Irani

جمهوری اسلامی ایران (Jomhuri-ye Eslami-ye Iran)

Irani Irani

Moto Kombëtare: Esteqlāl, āzādī, jomhūrī-ye eslāmī Per.:Pavarsia, Liria dhe Republika Islamike

Vendndodhja - Irani

Të dhëna tabelare Stampa:Shtete Gjuha zyrtare Persishtja Kryeqyteti Teheran Sistemi Republikë Prijës Ali Hamenei Kryetar Mahmud Ahmedinezhad Popullsia  Dendësia ?  - (? -ta)  ? b. / km²   Monedha Dinari Zona kohore UTC +03:30, verës 04:30 Pavarësia  nga - (shpallur) Në OKB nga 24 Tetor 1945 Himni kombëtar ? Feja zyrtare ? redaktoni

Irani, (persisht: ايران , Īrān; shqiptimi: [iːˈɾɒn], zyrtarisht Republika Islame e Iranit (persisht: جمهوری اسلامی ايران, (shkr. latin: Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān; lat. Irania; merret si trashëgimtare e Persisë - është një shtet Aziatik që shtihet në Lindjen e Mesme, në Azinë Qendrore dhe në Kaukaz.

Përnga sipërfaqja Irani është shteti i 18 më i madhi në botë me sipërfaqe të përafërt me Britaninë e Madhe, Francën, Spanjën dhe Gjermaninë dhe ka 79 milion banorë. Irani kufizohet me këto shtete: në veri i bie Armenia, Azerbajxhani dhe Turkmenistani, në lindje Afganistani dhe Pakistani dhe në perëndim Turqia dhe Iraku.

Historia

Artikulli kryesor: Historia e Iranit

Periudha e Hershme

Periudha e Hershme e Iranit përbëhet prej vitit 3200 para erës sonë, deri në vitet 625 pas erës sonë. Në këtë periudhë në territoret e sotëm tv Iranit janë formuar shumë civilizime dhe perandori.

Komuniteti Aryan (Popujtë Antike Iraniane) janë vendosur në territoret e Iran'it mes viteve 3000-2000 para erës sonë. Në vitin 1000 para erës sonë, Medët, Farsët, Bakriatët, Partët përbënin popullsinë perëndimore të Iranit.Stepat Veriore të Detit të zi ishin të banuara nga Kimerët, Sarmatët dhe Alanët.Komunitetet tjera janë vendosur në Gadishullin Indian, në pjesën e quajtur Belucistan. Sikurse komuniteti Iskit, po ashtu edhe komunitetet e tjera u shpërndanë deri në viset e Ballkanit dhe të Kinës Perëndimore. Gjuha e Avestas është gjuhë e vjetër Iraniane, ku në vitin 1000 para erës sonë doli në pah libri i shenjtë e fesë Zoroastriane pikërisht nga gjuha Avesta për të përcjellur rregullat hyjnore të librit.Zorostrianismi ishte feja zyrtare e Perandorisë Ahamenis dhe Perandorive tjera Iraniane deri në shekullin e VII.

Para Islamit

• Medët

Medët ishin fillimi i një periudhe të popullsisë dhe Perandorisë Iraniane, ku më vonë u reflektua në bashkimin e Medëve të Kirosit të Madh dhe Persianët e Perandorisë Achaemenid. Me vdekjen e Kirosit, djali i tij Cambyses vazdhon pushtimet e tij, duke pushtuar vendet të rëndësishëm në territoret e Egjiptit.Pas vdekjes së tij filloi lufta për kryesinë e frontit, dhe Dariusi i Parë edhe pse nuk rrjedhte nga familja mbretërore u shpall Mbret. Dariusi i parë njihet si Mbreti më i Madh të Mbretërve Iranian.

• Perandoria e Achaemenid

Skeda:Dosya:Darius-Vase.jpg

Dari i Pare

Perandoria e Persisë ishte Perandoria më e madhe në gjithë historinë e njerëzimit gjatë udhëheqjes nga Kirosi i Madh dhe Dari i parë. Kufijtë e kësaj Perandoria arrinin gjer tek lumi Indus në Lindje, dhe deri në Detin Mesdhe në Perëndim, dhe Egjiptin.Perandoria Perse në vitin 499 para erës sonë ka dhënë mbështetje për kryengritjen në Athinë.Grekët më pas filluan luftën, dhe luftërat rreth 5 shekujve që njihen si luftëra Greko-Perse vazdhuan me një intensitet të lartë ku Perandoria e Achaemenidit kanë bërë sulme, dhe kanë krijuar epërsi kundër Grekëve, dhe në vitin 480 para erës sonë kanë masakruar Athinën në tërësi.Por pas fitoreve të Grekëve, Persianët u detyruan të tërhiqen. Luftërat mbaruan me Paqen e Callias'it në vitin 499 para erës sonë.

