurudhore midis Dhakës dhe Narajanganxhir. Majmensinghu u lidh me Dhakën në 1889. Makinat private u futën në vitet 1910, ndërsa taksitë dhe rikshout u futën në vitet 1930. Regjistrimi më i hershëm i një tornadoje që godet Dhakën ndodhi më 7 prill 1888 dhe 12 prill 1902 që vranë përkatësisht 118 dhe 88 veta. Dëmtimi i pronave të qytetit u vlerësua 70 000 stërlina.

Më 16 mars 1892, një balonist profesionist, Jeanette Rummary (që performoi hedhje me parashutë nga balonat me ajër me Park Van Tassel-in duke përdorur emrin e skenës Jeannette Van Tassel u ftua nga navabi Ahsanullah. Një gazetë ka raportuar se mijëra vendas u mblodhën përreth pallatit me atë rast. Pas një lëshimi të suksesshëm me balonë ajo u hodh duke zbritur me parashutë por zbriti gabimisht mbi një pemë të madhe në Kopështin Ramna në Shahbagh. Shpëtimi i saj nga pema shkoi mbrapsht dhe ajo ra nga pema duke pësuar dëmtime të rënda, nga të cilat ajo vdiq dy ditë më vonë. Si aviatori i parë në Dhaka, ajo u varros në varrezën e krishterë në Narinda.

Konferenca provinciale 3-ditore e Bengalit u mbajt në Dhaka gjatë 30 majit – 1 qershor në 1898. Gjatë zhvillimeve mbajti fjalim përfaqësuesi i "Kali Çaran Banerxhi" dhe shkrimtari Rabindranath Tagore.

Konferenca Arsimore Muhamedane e Gjithë Indisë, e zhvilluar në pallatin e navabit në dhjetor 1906

Mëkëmbësi i atëhershëm i mbretit në Indi, George Nathaniel Curzon, (Markezi i parë Curzon i Kedlestonit) e vizitoi Dhakën on 18–19 shkurt 1904, i mikpritur nga familja navabe. Ai vendosi gurin e themeleve të Curzon Hall-it. Në korrik 1905, ai vendosi të zbatoi Ndarjen e Bengalit dhe Dhaka u bë kryeqyteti i provincës së re të Bengalit Lindor dhe Asamit, më 16 tetor. Joseph Bampfylde Fuller hyri në zyrën e tij në Dhaka si zëvendës guvernatori i parë i rajonit. Ndarja u revokua në 1911 dhe më 1 prill 1912 Dhaka u bë një qytet distrikti.

Seksioni i 20-të i "All India Muhammadan Educational Conference" u zhvillua në Ishrat Manzil, në zonën e tanishme të Shahbagut në Dhaka gjatë 27-30 dhjetor 1906. Në ditën e fundit, u formua partia politike "Lidhja myslimane e gjithë Indisë", me synimin e krijimit të një shteti të ndarë me shumicë myslimane.

"Eden Girls' College" u themelua në vitin 1880. Narendra Narajan Roi Çoudhuri, pronari i tokave të zotërimeve Baldah, ndërtoi Kopështin Baldha në 1909. Në vitin 1921 u themelua Universiteti i Dhakës. Philip Hartog u bë zv. kancelari i parë i universitetit. Shkolla e Inxhinierisë Ahsanullah (tani Universiteti i Inxhinierisë dhe Teknologjisë së Bangladeshit) u krijua në vitin 1912 nën patronazhin dhe një grant thelbësor nga Familja navabe e Dhakës.

Gjatë Luftës së II Botërore, Forcat Ajrore të Shteteve të Bashkuara kishin stacionin spitalor të 198-të me 450 shtretër, që u shërbente dy bazave ajrore - në Texhgaon dhe Kurmitola. Spitalet ishin aktivë gjatë viteve 1944–1946.

Shahid Minar përkujton Lëvizjen e Gjuhës në 1952 në Dhaka

Kryeqyteti i Bengalit (më pas Pakistanit) Lindor (1947–1971)

Duke pasuar Ndarjen e Indisë në gusht 1947, Dhaka u bë kryeqyteti i Bengalit Lindor nën dominimin e Pakistanit. Një pjesë e madhe popullsisë hindu të qytetit u largua për në Indi, ndërsa qyteti priti qindra nga mijëra myslimanë të zhvendosur nga shteti indian i Bengalit Perëndimor, Assami dhe Bihari. Popullsia u rrit nga 335 925 në 1951 në 556 712 në 1961 duke regjistruar një rritje prej 65.7 %-ësh. Si qendra e politikës rajonale, Dhaka pati një rritje të numrit të goditjeve dhe incidenteve të dhunës politike. Propozimi për të adoptuar gjuhën urdu si gjuhën e vetme zyrtare të Pakistanit çoi në marshime proteste dhe goditje që përfshinin qindra mijëra njerëz të përfshirë në Lëvizjen për Gjuhën Bengale. Protestat shpejt degjeneruan në dhunë të gjerë pasi policia hapi zjarr, duke vrarë studentë që po demostronin paqësisht. Në të gjithë qytetin për një periudhë të gjatë kohe u vendos Ligji i Shtetrrethimit.

