Shko te përmbajtja

Turkmenistani

Redakto lidhjet
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Ridrejtuar nga Turkmenistan)
Turkmenistan
Türkmenistan, Түркменистан (Turkmenisht)
Motoja: Türkmenistan Bitaraplygyň watanydyr
"Turkmenistani është atdheu i neutralitetit"[1][2]
Himni: Türkmenistanyň Döwlet senasy
"Himni Shtetëror i Turmenistanit"Stampa:Parabr
Vendndodhja e Turkmenistan
Kryeqyteti
dhe qyteti më i madh
Ashgabat
37°58′N 58°20′E / 37.967°N 58.333°E / 37.967; 58.333
Qyteti më i madhAshgabat
Gjuhët zyrtareTurkmenisht[3]
Grupet etnike
(2022)[4]
Feja
(2020)[5]
Demonim(et)Turkmen/e
QeverisjaRepublikë presidenciale unitare nën një diktaturë trashëgimore totalitare[12]
i lartë (95th)
ValutaManat (TMT)
Zona kohoreUTC+05:00 (TMT)
Prefiksi telefonik+993
Kodi ISO 3166TM
TLD në internet.tm

Turkmenistani është një vend pa dalje në det në Azinë Qendrore, i kufizuar nga Kazakistani në veriperëndim, Uzbekistani në veri, lindje dhe verilindje, Afganistani në juglindje, Irani në jug dhe jugperëndim, dhe Deti Kaspik në perëndim. Ashgabati është kryeqyteti dhe qyteti më i madh. Me mbi 7 milionë banorë,[13] Turkmenistani është vendi i 35-të më i populluar në Azi[14] dhe ka popullsinë më të ulët të republikave të Azisë Qendrore, ndërsa është një nga vendet më pak të populluara në kontinentin aziatik.

Turkmenistani ka shërbyer prej kohësh si një rrugëkalim për disa perandori dhe kultura.[15] Merv është një nga qytetet-oazë më të vjetra në Azinë Qendrore, dhe dikur ishte ndër qytetet më të mëdha në botë.[16] Ishte gjithashtu një nga qytetet e mëdha të botës islame dhe një ndalesë e rëndësishme në Rrugën e Mëndafshit. I aneksuar nga Perandoria Ruse në vitin 1881, Turkmenistani luajti një rol të spikatur në lëvizjen anti-bolshevike në Azinë Qendrore. Në vitin 1925, Turkmenistani u bë një republikë përbërëse e Bashkimit Sovjetik, Republika Socialiste Sovjetike e Turkmenistanit; u bë i pavarur pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik në vitin 1991.[15]

Turkmenistani ka një nga rekordet më të këqija të të drejtave të njeriut në botë,[17][18] duke përfshirë trajtimin e pakicave dhe mungesën e lirive të shtypit dhe fetare. Që nga pavarësia e shpallur nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1991, Turkmenistani është sunduar nga regjime totalitare shtypëse: ai i Presidentit të Përjetshëm Saparmurat Niyazov (i njohur edhe si Türkmenbaşy ose "Kreu i Turkmenëve") deri në vdekjen e tij në vitin 2006; Gurbanguly Berdimuhamedow, i cili u bë president në vitin 2007 pasi fitoi një zgjedhje jodemokratike; dhe djali i tij Serdar, i cili fitoi zgjedhjet presidenciale të vitit 2022 të përshkruara nga vëzhguesit ndërkombëtarë si as të lira dhe as të drejta, dhe tani ndan pushtetin me të atin.[19][20]

Artikulli kryesor: Historia e Turkmenistanit

Në shekullin e VIII fiset turk-folëse Oghuz lëvizen nga Mongolia e sotme në pjesë e Azis Qendrore. Si pjesë e një konfederate të fuqishme të fiseve Oghuz formuan bazën moderne etnike të popullatës turkmene. .[21] Në shekullin e X, emri "Turkmen" është aplikuar së pari nga grupet Oghuz të cilat e pranuan Islamin dhe filluan ta praktikojnë atë çdo ditë në Turkmenistan.[21] Ata ishin nën sundimin e Perandorisë Selxhuke ,e cila përbëhej nga grupet Oghuz që jetonin në Iranin e sotëm dhe Turkmenistan.[21] Ushtarët turkmen që ishin në shërbim të perandorisë luajtën një rol të rëndësishëm në përhapjen e kultures Turke,sidomos kur ata emigruan në drejtim të Azerbejxhanit të sotëm perëndimor dhe në Turqinë lindore. .[21]

Në shekullin e XII ,Turkmenët dhe fiset e tjera përmbysen Perandorinë Selxhuke. Në shekullin e ardhshëm,Mongolët morën tokat më veriore ku ishin të vendosura pakicat turke,të cilat i shpërndajnë drejt jugut duke kontribuar në formimin e grupeve të reja fisnore Në shekullin e XVI dhe XVIII u zhvilluan një seri ndarjesh në konfederatën midis fiseve nomade Turkmene të cilë mbetën të pa varur duke ngjallur frikë te shtetet fqinje të tyre. Deri në shekullin e XVI,shumica e këtyre fiseve ishin nën kontroll nominal të dy pushtuesve uzbekë KhivadheBukhoro . Ushtarët turkmen ishin një elemendt shumë i rëndësishëm i ushtris uzbeke të kësaj periudhe . Në shekullin e XIX ,bastisjet dhe kryengritjet nga grupi turkmen Yomudrezultuan me shpërndarjen e këtij grupi nga sundimtarët uzbekë. Sipas Paul R. Spickard, "Para pushtimit rus, Turkmenët ishin të njohur dhe kishin frikë për përfshirjen e tyre në tregtinë e skllevërve të Azisë Qendrore".

