Fosfori

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Fosfori i bardhë
Fosfori i kuq
E kuqe e errët dhe vjollcë
Fosfori i zi

Fosfori është element kimik i cili u zbulua ne vitin 1669 nga alkimisti gjerman Hennig Brand duke nxehur mbeturinat e thata të urinës me rërë. Emri fosfor rrjedh nga gjuha (greq. fosforos = bartës i dritës). Fosfori është element kimik i cili gjendet në grupin e 15-të të sistemit periodik, me simbol P dhe me numer atomik 15. Ai ka 5 atome në shtresën e jashtme.

Fosfori është një element thelbësor për të malmur jetën kryesisht përmes fosfateve, përbërës që përmbajnë jonin fosfat, PO43- . Fosfatet janë një përbërës i ADN-së, ARN-së, ATP-së dhe fosfolipideve, përbërje të ndërlikuara themelore për qelizat. Fosfori elementar u izolua fillimisht nga urina e njeriut dhe hiri i kockave ishte një burim i rëndësishëm fosfati dikur. Minierat e fosfatit përmbajnë fosile sepse fosfati është i pranishëm në depozitat e fosilizuara të mbetjeve dhe jashtëqitjeve të kafshëve. Nivelet e ulëta të fosfatit janë një kufi i rëndësishëm për rritjen në një numër ekosistemesh bimore. Shumica dërrmuese e përbërjeve të fosforit të nxjerra konsumohen si pleh . Fosfati është i nevojshëm për të zëvendësuar fosforin që bimët heqin nga toka dhe kërkesa e tij vjetore po rritet gati dy herë më shpejt se rritja e popullsisë njerëzore. Zbatime të tjera përfshijnë përbërje organofosforikedetergjentë, pesticide dhe agjentë nervorë .

Perhapja në natyrë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Fosfori në industri përftohet nga nxehja e përzierjes së xeheroreve, që përmbajnë fosfor (fosforite), të rërës dhe të koksit në furra elektrike në temperatura të larta.

Fosfori elementar ekziston në dy forma kryesore, fosfori i bardhë dhe fosfori i kuq, por për shkak se është shumë reaktiv, fosfori nuk gjendet kurrë si një element i lirë në Tokë. Ai ka një përqendrim në koren e Tokës prej rreth një gram për kilogram (krahasojeni me bakrin me rreth 0,06 gram). Në minerale, fosfori në përgjithësi shfaqet si fosfat .

Vetitë fizike[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Fosfori formon disa modifikime alotropike, por më kryesoret janë: fosfori i bardhë,fosfori i kuq dhe fosfori i zi.

Fosfori i Kuq[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Është substancë me ngjyrë të kuq dhe është me pak aktiv se fosfori i bardhë.Kur fosfori i bardhë iu ekspozohet rrezeve të diellit ose ngrohet pa praninë e ajrit në temperaturë 250 deri në 350°C, shndërrohet në fosfor të kuq. Fosfori i kuq nuk ndizet vetvetiu në ajër dhe nuk është i rrezikshëm si fosfori i bardhë. Nuk tretet në disulfur karboni () dhe nuk është helmues. Molekula e fosforit të kuq përmban më shume atome se fosfori i bardhë, atomet janë të lidhur në varg (P4)n. Me nxehjen e fosforit të kuq në temperatura të larta pastaj me ftohjen e shpejtë të avujve të tij formohet fosfori i bardhë, oksidet e fosforit,acidi fosforik dhe kripërat e tyre, lëndët helmuese luftarake,helmet kundër brejtësve etj.

Vetitë kimike[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Fosfori është me reaktiv se azoti. Ai bashkëvepron me oksigjenin dhe formon dy okside:ku fosfori është me numër oksidimi (+3) (hekaoksidin e tetrafosforit, ) dhe me numër oksidues (+5) (dekaoksdi i tetrafosforit ().Keto okside kur bashkëveprojnë me ujin formojnë acide. Oksidi i fosforit (III_ P4O6 quhet edhe treoksid fosfori,emri i përdorur që në kohën kur njihet formula empirike e komponimit .Oksodi i fosforit (V) quhet edhe pentoksidi fofirit duke bazuar në formulën empirike ()

Shih dhe këtë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]


Ky artikull nga Kimia është i cunguar. Ti mund të ndihmosh Wikipedian duke e përmirësuar këtë artikull.