Dardanët

Fiset ilire • Albanët • Autariatët • Arbët • Ardianët • Atintanët • Dalmatët • Dardanët • Dasaretët • Daorsët • Enkelejtë • Eordejët • Japigët • Japodët • Labeatët • Mesapët • Paionët • Parathinët • Penestët • Pirustët • Taulantët • Shqiptarët Historia e Kosovës Dardania Mesjeta Per. Osmane Shqipëria Jugosllavia Republika UNMIK Kosova Bota e njohur në shekulli e dytë Qendrat kulturore ë botës së vjetër, para shek. II Pushtimet e Aleksandrit dhe kufiri Maqedoni-Iliri (Dardanët) Per. Romake në v. 395 Koha e bartjes së emrit Dardania edhe në Afrikë Per. Romake në v. 454 Dardania si njësi e Prefekturës pretoriane Illyricum Per. Romake në v. 565 Dardania si njësi e Prefekturës pretoriane Illyricum

Dardanët ishin fis Ilir që shtriheshin në mesin e Ballkanit, kryesishtë në Kosovën e sotme dhe rrethinën e saj. Dardanët ishin fisi themeues i Mbretisë së Dardanisë rreth shekullit IV p.e sonë në të cilën bënin pjesë dhe fiset e njohura Thunatët dhe Galabët. Supozohet se në përbërjen kësaj mbretërie hynin edhe fise të tjera mirëpo për to nuk dihet shumë pak.

Që nga shekulli XIX e gjer më tani jan shfaqur tri teza lidhur me etnogjenezën dardane: teza mbi përkatësinë ilire, teza mbi përkatësinë trakase dhe së voni teza mbi prejardhjen dako-meze. Që të këto tri teza, nga autorët e tyre mbështeten kryesisht mbi burimet e shkruara e të vona antike dhe mbi monumentet epigrafike të periudhës romake. Ndërkaq tezën e hershme mbi etnitetin ilir të dardanëve e mbështesin një numër i konsiderueshëm studiuesish dushash të ndryshme të letërsisë, që nga shekulli XIX e gjer më sot, duke u nisur nga linguistët Tomashek, P. Kreçmer, H. Krahe, N. Jokl e N. Vuliq.

Historia

Mbretëria Dardane

Krijimi i Mbretërisë Dardane

Në shek.IV p.e. sonë u krijua Mbretëria Dardane, e cila shtrihej në territorin e Kosovës së sotme e të krahinave të tjera përreth. Kufijtë e saj shkonin në veri deri te qyteti i Nishit, kurse në jug deri në Kukës dhe në rrjedhën e sipërme të Vardarit. Mbreti i parë dardan që njohim, është Longari. Pas tij erdhën mbretërit Bato dhe Monun. Rolin kryesor në mbretëri e luajti fisi dardanëve. Në këtë mbretëri bënin pjesë edhe fise të tjera, ndër të cilat njohin galabrët dhe thunatët.

Dardania ishte e njohur në botën e lashtë për tokat e saj të gjera e pjellore, për punimin e arit dhe për përpunimin e produkteve blegtore. I Njohur ka qenë veçanërisht djathi dardan. Shoqëria ilire e dardanëve mbështetej në sistemin skllavopronar. Shkrimtarët antikë tregojnë se dardanët kishin kaq shumë skllevër, sa vetëm njëri prej tyre mund të kishte deri në 1000 veta e ndoshta edhe më shumë. Secili nga këta skllevër punonte tokën.

Në kohë lufte sklleverit merrnin pjesë në ushtri, duke pasur si prijës pronarin e tyre. Mbretëria Dardane kishte krijuar një ushtri të fuqishme dhe të organizuar mirë. Veçori e luftëtarëve dardanë ishte se ata hidheshin të gjtihë së bashku në sulm dhe po kështu së bashku tërhiqëshin me radhë të shtrënguara, duke mos lënë në sheshin e luftës as të plgosurit e tyre. Forca e kësaj ushtrie u tregua sidomos në shek.III p.e. sonë, kur dardanët qenë në gjendje të mbroheshin nga dynjet e fuqishme të keltëve, të cilët zbritën nga Evropa Qendrore. Madje dardanët treguan gatishmërinë të ndihmonin edhe Maqedoninë, që të përballonte këto sulme. Siç dëshmojnë shkrimtarët e lashtë, historia e Mbretërisë Dardane është mbushur me luftëra të pandërprera kundër Maqedonisë dhe më vonë kundër romakëve.

Me Mbretërinë Ardiane, dardanët mbajtën marrëdhënie miqësore, por patën edhe konflikte, të shtyrë nga aristokracia skllavpopronare, dhe kjo pati pasoja shumë të rënda ekonomike e politike si për ardianët, ashtu edhe për dardanët. Në mesin e shek. III p.e.sonë, kur sundonte mbreti Longar, ushtritë dardane u përpoqën të shtrinin kufijtë e tyre deri në brigjet e Adriatikut, duke shfrytëzuar faktin që ushtritë ardiane të mbretëreshës Teuta ndodheshin në Epir. Ky operacioni ushtarak fillimisht pati sukses, por me kthimin e ushtrive ardiane nga Epiri, dardanët u detyruan të lëshonin tokat e pushtuara e të ktheheshin në kufijtë e mëparshëm. Pas kësaj Longari i drejtoi uishtritë e tij në jug dhe pushtoi tokat e Mbretërisë Paione, që ndodheshin në veri të kufijv të Maqedonisë.