Një Turkmen nga Azia qendrore në veshje tradicionale.Foto nga Prokudin-Gorsky mes viteve 1905 dhe 1915.

Në fund të shekullit XIX forcat Ruse filluan pushtimin e territorit turkmen.[21] Nga baza e tyre at Krasnovodsk (tani Turkmenbashi) në Detin Kaspik,Rusët përfundimisht mposhtën sunduesit (khanatën) uzbek.[21]Në vitin 1881 rezistenca e fundit në territorin turkmen u shtyp në Betejën Geok Tepe, dhe menjëherë pas kësaj Turkmenistani ishte aneksuar, bashkë me territorin fqinj Uzbekistanin, në Perandorinë Ruse. Në vitin 1916 pjesëmarrja e Perandorisë Ruse në Luftën e Parë Botërore rezononte në Turkmenistan, si një revoltë antireduktimi ushtarak që përfshiu shumicën e rusëve të Azisë Qendrore.[21] Edhe pse Revolucioni Rus i vitit 1917 ka pasur pak ndikim të drejtpërdrejtë, në vitin 1920 u bashkuan forcat Kazake,turkmen,kirgize, dhe Uzbeke në të ashtuquajturës Rrebelimi Basmachi kundër sundimit të sapo formuar të Bashkimit Sovjetik . [8] Në vitin 1924 Republika Socialiste Sovjetike Turkmene u formua nga krahina cariste e Transkapis.[21] Nga fundi i viteve 1930, riorganizimi sovjetik i bujqësisë kishte shkatërruar atë që mbeti prej jetesës nomade në Turkmenistan, dhe Moska kontrollonte jetën politike. Tërmeti në Ashgabat i vitit 1948 la të vrarë më shumë se 110.000 njerëz, që arrijnë deri në dy të tretat e popullsisë së qytetit.

Gjatë gjysmës tjetër të shekullit , Turkmenistani luajti një rol të formimit të ekonomisë brenda Bashkimit Sovjetikdhe mbeti jashtë rrjedhës së ngjarjeve të mëdha botërore. Edhe lëvizja e madhe liberalizimi që tronditi Rusinë në fund të viteve 1980 pati ndikim të vogël. Megjithatë, në vitin 1990 udhëheqja Sovjetike Supreme e Turkmenistanit shpalli sovranitetin si një reagim nacionalistë ndaj shfrytëzimit të perceptuar nga Moska.Edhe pse Turkmenistani ishte i papërgatitur për pavarësi dhe lideri komunist Saparmurad Niyazov parapëlqente të qëndronin në kuadër të Bashkimit Sovjetik, fragmentimi i atij subjekti e detyroi atë që në tetor të vitit 1991 të thirrë një referendum kombëtar që ta miratonte pavarësinë e Turkmenistanit.

Saparmurat Niyazov
Portreti i ish presidentit Saparmurat Niyazov është i vendosur edhe në Bankoten e 10,000 Manat-it të vitit 1996

Pas pavarësisë Niyazov vazhdoi detyrën si shef i shtetit, duke zëvendësuar komunizmin me një markë unike të nacionalizmit të pavarur qëpërforcohet nga një kult i përhapur i personalitetit. Një referendum i mbajtur në vitin 1994 dhe legjislacioni i vitit 1999 hoqi kërkesat e mëtejshme të rizgjedhjes së mëtutjeshme për president (edhe pse në vitin 1992 ai dominoi plotësisht në zgjedhjet presidenciale në të cilat ai kandidoi), duke e bërë atë në mënyrë efektive president për tërë jetën. Gjatë qëndrimit të tij, Niyazov bëri spastrime të shpeshta të zyrtarëve publikë dhe të organizatave të suprimuara që konsideroheshin kërcënuese. Gjatë epokës post-sovjetike, Turkmenistani ka marrë një pozicion neutral në pothuajse të gjitha çështjet ndërkombëtare.Niyazov largoi vendin nga organizatat rajonale si Organizata për Bashkëpunim në Shanghai, dhe në fund të viteve 1990 ai ka mbajtur marrëdhënie me talebanët, duke kundërshtar shefin e tij në Afganistan,të Aleanca Veriore(Nato).Ai ofroi mbështetje të kufizuar për fushatën ushtarake kundër talebanëve pas 11 shtator 2001.Në vitin 2002 një atentat i dyshuar vrasjeje kundër Niyazov çoi në një valë të re të kufizimeve të sigurisë, shkarkimeve nga puna të zyrtarëve qeveritarë, dhe kufizimeve e vendosura mbi median. Niyazov akuzuoi ish ministri i jashtëm në mërgim Boris Shikhmuradov se ka planifikuar sulmin. Mes viteve 2002 dhe 2004,u ngrit një tension serioz në mes Turkmenistanit dhe Uzbekistanit për shkak të mosmarrëveshjeve dypalëshe dhe implikimeve të Niyazov, me mendim që Uzbekistani kishte një rol në tentativë vrasjen e vitit 2002. Në vitin 2004 bëhen një seri e traktateve dypalëshe për të rivendosur marrëdhënie miqësore. Në zgjedhjet parlamentare të dhjetorit të vitit 2004 dhe janarit të vitit 2005, vetëm partia e Niyazov-it u hoq si pjesmarrës dhe përfaqësues i vetëm, dhe asnjë vëzhgues ndërkombëtarë nuk pjesë në këto zgjedhje.Në vitin 2005 Niyazov ushtroi pushtetin e tij diktatorial duke mbyllur të gjitha spitalet jashtë Ashgabat dhe të gjitha bibliotekat rurale. Viti 2006 vëri në dukje intensifikimin dhe tendencat e ndryshimeve të politikave arbitrare, shpenzimet e tepruara të zyrtarëve të lartë, pakësimin prodhimit ekonomik jashtë sektorit të naftës dhe gazit, si dhe izolimin nga organizatat rajonale dhe botërore. Kina ishte në mesin e disa kombeve për të cilin shumë pak Turkmen bënin propozime të rëndësishme.Vdekja e papritur e Niyazov-it në fund të vitit 2006 la një vakum të plotë në pushtet, si kultin e personalitetit të tij, krahasuar me atë të ish-presidentit Kim Il Sung të Koresë së Veriut,e që kishte përjashtuar emërtimin e një pasardhësi.Zëvendëskryeministri Gurbanguli Berdimuhamedow, i cili u emërua kreu i përkohshëm i qeverisë, fitoi zgjedhjet e posaçme presidenciale të mbajtura në fillim të shkurtit të vitit 2007.Ai u rizgjodh në vitin 2012 me 97% të votave.[22]