Gjatë Revoltave të 1964-ës së Pakistanit Lindor, të paktën 1000 persona u vranë në revoltat kundër hinduve bengalezë në Dhaka. Ngjarja u hetua nga një person që besohej se ishte hajduti i flokëve të Muhametit nga faltorja Hazratbal në Xhamu dhe Kashmiri në Indi.

Arrestimi i politikanit bengalez Sheikh Muxhibur Rahman në 1968 do të ndizte gjithashtu protesta intensive dhe dhunë kundër regjimit ushtarak të Ajub Khanit. Cikloni Bhola në 1970 shkatërroi shumë nga rajoni, duke vrarë shumë njerëz. Më shumë se gjysma e qytetit të Dhakës u përmbyt, me miliona banorë të zhvendosur. Në të njëjtin vit, Rahmani arriti një fitore të thellë në zgjedhjet e përgjithshme. Ai u zgjodh si presidenti i ardhshëm i Pakistanit. Megjithatë, si sunduesit ushtarakë të Pakistanit perëndimor ashtu dhe partia më e madhe opozitare, udhëheqësi i Partisë së Popullit të Pakistanit, Zulfikar Ali Bhuto refuzuan tia dorëzonin presidencën udhëheqjes së Pakistanit Lindor. Më 7 mars 1971, Rahmani zhvilloi një tubim masiv në Terrenin e Pistës së Garave me kuaj (tani Suhravardi Udjan) që mblodhi një masë të vlerësuar prej një milion njerëzish. Duke galvanizuar mërinë publike kundër distriminimit etno-rajonal dhe përpjekjet e dobëta për të lehtësuar pasojat e ciklonit nga qeveria qendrore, tubimi i parapriu konsensusit të plotë mes popullsisë së Pakistanit Lindor për pavarësinë. Në përgjigje, më 25 mars 1971 në mes të natës, Ushtria e Pakistanit nisi Operacionin "Searchlight", që çoi në arrestime, tortura dhe vrasje të qindra mijëra banorëve – vetëm atë natë. Si pasojë, nga ana e Rahmanit, një ushtri bengaleze me majorin Ziaur Rahman (më vonë gjeneral dhe president) deklaroi Pavarësinë e Bangladeshit më 26 mars 1971. Kjo rezultoi në masakrimin e afërsisht 3 milionë njerëzve. Qytetarët dhe intelektualët nga Dhaka qenë viktimat më të mëdha të këtij gjenocidi. Rënia e qytetit në duart e Ushtrisë Indiane më 16 dhjetor 1971 shënoi krijimin e shtetit të pavarur të Bangladeshit, me Dhakën kryeqytet të tij.

Mjaft zhvillime të shquara arkitekturore ndodhën në Dhaka gjatë kësaj periudhe. Në mars 1953 u ndërtua Spitali i Familjes së Shenjtë. Tregu i Ri u vendos në Azimpur në 1954. Kolegji i Dhakës u zhvendos në Dhanmondi në korrik 1956. Në 1969 u krijua Stacioni Hekurudhor i Kamalapurit.

"Gara me Motora e Autostradës së Dytë të Azisë" filloi në Teheran të Iranit më 7 nëntor 1970 dhe përfundoi në Dhaka më 15 nëntor, duke kaluar përmes Afganistanit, Pakistanit Perëndimor, Indisë dhe Nepalit. Ajo sponsorizohej nga Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Azinë dhe Lindjen e Largët, që të promovonte tregëtinë dhe turizmin nëpërmjet reklamimit të rrjeteve të përmirësuara rrugore përgjatë kontinentit.

Papa Pali i VI e vizitoi Dhakën më 26 nëntor 1970; gjithashtu Papa Gjon Pali i II në nëntor 1986 dhe Papa Francesku në nëntor 2017.

