Fosfori

Fosfori është element kimik i cili u zbulua ne vitin 1669 nga alkimisti gjerman Hennig Brand duke nxehur mbeturinat e thata të urinës me rërë. Emri fosfor rrjedh nga gjuha (greq. fosforos = bartës i dritës). Fosfori është element kimik i cili gjendet në grupin e 15-të të sistemit periodik, me simbol P dhe me numer atomik 15. Ai ka 5 atome në shtresën e jashtme.

Fosfori është një element thelbësor për të malmur jetën kryesisht përmes fosfateve, përbërës që përmbajnë jonin fosfat, PO₄^3- . Fosfatet janë një përbërës i ADN-së, ARN-së, ATP-së dhe fosfolipideve, përbërje të ndërlikuara themelore për qelizat. Fosfori elementar u izolua fillimisht nga urina e njeriut dhe hiri i kockave ishte një burim i rëndësishëm fosfati dikur. Minierat e fosfatit përmbajnë fosile sepse fosfati është i pranishëm në depozitat e fosilizuara të mbetjeve dhe jashtëqitjeve të kafshëve. Nivelet e ulëta të fosfatit janë një kufi i rëndësishëm për rritjen në një numër ekosistemesh bimore. Shumica dërrmuese e përbërjeve të fosforit të nxjerra konsumohen si pleh . Fosfati është i nevojshëm për të zëvendësuar fosforin që bimët heqin nga toka dhe kërkesa e tij vjetore po rritet gati dy herë më shpejt se rritja e popullsisë njerëzore. Zbatime të tjera përfshijnë përbërje organofosforike në detergjentë, pesticide dhe agjentë nervorë .

Perhapja në natyrë

Fosfori në industri përftohet nga nxehja e përzierjes së xeheroreve, që përmbajnë fosfor (fosforite), të rërës dhe të koksit në furra elektrike në temperatura të larta.

Fosfori elementar ekziston në dy forma kryesore, fosfori i bardhë dhe fosfori i kuq, por për shkak se është shumë reaktiv, fosfori nuk gjendet kurrë si një element i lirë në Tokë. Ai ka një përqendrim në koren e Tokës prej rreth një gram për kilogram (krahasojeni me bakrin me rreth 0,06 gram). Në minerale, fosfori në përgjithësi shfaqet si fosfat .

Vetitë fizike

Fosfori formon disa modifikime alotropike, por më kryesoret janë: fosfori i bardhë,fosfori i kuq dhe fosfori i zi.

Fosfori i Kuq

Është substancë me ngjyrë të kuq dhe është me pak aktiv se fosfori i bardhë.Kur fosfori i bardhë iu ekspozohet rrezeve të diellit ose ngrohet pa praninë e ajrit në temperaturë 250 deri në 350°C, shndërrohet në fosfor të kuq. Fosfori i kuq nuk ndizet vetvetiu në ajër dhe nuk është i rrezikshëm si fosfori i bardhë. Nuk tretet në disulfur karboni ( ${\ce {CS2}}$ ) dhe nuk është helmues. Molekula e fosforit të kuq përmban më shume atome se fosfori i bardhë, atomet janë të lidhur në varg (P4)n. Me nxehjen e fosforit të kuq në temperatura të larta pastaj me ftohjen e shpejtë të avujve të tij formohet fosfori i bardhë, oksidet e fosforit,acidi fosforik dhe kripërat e tyre, lëndët helmuese luftarake,helmet kundër brejtësve etj.

Vetitë kimike

Fosfori është me reaktiv se azoti. Ai bashkëvepron me oksigjenin dhe formon dy okside:ku fosfori është me numër oksidimi (+3) (hekaoksidin e tetrafosforit, ${\ce {P_4O6 ,}}$ ) dhe me numër oksidues (+5) (dekaoksdi i tetrafosforit ( ${\ce {P4O10}}$ ).Keto okside kur bashkëveprojnë me ujin formojnë acide. Oksidi i fosforit (III_ P4O6 quhet edhe treoksid fosfori,emri i përdorur që në kohën kur njihet formula empirike e komponimit ${\ce {P2O3}}$ .Oksodi i fosforit (V) ${\ce {P4O10}}$ quhet edhe pentoksidi fofirit duke bazuar në formulën empirike ( ${\ce {P2O5}}$ )

Shih dhe këtë

Sistemi periodik i elementeve

H

He

Li

Be

B

C

N

O

F

Ne

Na

Mg

Al

Si

P

S

Cl

Ar

K

Ca

Sc

Ti

V

Cr

Mn

Fe

Co

Ni

Cu

Zn

Ga

Ge

As

Se

Br

Kr

Rb

Sr

Y

Zr

Nb

Mo

Tc

Ru

Rh

Pd

Ag

Cd

In

Sn

Sb

Te

I

Xe

Cs

Ba

La

Ce

Pr

Nd

Pm

Sm

Eu

Gd

Tb

Dy

Ho

Er

Tm

Yb

Lu

Hf

Ta

W

Re

Os

Ir

Pt

Au

Hg

Tl

Pb

Bi

Po

At

Rn

Fr

Ra

Ac

Th

Pa

U

Np

Pu

Am

Cm

Bk

Cf

Es

Fm

Md

No

Lr

Rf

Db

Sg

Bh

Hs

Mt

Ds

Rg

Cn

Nh

Fl

Mc

Lv

Ts

Og

Metalet alkaline

Metalet alkaline tokësore

Metalet tjera

Jometale tjera

Ac | Ag | Al | Am | Ar | As | At | Au | B | Ba | Be | Bh | Bi | Bk | Br | C | Ca | Cd | Ce | Cf | Cl | Cm | Cn | Co | Cr | Cs | Cu | Db | Ds | Dy | Er | Es | Eu | F | Fe | Fl | Fm | Fr | Ga | Gd | Ge | H | He | Hf | Hg | Ho | Hs | I | In | Ir | K | | Kr | La | Li | Lr | Lu | Lv | Mc | Md | Mg | Mn | Mo | Mt | N | Na | Nb | Nd | Ne | Nh | Ni | No | Np | O | Og | Os | P | Pa | Pb | Pd | Pm | Po | Pr | Pt | Pu | Ra | Rb | Re | Rf | Rg | Rh | Rn | Ru | S | Sb | Sc | Se | Sg | Si | Sm | Sn | Sr | Ta | Tb | Tc | Te | Th | Ti | Tl | Tm | Ts | U | V | W | Xe | Y | Yb | Zn | Zr

Ky artikull nga Kimia është i cunguar. Ti mund të ndihmosh Wikipedian duke e përmirësuar këtë artikull.