Artikulli kryesor: Politika e Turkmenistanit

Pas 69 vjet si pjesë e Bashkimit Sovjetik (duke përfshirë edhe 67 vjet si një republikë Union), Turkmenistani shpalli pavarësinë e saj më 27 tetor 1991.

Presidenti Saparmurat Niyazov ishte një burokrat i ish-Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, udhëhoqi Turkmenistanin nga viti 1985, kur ai u bë kreu i Partisë Komuniste të SSR turkmene, deri në vdekjen e tij në vitin 2006. Ai mbajti kontroll absolut mbi vendin pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik. Më 28 dhjetor 1999 Niyazov u shpall Presidenti shpirtëror i Turkmenistanit nga Mejlis (parlamenti), i cili vetë kishte marrë detyrën një javë më parë në zgjedhjet që përfshinte vetëm kandidatët e zgjedhur me dorë nga presidenti Niyazov.Ndërs asnjë kandidatët i opozitës nuk është lejuar të futet në parlament. Që prej vdekjes së Niyazov në dhjetor të vitit 2006, udhëheqja e Turkmenistanit bëri lëvizje paraprake për të hapur vendin. Pasardhësi i tij, presidenti Gurbanguli Berdimuhamedow, shfuqizoi disa prej politikave më të ideosinkretike të Niyazov-it, duke përfshirë ndalimin e operës dhe cirkut për të qenë "Turkmen joiplotë". Në arsim, qeveria Berdimuhamedow kishte rritur edukim bazë për dhjetë vjet nga nëntë vjet sa ishte më parë, dhe arsimin e lartë nga katër deri në pesë vjet. Ai e ka rritur edhe kontaktin me Perëndimin, i cili është i etur për qasje në pasuritë natyrore të vendit me gaz.

Politika e Turkmenistanit u zhvilloha në kuadrin e një republike presidenciale me Presidentin në dy funksione,si kreu i shtetit dhe kreu i qeverisë.Që nga Niyazov, Turkmenistani ka pasur një sistem njëpartiak, megjithatë, në shtator të vitit 2008, Këshilli i Popullit në mënyrë unanime miratoi një rezolutë për miratimin e një kushtetute të re kjo e fundit ka rezultuar në heqjen e Këshillit dhe në rritjen të ndjeshme të madhësisë së Kuvendit në dhjetor të vitit 2008.Kushtetuta e re gjithashtu lejon formimin e partive të shumta politike. Ish Partia Komuniste, e njohur tani si Partisë Demokratike e Turkmenistanit, ka qenë i vetmi subjekt politik që lejohej në mënyrë efektive për të vepruar. Tubimet politike janë të paligjshme dhe pasojnë me sanksione nga qeveria.

Të drejtat e njeriut

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Turkmenistani ka qenë e kritikuar gjerësisht për abuzime të të drejtave të njeriut dhe ka imponuar kufizime të ashpra mbi udhëtimet jashtë vendit për qytetarët e saj. Diskriminimi ndaj pakicave etnike të vendit mbetet akoma një praktikë. Universitetet janë inkurajuar për të refuzuar aplikantët me mbiemra jo-turkmene , sidomos etnicitetin rusë . Është e ndaluar për të mësuar zakonet dhe gjuhën e Baloch, një pakice etnike. E njëjta gjë ndodh me uzbekët, edhe pse gjuha Uzbeke përdoret për të dhënë mësim në disa shkolla kombëtare. Sipas Reporterëve pa Kufij 2012 Indeksi i Lirisë Botërore të Shtypit, Turkmenistani kishte kushtet e dyta më këqija në botë për lirin e shtypit , pas Koresë së Veriut.Turkmenistani është konsideruar të jetë një nga "10 vendet më të censuruara". Çdo transmetim që nga Niyazov filloi me një premtim se gjuha e transmetuesit do vyshket nëse ai shpif pë vendin, flamurin, apo presidentin.[23]

Artikuj kryesore: Gjeografia e Turkmenistanit
Harta e Turkmenistanit
Stuhi pluhuri mbi Turkmenistan

Me 488.100 km2 (188.500 sq mi), Turkmenistan është vendi i 52-të' për nga madhësia në botë.Është pak më e vogël se Spanja dhe pakëz më e madhe se sa shteti amerikan i Kalifornisë.Shtrihet në mes gjërësisë 35 ° dhe 43 ° në veri, dhe gjatësisë 52 ° dhe 67 ° në lindje.