Pas pavarësisë së Bangladeshit (1971–…)

Popullsia Historike e Dhakës Viti 1801 1840 1872 1881 1911 1941 1951 1961 1974 1981 1991 2013 Pop. 200.000 51.636 69.212 79.076 125.000 239.000 336.000 556.000 1.680.000 3.440.000 6.150.000 14.399.000 ±% —     −74.2% +34.0% +14.3% +58.1% +91.2% +40.6% +65.5% +202.2% +104.8% +78.8% +134.1%

Edhe pas pavarësisë trazirat politike vijuan ti preknin banorët e Dhakës. Operacionet e Ushtrisë së Pakistanit kishin vrarë ose zhvendosur miliona njerëz dhe shteti i ri përpiqej të përballonte sfidat humanitare. Viti 1975 përjetoi vrasjen e Sheikh Muxhibit dhe tre grushte ushtarake shteti. Qyteti do të përjetonte rikthimin e rendit nën sundimin ushtarak, por turbullirat politike do të intensifikoheshin në mes-vitet 1980 me lëvizjen pro-demokracisë të drejtuar nga Lidhja Avami dhe Partia Nacionaliste e Bangladeshit. Goditjet dhe protestat politike, studentore e çrregulluan ritmin e jetesës së banorëve të Dhakës. Megjithatë, periudha pas pavarësisë pati edhe një rritje masive të popullsisë, duke tërhequr punëtorë të mërguar nga zonat rurale nga i gjithë Bangladeshi. Zhvillimi i vendbanimeve të reja si Gulshani, Banani dhe Motixhhili pasoi një bum të pasurive të paluajtshme. Dhaka bujti samitin e përurimit të "Shoqërisë së Azisë Jugore për Bashkëpunimin Rajonal" (1985), samitin e Grupit të 8 Vendeve në Zhvillim (Developing 8 Countries Group - D8) në 1999 dhe tre Lojëra të Azisë së Jugut (1985, 1993 dhe 2010).

Në 1982, gërmëzimi anglisht i qytetit zyrtarisht u ndryshuan nga Dacca në Dhaka.

Në 1983, u krijua Korporata Bashkiake për të qeverisur Dhakën, ndërsa popullsia e saj arriti 3 440 147 banorë, duke mbuluar një sipërfaqe prej 400 kilometres (250 mi)². Qyteti u nda në 75 zona. Nën një akt të ri të 1993-shit, në vitin 1994 u mbajtën zgjedhjet e para, ku Mohamad Hanifi u bë kryetari i parë i zgjedhur i bashkisë së Dhakës. Në vitin 2011, Korporata Bashkiake e Dhakës u nda në dy korporata të veçanta – Korporata Bashkiake e Dhakës Veriore dhe Korporata Bashkiake e Dhakës Jugore dhe në zgjedhjet e vitit 2015 Anisul Huk dhe Sajid Khokon u zgjodhën si kryetarët përkatës të korporatave bashkiake. Në korrik 2017, dy korporatave bashkiake ju shtuan 36 zona të reja.

Hekurudha e Metrosë së Dhakës filloi operimin në dhjetor 2022.

Sipas censusit të dhjetorit 2022, Dhaka kishte një popullsi prej më shumë se 22.4 milionë banorësh, duke e bërë atë qytetin më të madh në Bangladesh dhe të katërtin më të madh në botë.