Achaemenidët vëzhguan rregullat morale, njerëzore e Zoroastrianizmit duke u bazuar në barazi dhe duke zhvilluar politikë për fundin e sistemit skllevëror.Arritja e e paqes në mes të Lindjes së Mesme dhe Evropës Jug-Lindore ishte një ndër paqet që njerëzimi rrallë ndonjëherë ka parë.Siguria dhe Pasuria ishin në standarde të larta në këtë kohë, dhe si pasojë edhe standardi jetësorë i njerëzve në atë kohë arriti në një standart të lartë.

• Perandoria e Selevkosit'

Aleksandri i Madh arriti të pushtojë tokat e Achaemenidëve duke e mposhtur Perandorin e fundit të Achaemenidëve Darin e tretë, në luftën e Issus'it, në vitin 333 para erës sonë. Në vitet 328-327 para erës sonë Aleksandri i Madh u largua nga këto troje, dhe pas kësaj 700 vjet deri në formimin e Perandorisë së Sasanitëve nuk u arrit të krijojet një shtet të vetëm në këto troje.

• Perandoria e Sasanit

Me përfunimin e Perandorisë së Part'it, u krijua Perandoria e Sasanit nga Ardesiri i parë. Ardesiri filloi të zhvilloi vendin ekonomikisht dhe ushtarakisht, dhe si pasojë Perandoria e Sasanit përjetoi tri humbje Perandorisë Romake në luftërat kundër Ardesirit të parë, Shapurit të Parë dhe të Dytë.Këto humbje aq e shqetësuan Perandorinë Romake sa që Cassius Dio ka thënë:

Kjo për neve ishte një burim shqetësie sa që Perandoria Sasanit ishte aq trishtuese për Romakët në lindje, shumica nuk donte të luftonte me këtë Perandori, ndërsa të tjerët ishin ngurrues për luftë .

Në vitin 632 filluan sulmet nga Gadishulli Arabik kundër Perandorisë Sasanit. Në luftën Iran El Kadisije, Perandoria e Sasanit humbi luftën dhe u hap rruga për Islamizmin e Iranit.

Periudha e Mesjetës

• Emevitët

Me Pushtimin e Iranit nga Shteti Islamik, Irani hyri nën sundimin e Emevitëve. Islamizmi i Iranit ka sjellë në vete ndryshime kulturore, shkencore, dhe politikore në popullatën Iraniane. Letërsia e zhvilluar, Filozofia Iraniane, Teknologjia dhe Shkenca Iraniane dhe Arti kanë kontribuar shumë në Civilizimin e re Islamike në Iran. Irani ka kontribute kulturore, politike, fetare në qytetërimin Islam, ku me kontributet Iraniane Islami ka përjeturar Periudhën e Artë.

• Abbasitët

Abbasitët kanë pushtuar Bagdatin. Kalifët Abbasi zakonisht e zgjodhnin Iranianët si vezir të tyre.

• Selxhukët

Selxhukët arritën të zgjerojnë kufijtë e tyre prej Detit Meshde deri në Azinë e Mesme. Sikurse para Selxhukëve, Vezirët e Perandorisë ishin zakonisht Iranianët.Në këtë periudhë me qindra shkencëtar, hulumtues ka dhënë kontribut në teknologji, shkencë dhe mjekësi.

• Xhingiz Kan

Horasani në vitin 1218 përjetoi sulmin e Xhingiz Kanit, ku në beteja vdiqën më shumë se 500.000 banorë të popullatës Iraniane.Prej vitit 1220 deri në vitin 1260 për shkak të gjenocidëve, problemit të urisë popullsia e Iranit ka rënë prej 2.500.000 në 250.000. Njëri nga nipët e Xhingiz Kanit, Hulagu Han në letrën e dërguar Mbretit të Francës IX Louis, mer përsipër vrasjen e 200.000 personave gjatë kryengritjes kundër Kalifatit.

Periudha Postmoderne

• Shah Riza Pehlevi

Shah Riza Pehlevi

Me një grushtet në vitin 1921 Riza Han krijoji një qeveri me mbështetjen e Anglezëve. Në vitin 1925 u shpall Mbret,dhe në vitin 1926 e mori emrin Riza Shah Pehlevi dhe përfundoi dinastia e Kacar'it dhe filloi dinastia e Pehlevitë. Shahu ishte fillues i zhvillimeve Industriale, hekurudhore, dhe edukimin e lartë në Iran.Krijoji një politikë e balancuar mes Anglisë dhe Rusisë.Me fillimin e Luftës së Dytë Botërore u afrua me Gjermaninë gjë që e alarmoi Anglinë dhe Rusinë. Për të përfituar nga hekurudhat e Iranit Anglia dhe Bashkimi Sovjetik e pushtuan Iranin në vitin 1941. Mospajtimi i Shahut me Anglezët dhe Rusët për përjashtimin e punëtorëve Gjerman nga Irani bëri që të lëshojë vendin e tij djalit të tij Muhammed Riza Pehlevi.Shah Riza Pahlevi u shpërngul nga vendi.