Mbi 80% e vendit është e mbuluar nga shkretëtira Karakum.Qendëra e vendit është e dominuar nga Depresioni Turan dhe Shkretëtira Karakum.Gama Dag Kopet, përgjatë kufirit jugperëndimor, arrin lartësinë 2.912 metra (9553 ft) në malin Kuh-e Rizeh . Vargu madhështorë i Balkhan-it në perëndim të vendit (në proviuncen e Ballkanit) dhe Vargjet Köýtendag në kufirin juglindor me Uzbekistanin (Provinca Lebap) janë vetëm elevacione tjera të rëndësishme. Gama madhështore në Balkhan ngrihet në lartësi 1,880 metra (6,170 ft) në malin Arlan,ndërsa maja më e lartë në Turkmenistan është Ayrybaba në Poligonin Kugitangtau -. 3.137 metra (10.292 ft). Lumenjët kryesor janë: Amu Darya, Murghab, dhe Tejen. Klima është e thatë shkretinore,kryesisht subtropikale, me pak reshje. Dimrat janë të butë dhe të thatë, me reshje që bien në mes të janarit dhe majit.Zona më e pasur e vendit me reshje jsnë vargmalet Dag Kopet. Brigjet Turkmene përgjatë Detit Kaspik janë 1.768 kilometra (1.099 mi) të gjata.Deti Kaspik është tërësisht pa dalje në det, pa qasje natyrore në oqean, edhe pse kanali Don-Vollga lejon qasje të anijeve në dhe nga Deti i Zi.

Qytetet kryesore janë Aşgabat, Türkmenbaşy (më parë Krasnovodsk), Balkanabat, Daşoguz, Türkmenabat, dhe Mary.

Shkretira e Karakumit është një nga shkretëtirat më të thatanë botë,disa vende kanë vetëm 12 mm (0.47 in) reshje. Temperatura më e lartë e regjistruar në Ashgabat është 48.0 ° C (118.4 ° F) ndërsa në Kerki, një qytet me temperatura ekstreme është e vendosur në brendësi të brigjeve të lumit Amu Darya,dhe regjistroi temperaturen 51.7 ° C (125.1 ° F) në korrik të vitit 1983, edhe pse kjo vlerë është jozyrtare . Temperatura më e lartë që është regjistruar në Rezervat Repetek është 50.1 ° C , e njohur si temperatura më e lartë e regjistruar ndonjëherë në tërë ish-Bashkimin Sovjetik. Shumica e reshjeve bie në mes janarit dhe majit, reshjet janë të lehta në tërë vendin.Reshjet mesatare vjetore variojnë nga 300 milimetra (11.8 in) në Dag Kopet,deri nën 80 milimetra (3,15 in) në veriperëndim.

Kryeqyteti Ashgabat, në afërsi të kufirit me iranian në pjesën qendrore të jugut të Turkmenistanit, kanë reshje mesatare prej 225 milimetra (8,9 in) në vit. Temperaturat mesatare vjetore varion nga më e larta prej 16.8 ° C (62.2 ° F) në Ashgabat, në më ë ulten nën -5.5 ° C (22.1 ° F) në qytetin Dasoguz, që gjindet në kufiri me uzbekët në pjesën qendrore të veriut të Turkmenistan. Erërat janë konstante dhe fryejnë nga veriu, verilindja, dhe perëndimi.


Ndarja administrative

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Turkmenistani është i ndarë në pesë provinca apo welayatlar (njëjës welayat) dhe një kryeqytet të qarkut. Provincat ndahen në rrethe (etraplar, njëjës etrap), e cila mund të jetë qark apo qytete. Sipas Kushtetutës së Turkmenistan (neni 16 në 2.008 Kushtetutës, Neni 47 i Kushtetutës në 1992), disa qytete mund të kenë statusin e welaýat (provincë) ose të etrap (qarkut).

ProvincaISO 3166-2KryeqytetiSipërfaqja[24]Popullsia (2005)[24]Numri
Ashgabat City Ashgabat470 km2 (180 sq mi)871,500
Ahal Province TM-AAnau97,160 km2 (37,510 sq mi)939,7001
Balkan Province TM-BBalkanabat139,270 km2 (53,770 sq mi)553,5002
Dasoguz Province TM-DDasoguz73,430 km2 (28,350 sq mi)1,370,4003
Lebap Province TM-LTürkmenabat93,730 km2 (36,190 sq mi)1,334,5004
Mary Province TM-MMary87,150 km2 (33,650 sq mi)1,480,4005
Përshkrim grafik i eksporteve të produkteve të Turkmenistanit në 28 kategori me ngjuyra të koduara .