Shiko edhe

• Arkitektura e Dhakës
• Historia e Bangladeshit
• Historia e Bengalit

Bibliografia

• Sharif Uddin Ahmed (1986). Dacca: A Study in Urban History and Development (në anglisht). Londër: Curzon Press. isbn-10 070070180-X, isbn-13 978-070070180-3.
• Sharif Uddin Ahmed, red. (1991). Dhaka: Past, Present, Future (në anglisht). Dhaka: The Asiatic Society of Bangladesh. ISBN 984-512-335-X.
• Basil Copleston Allen (1912). "Dacca (city)". Eastern Bengal District Gazetteers (në anglisht). Allababad: Pioneer Press.
• Edward Balfour (1885). "Dacca". Cyclopaedia of India (në anglisht) (bot. i 3-të). Londër: B. Quaritch.
• Jonathan M. Bloom; Sheila S. Blair, red. (2009). "Dhaka". Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture (në anglisht). Oxford University Press. ISBN-1 978-0-19-537304-2, isbn-2 978-0-19-530991-1.
• Clifford Edmund Bosworth; Ahmad Hasan Dani (2007). "Dacca (Dhaka)". përmbledhur nga Clifford Edmund Bosworth (red.). Historic Cities of the Islamic World (në anglisht). Leiden: Koninklijke BRILL. isbn-10 9004153888, isbn-13 9789004153882.
• Thomas Bowrey (1993) [1905]. Richard Carnac Temple (red.). A Geographical Account of Countries Round the Bay of Bengal, 1669 to 1679 (në anglisht). Asian Educational Services. isbn-10 81-206-0848-8, isbn-13 978-81-206-0848-1.
• Francis Bradley Bradley-Birt (1906). The Romance of an Eastern Capital (në anglisht). Londër: Smith, Elder, & Company. OCLC 14390376. OL 6992126M.
• Joaquim Joseph A. Campos (1998) [1919]. History of the Portuguese in Bengal (në anglisht). Asian Educational Services. ISBN 81-206-1342-2.
• Hugh Chisholm, red. (1910). "Eastern Bengal and Assam". The Encyclopædia Britannica - A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information (në anglisht). Vëll. 8 (bot. i 11-të). University of Cambridge & Encyclopaedia Britannica Company. fq. 830.
• Hugh Chisholm, red. (1910). "Dacca". The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information (në anglisht). Vëll. 7 (bot. i 11-të). Cambridge University Press & Encyclopædia Britannica Company. fq. 725–26.
• Arthur Lloyd Clay (1896). Leaves from a Diary in Lower Bengal (në anglisht). Macmillan.
• "Dacca". Chambers's Encyclopaedia - A Dictionary of Universal Knowledge (në anglisht). Vëll. 3. Londër: William & Rorbert Chambers. 1901.
• Kabir Chowdhury (2001). "Bangladesh". përmbledhur nga Don Rubin (red.). World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Asia/Pacific (në anglisht). Routledge. ISBN 9780415260879.
• Ahmad Hasan Dani (1961). Muslim Architecture in Bengal (në anglisht). Asiatic Society of Pakistan.
• Ahmad Hasan Dani (1962) [1956]. Dacca: A Record of Its Changing Fortunes (në anglisht) (bot. i 2-të). Safiya S. Dani.
• Sir Charles D'Oyly; John Landseer (1814). Antiquities of Dacca (në anglisht). Londër: John Landseer. OCLC 27939924.
• Edward Backhouse Eastwick; John Murray (1882). "Dhakah". Handbook of the Bengal Presidency: With an Account of Calcutta City (në anglisht). John Murray. OCLC 2093946.
• Mountstuart Elphinstone (1849). The History of India: The Hindu and Mahometan Periods (në anglisht). John Murray.
• Encyclopædia Britannica Book of the Year (në anglisht). Encyclopaedia Britannica. 2013. ISBN 978-1-62513-103-4.
• Gary Fogel (2021). Sky Rider: Park Van Tassel and the Rise of Ballooning in the West (në anglisht). University of New Mexico Press. ISBN 978-0-8263-6282-7. Arkivuar nga origjinali më 14 gusht 2022. Marrë më 16 korrik 2024.
• Yatindrakumar Ghosh (2007) [1974 dhe 1978 në 2 vëllime të ndara]. Bengal Provincial Conference 1905-1906 (në anglisht). Oxford & IBH Publishing Co.
• Government of Bengal, Public Works Department (1896). List of Ancient Monuments in the Dacca Division (në anglisht). Kalkuta: Bengal Secretariat Press.
• R. Hartmann (1913). "Dhaka". Encyclopaedia of Islam (në anglisht). Leiden: Brill. ISBN 9004082654.
• Sir William Hedges (1887). The Diary of William Hedges, Esq., During His Agency in Bengal: As Well as on His Voyage Out and Return Overland (1681-1697) (në anglisht). Hakluyt Society.
• Mohammad Sazzad Hossain (12 maj 2017). "Strategies to Integrate the Mughal Settlements in Old Dhaka". Frontiers of Architectural Research (në anglisht).
• Syud Hossain (1909). Echoes from Old Dacca (në anglisht). Edinburgh Press.
• William Wilson Hunter (1875). "Dacca City". Statistical Account of Bengal (në anglisht). Londër: Trübner.