Luftërat e dardanëve kundër maqedonasve

Rreth vitit 21 p.e.sonë luftimet ndërmjet dardanëve dhe maqedonasve morën përmasa të gjera, aq sa mbeti i vrarë në betejë edhe mbreti maqedonas Demetri II. Pas vdekjes së tij, dardanët i shpeshtuan sulmet në ;maqedoni, derisa Antigon Dozoni i detyroi të largoheshin nga mbretëria e tij. Kur mbreti maqedonas Filipi V ndodhej në luftë me grekët, në vitin 219 p.e.sonë, dardanët vërshuan përsëri kundër Maqedonisë. Ushtritë maqedonase u detyruan të ktheheshin në trojet e tyre dhe për të përforcuar kufijtë veriorë, pushtuan qytetin më të madh të Paionisë, Bylazorën (Velesi). Në vitin 216 p.e.sonë ushtritë dardane ndërmorën një operacion të fuqishëm ushtarak kundër Maqedonisë, duke zënë 20 000 robër. Ata zbritën deri në fushën e Argos, në brigjet e lumit Haliakmon. Kjo fushatë u ndoq nga kundërsulme të reja që bëri Filipi V kundër dardanëve, duke u shkaktuar atyre humbje të rënda në ushtri. Në vitin 200 p.K. mbretërit dardanë Longar e Bato, së bashku me ardianët e mbretër të tjerë, lidhën aleancë me romakët kundër Maqedonisë. Kjo i shtyu dardanët të ndërmerrnin sulme të reja në jug të kufirit të tyre. Dardanët nuk i pushuan luftërat për të çliruar tokat që ndodheshin në jug të mbretërisë së tyre, toka që dikur i përkisnin Mbretërisë Paione dhe që i mbante të pushtuara Maqedonia, duk u mbyllur kështu atyre rrugët tregtare që i lidhnin me krahinat jugore të Ballkanit. Duke mos qenë në gjendje të ndërprisnin sulmet dardane, maqedonasit bënë marrëveshje me fiset kelte të bastarnëve dhe të vendoseshin vetë në tokat e tyre. Kjo gjë nuk u arrit. Dardanët i thyen ushtritë kelte dhe çliruan tokat që ata kishin pushtuar. Edhe pasi u shkatërruan Mbretëria Ardiane dhe ajo e Maqedonisë. Dardania vazhdoi të ishte ende e lirë, ndonëse nga aleanca me romakët dardanët nuk arritën përfitimet e dëshiruara. Romakët nuk u dhanë tokat e Paionisë, por vetëm të drejtën për të tregtuar kripë.

Luftërat e dardanëve kundër romakëve

Luftërat e dardanëve kundër romakëve për shumë vjet me ashpërsi shumë të madhe, në rrethanat kur senati romak synonte të shtrinte pushtimet e tij në të gjitha tokat ilire dhe të arrinte deri në Danud. Edhe pas shqetësimeve që u shkaktoi rifillimi i sulmeve kelte, dardanët i vazhduan inkursionet e tyre kundër Maqedonisë, cila ishte kthyer tashmë në provincë romake. Dardania u bë pengesë serioze për shumë vjet me radhë për ushtritë pushtuese romake, të cilat nuk hiqnin dorë nga synimet e tyre. Megjithkëtë në vitin 97 p.e.sonë romakët arritën të vinin nën varësi të përkohshme dardanët dhe fise të tjera fqinje, të cilat më vonë i ripërtrinë forcat dhe u shkaktuan humbje të rënda romakëve.

Aq të vështira ishin këto luftëra për romakët, sa kur konsulli romak Kurioni përgaditej me 5 legjione të nisej në luftë kundër Dardanisë, njëri nga këto legjione ngriti krye dhe nuk pranoi t'i bindej komandantit të vet të shkonte në këtë luftë që ushtarët e quanin të rrezikshme. Romakët i krahasonin dardanët me kuçedrën e Lernës, e cila, edhe kur ia prisnin të gjitha kokat që kishte, i ringjallte përsëri. Me këtë krahasim ata shprehnin qëndrueshmërinë e madhe të dardanëve ndaj kundërshtarit. Pas luftërave të gjata me romakët, nga fundi i shek.I p.e. sonë dardanët e humbën pavarësinë e tyre dhe hynë nën varësinë e plotë të Romës.

Mbijetesa e dardanëve

Mungesa e shkrimeve ilire në përgjithësi ndër të tjera është edhe pasojë e faktit se, së paku nga shekulli IV p.e.s kultura ilire e shkruar, kultura letrare, ishte e inkorperuar në gjirin e kulturs universale heleniste. Dëshmi e mirë për këtë mund të shërbejë aktiviteti letrar kritik i ilirit Zoila nga Maqedonia, i quajtur me ofçin: "Kamxhiku i Homerit", ngase kritikoi ashpër Iliadën dhe Odisenë e Homerit..