Vendi posedon rezerven e katërt më të madhe në botë të gazit natyror dhe posedon burime të konsiderueshme nafte. Turkmenistani ka marrë një qëndrim të kujdesshëm për reformat ekonomike, duke shpresuar në shitjen e gazit dhe të pambukut për të mbështetur ekonominë e saj. Në vitin 2004, shkalla e papunësisë është vlerësuar të jetë 60%. Ndërmjet viteve 1998 dhe 2002, Turkmenistani ka vuajtur nga mungesa e vazhdueshme e rrugëve adekuate për eksportin e gazit natyror dhe nga detyrimet mbi borxhin e gjerë afatshkurtër të jashtëm. Në të njëjtën kohë, vlera e eksporteve totale është rritur ndjeshëm për shkak të rritjes së çmimeve ndërkombëtare të naftës dhe gazit. Perspektiva ekonomike në të ardhmen e afërt është joshpresdhënëse për shkak të varfërisë së përhapur dhe barrës së borxhit të huaj. Presidenti Niyazov shpenzuoi shumë të ardhurat e vendit për rinovimin e gjerë të qyteteve,në veçanti të Ashgabatit. Mbikëqyrësit e korrupsionit shprehen shqetësim të veçantë për menaxhimin e rezervave ,'monedhën e Turkmenistanit', shumica e të cilave janë mbajtur në fonde buxhetore jashtë vendit të tilla si Fondi i këmbimit valutor në Deutsche Bank në Frankfurt, dëshmon një organizatë globale (joqeveritare) me qendër në Londër në raportin e saj në prill të vitit 2006. Sipas dekretit të Këshillit të Popullit' të datës 14 gusht 2003,energjisa elektrike, gazi natyror, uji dhe kripa do të subvencionohen për qytetarët deri në vitin 2030. Përveç kësaj shoferët e makinave kanë të drejtë të shpenzojnë deri 120 litra naftë falas në muaj. Shoferët e autobusëve, kamionëve dhe traktorëve mund të marrin deri 200 litra karburant dhe motoçiklistët e skuterëve deri 40 litra falas. Më 5 shtator 2006, pasi Turkmenistani kërcënoi që do të presë furnizimet e gazit natyror, Rusia ra dakord që ta rrisë çmimin që i paguan Turkmenistanit për gazin natyror nga $ 65 sa ishte ,në 100 $ për 1,000 metra kub. Dy të tretat e gaz turkmen në pronësi të shtetit kalon dhe eksportohet përmes Gazpromit rus' .

Gazi natyror dhe rrugët e eksportit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Studimi i fundit në Maj të vitit 2011 deklaroi se fusha e Lolotonit jugor ,është fusha e dytë më e pasur në botë me pasuri të gazit natyror. Rezervat në Lolotan e jugut vlerësohen të jenë rreth 21 triion metra kub.Kompania e gazit natyrorë të Turkmenistanit (Türkmengaz), nën patronatin e Ministrisë së Naftës dhe Gazit, kontrollon nxjerrjen e gazit natyrorë në vend. Prodhimi i gazit është sektori më dinamik dhe më premtues i ekonomisë kombëtare. Në vitin 2010 Ashgabati filloi një politikë të diversifikimit të rrugëve të eksportit për materialet e papërpunuara të saj.Kina është e vendosur të bëhet blerësi më i madh i gazit nga Turkmenistani gjatë viteve të ardhshme nëpërmes një naftësjellësi që lidh dy vendet, nëpërmjet Uzbekistanit dhe Kazakistanit, arrin kapacitetin e plotë. Përveç kësaj për të furnizuar Rusinë, Kinën dhe Iranin, Ashgabati mori masa konkrete për të përshpejtuar progresin në ndërtimin e tubacionit mes Turkmenistanit-Afganistanit-Pakistanit dhe Indisë (TAPI). Turkmenistani ka vlerësuar paraprakisht koston e projektit në 3.3 miliardë $. Më 21 maj, presidenti Gurbanguli Berdimuhamedow papritur nënshkroi një dekret duke deklaruar se kompanitë nga Turkmenistani do të ndërtojnë një tubacion të brendshëm Lindje-Perëndim të gazit që lejon transferimin e gazit nga depozitat më të mëdha në Turkmenistan (Dowlatabad dhe Yolotan) në bregdetin Kaspik. Tubacioni Lindje-Perëndim është planifikuar të jetë rreth 1,000 km i gjatë dhe do të ketë një kapacitet që mbanë rreth 30 miliardë m³ gaz natyrorë në vit, me një kosto nga një deri në një e gjysmë miliardë dollarë amerikanë.

Shumica e naftës së Turkmenistanit është nxjerrë nga kompania shtetërore e Turkmenistanit Türkmennebit nga fushat e Koturdepe, Balkanabat, dhe Cheleken pranë Detit Kaspik, të cilat kanë rezerva të kombinuara nafte me sasi prej 700 milion ton.Nxjerrjen e naftës industria e filloi me shfrytëzimin e fushave në Cheleken në 1909 (nga vëllezërit Nobel) dhe Balkanabat në vitin 1930.Prodhimi përparoi me zbulimin e fushës Kumdag në vitin 1948 dhe fushës Koturdepe në vitin 1959. Një pjesë e madhe e naftës së prodhuar në Turkmenistan është rafinuar në rafinerit Turkmenbashy dhe Seidi. Gjithashtu, nafta nëpërmjet kanaleve është eksportuar në Europë nga cisternat përmes Detit Kaspik.