• Derrick Hughes (1986). Bishop Sahib: A Life of Reginald Heber (në anglisht). Worthing, UK: Churchman Publishing. ISBN 978-1-85093-043-3.
• William Wilson Hunter (1885). "Dacca". Imperial Gazetteer of India (në anglisht) (bot. i 2-të). Londër: Trübner.
• "Dacca". Imperial Gazetteer of India (në anglisht). Vëll. 11. Oxford Clarendon Press. 1908.
• Ahsanul Kabir; Bruno Parolin (2012). Planning & Development of Dhaka – A Story of 400 Years (në anglisht) – nëpërmjet International Planning History Society.
• Muntassir Mamoon (2010). Dhaka: Smiriti Bismiritir Nagari (në bengalisht). Anannya. ISBN 978-984-412104-1.
• R. C. Majumdar (1977). Ancient India (në anglisht). Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0436-4.
• Abū al-Faz̤l ibn Mubārak (1994) [shekulli XVI]. The Akbar Nama of Abu-I-Fazal (në anglisht). Përkthyer nga Henry Beveridge. Low Price Publications. isbn-10 81-8539503-9, isbn-13 978-81-8539503-6.
• Jedidiah Morse; Richard C. Morse (1823). "Dacca". A New Universal Gazetteer (në anglisht) (bot. i 4-rt). New Haven: S. Converse.
• Jane Pryer (2003). Poverty and Vulnerability in Dhaka Slums: The Urban Livelihood Study (në anglisht). Ashgate. ISBN 0-7546-1864-1.
• Golam Rabbani (1997). Dhaka, from Mughal Outpost to Metropolis (në anglisht). Dhaka University Press. ISBN 984-05-1374-5.
• Habibur Rahman (1946). "Jamia Hamdard". Asudegan-e-Dhaka (në urdu dhe persisht). Dhaka: Manzar Press.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Gjuhë e panjohur (lidhja)
• Sufi Mostafizur Rahman; Kamrun Nesa Khandakar; Shohrab Uddin Showrov (2007). "Architecture". përmbledhur nga Sufi M. Rahman (red.). Archaeological Heritage. Cultural Survey of Bangladesh Series (në anglisht). Vëll. 1. Asiatic Society of Bangladesh. OCLC 298612813.
• Syedur Rahman (2010). Historical Dictionary of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 4rt). Scarecrow Press. ISBN 978-081086766-6.
• Indrajit Ray (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757–1857) (në anglisht). Routledge. ISBN 978-1-136-82552-1.
• Niharranjan Roy (1993). Bangalir Itihas: Adiparba (PDF) (në bengalisht). Kalkuta: Dey's Publishing. ISBN 81-7079-270-3.
• Alexis Sanderson (2009). "The Śaiva Age: The Rise and Dominance of Śaivism During the Early Medieval Period". përmbledhur nga Shingo Einoo (red.). Genesis and Development of Tantrism (në anglisht). Institute of Oriental Culture, University of Tokyo. ISBN 978-490323508-0.
• Paul E. Schellinger; Robert M. Salkin, red. (1996). International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania (në anglisht). Dearborn. isbn-10 188496405-2, isbn-13 978-188496405-3.
• Willem van Schendel (2009). A History of Bangladesh (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-67974-9.
• John B. Seely (1825). "Dacca". Road Book of India; Or, East Indian Traveller's Guide (në anglisht). Londër: Richardson.
• Sailendra Nath Sen (1999). Ancient Indian History and Civilization (në anglisht). New Age International. ISBN 978-81-224-1198-0.
• Nitish K. Sengupta (2011). Land of Two Rivers: A History of Bengal from the Mahabharata to Mujib (në anglisht). Penguin Books India. ISBN 978-0-14-341678-4.
• Kamal Siddiqui; Kaniz Siddique Jamshed Ahmed (2010). Social Formation in Dhaka, 1985–2005: A Longitudinal Study of Society in a Third World Megacity (në anglisht). Ashgate. ISBN 978-1-4094-1103-1.
• Jocquim Hayward Stocqueler (1854). "Dacca". Hand-book of British India (në anglisht) (bot. i 3-të). Londër: Allen and Co.
• Joachim Hayward Stocqueler (1900). "Dacca". The Oriental Interpreter and Treasury of East India Knowledge (në anglisht). Londër: Cox.
• "Dacca". Street's Indian and Colonial Mercantile Directory (në anglisht). Londër: Street & Co. ltd. 1870.
• Syed Muhammed Taifoor (1956). Glimpses of old Dhaka. A Short Historical Narration of East Bengal and Aassam, with Special Treatment of Dhaka (në anglisht) (bot. i 2-të, i rishikuar dhe zgjeruar). S.M. Perwez. OCLC 504392656.
• James Taylor (1840). "The City". A Sketch of the Topography & Statistics of Dacca (në anglisht). Kalkuta: G.H. Huttmann, Military Orphan Press.

Lidhje të jashtme

• "Dhaka". Islamic Cultural Heritage Database (në anglisht). Stamboll: Organisation of Islamic Cooperation, Research Centre for Islamic History, Art and Culture. Arkivuar nga origjinali më 15 prill 2013.
• "Watch History of Dhaka's origin". The Daily Star (në anglisht).