• Muhammed Riza Pehlevi

Gjatë administrimit të Muhammed Riza Pehleviut arrestuarit politikan u liruan nga arrestimet, u hoq censorimi për Mediat, u dha leje për hapjen e organizatave politike e shoqërore.

Irani ishte pjesë fitimprurëse për SHBA'në, Anglinë, Rusinë. Në vitin 1942 u nënshkrua një marrëveshje e cila edhe me Konferencën e Teheranit të mbajtur në vitin 1943 parashihte të ndërtohet nga këto tri shtete. Por Rusia vazhdoi me qëndrimin socilaist dhe krijoi dy krahina autonome brenda iranit, një të Azerëve, dhe një të Kurdëve.Me largimin e Rusisë nga Irani, me forcë janë përfunduar krahina autonome e Kurdëve, dhe Azerëve.

Politika

Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Iran

Njësitë administrative

Artikulli kryesor: Njësitë administrative në Iran

Irani administrohet në 30 njësi të nivelit të parë të llojit të provincave (ostānhā, njëjës ostān), secila nga to ka në krye guvernatorin (استاندار, ostāndār). Provincat ndahen në njësi administrative të niveleve të dytë, vendeve (shahrestānhā, njëjës shahrestān) dhe në nën njësitë e rendit të tretë të quajtura (bakhshānhā, njëjës bakhsh) dhe nën njësitë e tyre të (rendit të katërt) të quajtura (dehestānhā, njëjës dehestān).

Provicat në Iran

Në hartë nuk është paraqitur provinca jugore Hormozgan:

1. Tehran 2. Qom 3. Markazi 4. Qazvin 5. Gīlān 6. Ardabil 7. Zanjan 8. East Azarbaijan    9. West Azarbaijan 10. Kurdistan

11. Hamadān 12. Kermanshah 13. Īlām 14. Lorestān 15. Khūzestān 16. Chaharmahal dhe Bakhtiari 17. Kohgiluyeh dhe Boyer-Ahmad    18. Bushehr 19. Fārs 20. Hormozgān

21. Sistan dhe Baluchestan    22. Kermān 23. Yazd 24. Isfahan 25. Semnān 26. Māzandarān 27. Golestān 28. North Khorasan 29. Razavi Khorasan 30. South Khorasan

Gjeografia

Artikulli kryesor: Gjeografia e Iranit

Iran'i ka një sipërfaqe prej 1 648 000 km² (Tokësore 99.28%, Ujore 0.72%). Në veri-perëndim kufizohet me Azerbajxhan'in me kufirin të gjatë 432 km/268 mi . Me Armeninë 35 km. Në veri me Turkmenistan'in 992 km. Në Lindje me Pakistan'in 909 km, me Afganistan'in 936 km. Në perëndim me Turqinë 499 km, me Irak'un 1458 km.

Iran'i është një ndër krahinat më malore në botë.Maja më e lartë është Mali Demavent (5607m), pika më e ulët Liqeni Kaspik(-28m).Lumi Karun është lumi më i gjatë (720km), ndërsa Lumi Urmije është lumi më i madhë me siperfaqe (5200 km²).

Ekonomia

Artikulli kryesor: Ekonomia e Iranit

Iran'i është shteti i dytë në botë me resurset e Gazit Natyror, nërsa i treti me resurset e naftës. Pra këtu shihet se ekonomia e Iran'it bazohet në resurset e Gazit Natyror the Naftës. Gjatë 20 vitet e fundit Ekonomia e Iran'it është duke u zhvilluar me një intensitet normale. Prej fundit të viteve të 90'ta Iran'i ka bërë marrëveshje më shtetet tjera të rajonit që janë në zhvillim si Siria, India, Pakistani... Në sektorin e tregtisë Iran'i ka bashkpunime të mëdha me shtetin e Turqisë.

Demografia

Artikulli kryesor: Demografia e Iranit

Kultura

Artikulli kryesor: Kultura në Iran

• Telekomunikacioni
• Transporti
• Ushtria
• Pushime

Shih edhe

• Abadan - qytet në Khūzestānin.
• Abadeh - qytet verior të provincës Fars.

Lidhje të jashtme

 Commons: Irani – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

 Commons: Irani – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale

• Qeveria :
• Kryetari :
• Parlamenti :
• Ministria :

---

• Fondacioni Kuturor Saadi Shirazi; amëza e fondit në iranalbania.ir
• IRNA SQ - Agjencia e Lajmeve e Iranit në gjuhën shqipe
• Radio Irani - Shqip
• Encyclopaedia Iranica
• Freedom of Expression in Iran - IFEX
• List of alleged weapons
• The Dismal Reality of Ahlus Sunnah in Iran