Turkmenistani është një eksportues neto i energjisë elektrike për republikat e Azisë Qendrore dhe fqinjëve jugorë.'Instalimet më të rëndësishme gjeneruese janë hidrostacionet elektrike në Hindukush, e cila vlersohet se ka një kapacitet prej 350 megavat(Mg), dhe stacioni termoelektrik në Mary Power, e cila ka një kapacitet të vlerësuar prej 1370 megavat(Mg). Në vitin 1992, prodhimi i energjisë elektrike në total ishte 14.9 miliardë kilovat për orë.

Gjysma e tokës së ujitur e vendit është e mbjellë me pambuk,e cila e bënë Turkmenistanin vendin e nëntë më të madhë prodhues të pambukut në botë.

Gjatë sezonit të vitit 2011 ,Turkmenistani prodhoi rreth 1,1 milion ton pambuk parësor (fillestar), kryesisht në provincatMaria, Ballkan, Akhal, Lebap dhe Dashoguz. Nga viti 2012 përdoren, rreth 7.000 traktorë, 5000 kultivator pambuku dhe 2.200 makina për mbjellje dhe makineri të tjera, të prodhuara kryesisht nga Bjellorusia dhe SHBA.Vendi tradicionalisht eksporton pambukë parësor(fillesta) në Rusi, Iran, Koren e Jugut, Britani, Kinë, Indonezi, Turqi, Ukrainë, Singapor dhe vendet baltike.

Shumica e qytetarëve të Turkmenistanit janë të kombësis Turkmene përfshirë edhe pakicat e konsiderueshme Ruse dhe Uzbeke.Minoritete të vogla konsiderohen:Kazakët,Tatarët,Ukrainasit,Balokët,Pashtunët,Armenët dhe Azerët. Përqindja e kombësisë Ruse në Turkmenistan ka rënë nga 18.6% sa ishte në vitin 1939,në 9.5% në vitin 1989. Në vitin 2012 është konfirmuar se popullsia e Turkmenistanit ka rënë ndjeshëm për shkak të faktoëve të ndryshëm.Rregjistrimi tregoi se në Turkmeistan jetonin më pak se 5 milion banorë,sa ishte vlersuar më herët. Libri faktografik i [CIA]-së vlersonte se në vitin 2003 përbërja etnike e tukmenistanit ishte:85% Turkmenë,5% Uzbekë,4%Rusë dhe 6% të tjerë.Ndërsa sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2001 ,Turkmenët me 91% përbënin shumicën e popullsisë,të pasuar nga Uzbekët me 3%,Rusët 2%,dhe 4% të tjerë. Ndërmjet viteve 1989-2001 numri i Turkmenëve në Turkmenistan është dyfishuar nga 2.5 në 4.9 milion),ndërkohë që numri i Rusëve ra me dy të tretat (nga 334,000 në pak mbi 100,000).

Qytetet më të mëdha

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Rënditja Qyteti Popullsia Provinca
1Ashgabat727,700 banorëAshgabat
2Türkmenabat 234,817 banorëLebap
3Dasoguz166,500 banorëDasoguz
4Mary114,680 banorëMary
5Balkanabat87,822 banorëBalkan
6Baýramaly75,797 banorëMary
7Türkmenbasy68,292 banorëBalkan
8Tejen67,294 banorëAhal
9Abadan39,481 banorëAhal
10Magdanly34,745 banorëLebap

Turkmenishtja është gjuha zyrtare e Turkmenistanit (sipas Kushtetutës së vitit 1992), një gjuhë që ndan në një farë mase kuptueshmëri të ndërsjellë me azerishten dhe turqishten. Që nga fundi i shekullit të 20-të, qeveria e Turkmenistanit ka ndërmarrë hapa për t'u distancuar nga gjuha ruse (e cila është parë si një mjet i fuqisë së butë për interesat ruse). Hapi i parë në këtë fushatë ishte kalimi në alfabetin latin në vitin 1993,[25] dhe rusishtja humbi statusin e saj si gjuhë e komunikimit ndëretnik në vitin 1996. Që nga viti 1999, turkmenishtja flitej nga 72% e popullsisë, rusishtja nga 12% (349,000), uzbekishtja nga 9% (317,000) dhe gjuhë të tjera nga 7% (kazakishtja (88,000), tatarishtja (40,400), ukrainishtja (37,118), azerishtja (33,000), armenishtja (32,000), kurdishtja veriore (20,000), lezgishteja (10,400), persishtja (8,000), bjellorusishtja (5,290), erzjashte (3,490), koreanishtja (3,490), bashkirishtja (2,610), karakalpakishtja (2,540), osetishteja (1,890), dargwa (1,600), lake (1,590), taxhike (1,280), gjerogjishtja (1,050), lituanishtja (224), tabasarane (180) dhe dungane).[26]

Sipas The World Factbook, muslimanët përbëjnë 93% të popullsisë, ndërsa 6% e popullsisë janë ndjekës të Kishës Ortodokse Lindore dhe pjesa e mbetur prej 1% janë deklaruar si jo-fetarë.[15] Megjithatë, sipas raportit të Pew Research Center në vitin 2009, 93.1% e popullsisë së Turkmenistanit është muslimane.[27]