Sido që të jetë kënë, nga të dhënat historiografike përfundohet se në trojet ilire gjuhë e vendit, së paku gjuhë e kulturës popullore, në periudhen e përqëndrimit total të fesë së krishterë, ishte ajo e vendit - gentilis barbarusque sermo dhe gjuha dhe kultura e vendit, ajo ilire nuk lejoi të zhvillohej ndonjë kulturë provinciale latine çfarë ndodhi me Galicinë ose me Afikën.

Këtë dukuri fatlume për mbijetesen e kulturës dardano-shqiptare si duket e mundësuan disa rrethana ndër të cilat dallohen këto: ilirët në gjirin e kulturës universale romake hynë me një shkalë të lartë të kulturës popullore dhe shkencore të tyre. Periudha e përëndrimit të fesë së krishterë dhe të kulturës latine-romake në shumicën e trjeve ilire bie pikërishtë në shekujt kur fuqia e Perandorisë romake ishte marrë tatpjetën, shekulli katër, kur ngjau edhe ndarja e perandorisë në Perëndim dhe Lindje (395). Në këtë kohë u shpeshtua edhe sundimi i mbretërve me prejardhje ilire (dardane e dalmatine) në të dy perandoritë, personalitet ilire dhanë kontribute të mëdha e të vleshëme. Më saktësisht koha e përqëndrimit definitiv të fesë së krishterë mbi popullsinë ilire bie në fillim të shekullit VI, kur Justiniani likuidoi edhe paganët e fundit në Dardani, kurse Florin dhe Laurin i ngriti në shkallë të ë shenjtërve.

Gjeografia

Artikulli kryesor Dardania

Territorë i dardanëve në antikën e hershëm ishte pjesë përbërëse në iliri, e që pastaj ky regjion bie nën pushtimin romakë si tërë iliria. Më vonë, në shekullin e I-rë p.e.s i bashkangjitet Mezisë së eperme(Malvensis). Në shekullin e III-të nën sundimin e Dioklecianit si provincë më vete i ngjitet Ilirikut. Qytetet më të njohura ishin Ulpiana, Shkupi, Therranda, Naisus, Vicianum, Municipium Dardanorum, kurse më vonë pas termetit të vitit 527 ku Ulpiana (Prishtina) ishte shkatërruar tërsishtë, Justiniani u emrua perandor i Bizancës dhe themeloi edhe qytete të reja, Justiniana Prima, Mediana, Anausaro etj.

Ekonomia

• Qarku ekonomik përbenda fisit
• Këmbimet ekonomike të fisit

Demografia

• Strktura e popullsisë
  • Bujqë
  • Aristrokaci
  • Skllavë

Kultura

Kultura dardane është një subkultur ilire. Duket se në këtë pjesë të ilirisë është kultivuar pak më tepër punimi i qeramikës e posaqërisht punimi i objekteve prej argjendi e ari.

Përndryshe edhe tek dardanët gjejmë punimet e objekteve metalike. Më të shumta ishin ato që përdoreshin për veshjen dhe zbukurimin e trupit, të punuara prej hekuri, bronzi, argjendi e më rrallë prej ari. Me shumicë punoheshin armët e sulmit e të mbrojtjes, kryesisht prej hekuri. Ndër to ka forma që janë tipike dardane. Po kështu të ndryshme janë edhe veglat e punës prej hekuri.

Në studimet mjaft të thelluara nga aspekti onomastik të Eqrem Çabejt, ai pohonë se Dardania (Kosova) dhe Shqipëria Veriore me ajonin e Matit ishin pjesë e hapësirës më të hershme të formimit të gjuhës (shqipe), ndërsa formimin e dardanëve, ai e sheh shumë para degëzimit të tyre, do të thotë para shekullit XII para e. sonë, duke e lidhur emrin "dardan" nga burimet egjiptase me dardanët e Azisë së Vogël.

Në nekropole veçori të veçantë të grupit dardan paraqet rituali i djegies së kufomave (trupdjegia) që nuk ishte karakteristikë në provincat tjera në kufi me territorin dardan. Në grupn kulturor dardan dallohet qeramika që, si material arkeologjik, gjendet në masë të madhe në vendbanimet e këtij grupi, por në objekte janë gjetur me pakicë edhe stoli prej bronzi dhe armë.

Sa i përket emrave të dardanëve, përpos atyre të njohur nga historia e përgjithshme, rishtazi janë bërë edhe dy emra tjerë, emri i përveçëm femërorë KINA (variant i emrit ilir KYNA,KYNANE ) dhe NANEA.

Të tjera

• Organiszimi i Transportit
• Organizimi i Ushtrisë

Burime informatash për fisin

• Emërtimi në literatur
  • Ilirisht :
  • Latinisht:
  • Greqisht :
  • Anglisht :
  • Gjuhë tjera