Migrantët e parë u dërguan si misionarë dhe shpesh u adoptuan si patriarkë të klaneve ose grupeve fisnore të caktuara, duke u bërë kështu "themeluesit" e tyre. Riformulimi i identitetit komunal rreth figurave të tilla përbën një nga zhvillimet shumë të lokalizuara të praktikës islame në Turkmenistan.[28]

Në epokën sovjetike, të gjitha besimet fetare u sulmuan nga autoritetet komuniste si bestytni dhe "mbetje të së kaluarës". Shumica e shkollimit fetar dhe respektimit fetar u ndaluan, dhe shumica dërrmuese e xhamive u mbyllën. Megjithatë, që nga viti 1990, janë bërë përpjekje për të rifituar një pjesë të trashëgimisë kulturore të humbur nën sundimin sovjetik.[29]

Ish-presidenti Saparmurat Niyazov urdhëroi që parimet themelore islame të mësohen në shkollat ​​publike. Janë shfaqur më shumë institucione fetare, duke përfshirë shkolla fetare dhe xhami, shumë prej të cilave me mbështetjen e Arabisë Saudite, Kuvajtit dhe Turqisë. Nën Niyazov, mësimet fetare mbaheshin si në shkolla ashtu edhe në xhami, me mësim në gjuhën arabe, Kuranin dhe hadithin, si dhe historinë e Islamit.[30] Aktualisht, i vetmi institucion arsimor që jep mësim feje është fakulteti teologjik i Universitetit Shtetëror Turkmen.

Ka një numër të gazetave dhe publikimeve të revistave mujore në Turkmenistan. Turkmenistani momentalisht emeton 6 kanale kombëtare televizive përmes satelitit. Ata janë Altyn asyr, Yashlyk, Miras, Turkmenistani (në 7 gjuhë), Turkmen Owazy dhe Ashgabat. Nuk ka stacione televizive komerciale ose private. Artikujt e botuar në gazeta kontrollohen nga shteti dhe kanë censur të rëndë për të shkruar dhe lavdëruar shtetin dhe liderin e saj. Shërbimet e internetit janë më pak të zhvilluara në Azinë Qendrore. Qasja në shërbimet e internetit është e siguruar nga kompania e qeverisë ISP Turkmentelekom. Që nga 27 janari 2021, Turkmenistani raportoi rreth 1,265,794 përdorues të internetit, ose afërsisht 21% të popullsisë së përgjithshme.

Arsimi është universal dhe i detyrueshëm deri në nivelin e mesëm. Nën ish-Presidentin Niyazov, kohëzgjatja totale e arsimit fillor dhe të mesëm u reduktua nga 10 në 9 vjet. Presidenti Berdimuhamedov rivendosi arsimin 10-vjeçar që nga viti shkollor 2007-2008. Duke filluar nga viti 2013, arsimi i përgjithshëm në Turkmenistan u zgjerua në tre faza që zgjasin 12 vjet: shkolla fillore (klasat 1-3), shkolla e mesme - cikli i parë i arsimit të mesëm me kohëzgjatje 5 vjet (klasat 4-8) dhe shkolla e mesme (klasat 9-12).

  1. ↑ ""Turkmenistan is the motherland of Neutrality" is the motto of 2020 | Chronicles of Turkmenistan". Chronicles of Turkmenistan (në anglisht). En.hronikatm.com. 28 dhjetor 2019. Arkivuar nga origjinali më 8 qershor 2020. Marrë më 26 maj 2020.
  2. ↑ "Turkmen parliament places Year 2020 under national motto "Turkmenistan – Homeland of Neutrality" – tpetroleum" (në anglisht). Turkmenpetroleum.com. 29 dhjetor 2019. Arkivuar nga origjinali më 8 qershor 2020. Marrë më 26 maj 2020.
  3. ↑ "Turkmenistan's Constitution of 2008" (PDF) (në anglisht). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 15 maj 2019. Marrë më 17 dhjetor 2020.
  4. ↑ State Committee of Turkmenistan on Statistics. www.stat.gov.tm
  5. ↑ National Profiles | World Religion. The Association of Religion Data Archives (the ARDA).
  6. ↑ "Государственный комитет Туркменистана по статистике" (në rusisht). Arkivuar nga origjinali më 7 janar 2012. : Туркменистан — одна из пяти стран Центральной Азии, вторая среди них по площади (491,21 тысяч км2), расположен в юго-западной части региона в зоне пустынь, севернее хребта Копетдаг Туркмено-Хорасанской горной системы, между Каспийским морем на западе и рекой Амударья на востоке.
  7. ↑ "Ilat ýazuwy — 2022": Türkmenistanyň ilaty 7 million 57 müň 841 adama deň boldy | Jemgyýet
  8. ↑ "World Economic Outlook Database, April 2025" (në anglisht).
  9. ↑ "World Economic Outlook Database, April 2025" (në anglisht).
  10. ↑ "World Economic Outlook Database, April 2025" (në anglisht).
  11. ↑ "World Economic Outlook Database, April 2025" (në anglisht).
  12. ↑ | leader_title1 = Presidenti | leader_name1 = Serdar Berdimuhamedow | leader_title2 = Zëvendëspresidenti | leader_name2 = Raşit Meredow | leader_title3 = Kryetar i Këshillit Popullor | leader_name3 = Gurbanguly Berdimuhamedow | leader_title4 = Kryetari i Asamblesë | leader_name4 = Dünýägözel Gulmanowa | leader_title5 = Kryetari i Gjykatës Supreme | leader_name5 = Begenç Hojamgulyýew | legislature = Asamleja | established_event1 = Republika Socialiste Sovjetike e Turkmenistanit | established_date1 = 13 maj 1925 | established_event2 = Pavarësia nga Bashkimi Sovjetik | established_date2 = 22 gusht 1990 | established_event3 = Njohja | established_date3 = 26 dhjetor 1991 | established_event4 = Kushtetuta e tanishme | established_date4 = 18 maj 1992 | area_km2 = 491,210 | area_footnote = [6]Sipërfaqja
    • Gjithsej
    188,456 sq mi (488,100 km2) (52-të)
    • Ujë
    24,069 km2 (9,293 sq mi)
    • Uji (%)
    4.9Popullsia
    • 2022[7] census
    7,057,841 (105-të)
    • Dendësia
    14.4/km2 (37.3/sq mi) (221-të)PBB (BFB)Llogaritja 2025
    • Gjithsej
    Increase $186.11 trilion[8] (83-të)
    •  Për kokë banori
    Increase $27,887[9] (74th)PBB (nominal)Llogaritja 2025
    • Gjithsej
    Increase $89.05 trilion[10] (78-të)
    • Për kokë banori
    Increase $13,334[11] (72nd)Gini (1998)40.8
    jobarazi e mesmeHDI (2023)Increase 0.764<ref>"Human Development Report 2023/2024" (në anglisht). United Nations Development Programme. 6 maj 2025. Marrë më 6 maj 2025.
  13. ↑ 2022 Complete Population and Housing Census of Turkmenistan. unece.org.
  14. ↑ Asian Countries by Population (2024) - Worldometer. www.worldometers.info.
  15. 1 2 3 "Turkmenistan", The World Factbook (në anglisht), Central Intelligence Agency, 19 tetor 2021, arkivuar nga origjinali më 10 janar 2021, marrë më 25 tetor 2021
  16. ↑ Tharoor, Kanishk (2016). "Lost cities #5: how the magnificent city of Merv was razed – and never recovered". The Guardian (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 prill 2021. Marrë më 26 korrik 2020. Once the world's biggest city, the Silk Road metropolis of Merv in modern Turkmenistan destroyed by Genghis Khan's son and the Mongols in AD1221 with an estimated 700,000 deaths.
  17. ↑ "Russians 'flee' Turkmenistan". BBC News (në anglisht). 20 qershor 2003. Arkivuar nga origjinali më 6 prill 2019. Marrë më 25 nëntor 2013.
  18. ↑ Spetalnick, Matt (3 nëntor 2015). "Kerry reassures Afghanistan's neighbors over U.S. troop drawdown". Reuters (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 3 mars 2020. Marrë më 23 gusht 2020.
  19. ↑ "As Expected, Son Of Turkmen Leader Easily Wins Election In Familial Transfer Of Power". RadioFreeEurope/RadioLiberty (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 22 mars 2022. Marrë më 28 mars 2022.
  20. ↑ "Turkmenistan: Autocrat president's son claims landslide win". Deutsche Welle (në anglisht). 15 mars 2022. Arkivuar nga origjinali më 15 mars 2022. Marrë më 28 mars 2022.
  21. 1 2 3 4 5 6 7 8 "Country Profile: Turkmenistan" (PDF). Library of Congress Federal Research Division (February 2007). Stampa:PD-notice
  22. ↑ http://www.guardian.co.uk/world/2012/feb/13/turkmenistan-president-wins-election?newsfeed=true
  23. ↑ "10 Most Censored Countries" (në anglisht). Cpj.org. Marrë më 30 janar 2012.
  24. 1 2 Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2004, National Institute of State Statistics and Information of Turkmenistan, Ashgabat, 2005.
  25. ↑ Bekmurzaev, Nurbek (28 shkurt 2019). "Russian Language Status in Central Asian Countries" (në anglisht). Central Asian Bureau for Analytical Reporting. Arkivuar nga origjinali më 20 shtator 2022. Marrë më 22 qershor 2022.
  26. ↑ "Ethnologue" (në anglisht). Ethnologue. 19 shkurt 1999. Arkivuar nga origjinali më 3 mars 2013. Marrë më 25 nëntor 2013.
  27. ↑ "MAPPING THE GLOBAL MUSLIM POPULATION : A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population" (PDF). Pewforum.org (në anglisht). tetor 2009. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 10 gusht 2011. Marrë më 14 shkurt 2016.
  28. ↑ Mark Juergensmeyer; Wade Clark Roof (18 tetor 2011). Encyclopedia of Global Religion (në anglisht). SAGE Publications. fq. 1312–. ISBN 978-1-4522-6656-5.
  29. ↑ Pannier, Bruce (2 shkurt 2012). "Our Imperiled Cultural Heritage". Radio Free Europe/Radio Liberty (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 nëntor 2020. Marrë më 5 janar 2021.
  30. ↑ Larry Clark; Michael Thurman & David Tyson (mars 1996). Glenn E. Curtis (red.). "A Country Study: Turkmenistan" (në anglisht). Library of Congress Federal Research Division. Arkivuar nga origjinali më 10 korrik 2012. Marrë më 25 nëntor 2013.


Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkmenistani&oldid=2859301"