Jump to content

Masaçusec

Përpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Masaçusets)
Massachusetts
Shteti
Komonuelthi i Massachusetts
Flamuri i Massachusetts
Flamuri
Stema zyrtare e Massachusetts
Stema
Nofka(t): 
The Bay State (zyrtare)
The Pilgrim State; The Puritan State
The Old Colony State
The Baked Bean State[1]
Parimet: 
Ense petit placidam sub libertate quietem (Latinisht)
Me shpatë kërkojmë paqen, por paqen vetëm nën liri
Himni: All Hail to Massachusetts
Harta e Shteteve të Bashkuara me Massachusetts të theksuar
Harta e Shteteve të Bashkuara me Massachusetts të theksuar
VendiShtetet e Bashkuara
Para shtetësisëProcinxa e Gjirit të Massachusetts
U pranua në Bashkim6 shkurt 1788 (6-të)
Kryeqyteti
(dhe qyteti mě i madh)		Boston
Metroja më e madhe dhe zonat urbaneBostoni i Madh
Qeveria
 • GuvernatoriCharlie Baker (R)
 • Guvernatori togerKaryn Polito (R)
LegjislaturaGjykata e Përgjithshme
 • Dhoma e sipërmeSenati
 • Dhoma e ulëtDhoma e Përfaqësuesve
GjyqësoriMassachusetts Supreme Judicial Court
Senatorët amerikanElizabeth Warren (D)
Ed Markey (D)
Delegacioni i Dhomës së Përfaqësuesve të SHBA9 Demokratë (lista)
Sipërfaqja
 • Gjithsej10.565[2] sq mi (27.337 km2)
 • Sipërfaqe tokësore7.840 sq mi (20.306 km2)
 • Sipërfaqe ujore2.715 sq mi (7.032 km2)  26.1%
Sipërfaqja vendi44-të
Dimensionet
 • Gjatësia190 mi (296 km)
 • Gjerësia115 mi (184 km)
Lartësia mbidetare
500 ft (150 m)
Lartësia më e lartë
(Mount Greylock)
3.489 ft (1.063,4 m)
Lartësia më e ulët
(Oqeani Atlantik)
0 ft (0 m)
Popullsia
 (2020[4])
 • Gjithsej7.033.469
 • Vendi15-të
 • Dendësia897/sq mi (346/km2)
 • Dendësia vendi3-të
 • Të ardhurat mesatare shtëpiake
$77.385[3]
 • Të ardhurat vendi
2-të
Emri i banorëveBay Stater (zyrtare)[5] Massachusite (tradicional)[6][7]

Massachusettsan (rekomanduar nga U.S. GPO)[8]

Masshole (poshtërues[9] ose të dashur[10])
Gjuha
 • Gjuha zyrtareAnglisht[11]
 • Gjuhët e folura
Zona kohoreUTC– 05:00 (Lindore)
 • Verës (DST)UTC– 04:00 (EDT)
Shkurtesa USPS
MA
Kodi ISO 3166US-MA
Shkurtesa tradicionaleMass.
Gjerësia gjeografike41° 14′ N to 42° 53′ N
Gjatësia gjeografike69° 56′ W to 73° 30′ W
Faqja zyrtarewww.mass.gov

Massachusetts (Massachusett: Muhsachuweesee) zyrtarisht Komonuelthi i Massachusetts,[a] është shteti më i populluar në rajonin e Anglisë së Re të Shteteve të Bashkuara. Kufizohet me Oqeanin Atlantik dhe Gjirin e Maine në lindje, Connecticut dhe Rhode Island në jug, New Hampshire dhe Vermont në veri dhe Nju Jork në perëndim. Kryeqyteti i Massachusetts është Bostoni, i cili është gjithashtu qyteti më i populluar në Anglinë e Re. Është shtëpia e zonës metropolitane të Bostonit të Madh, një rajon me ndikim në historinë, akademinë dhe industrinë amerikane.[13] Fillimisht i varur nga bujqësia, peshkimi dhe tregtia,[14] Massachusetts u shndërrua në një qendër prodhimi gjatë Revolucionit Industrial.[15] Gjatë shekullit të 20-të, ekonomia e Massachusetts u zhvendos nga prodhimi në shërbime.[16] Massachusetts modern është një lider global në bioteknologji, inxhinieri, arsim të lartë, financë dhe tregti detare.[17]

Massachusetts ishte një vend i kolonizimit të hershëm anglez: Kolonia Plymouth u themelua në vitin 1620 nga [[Pelegrinët (Kolonia Plymouth)|pelegrinët e Mayflower, dhe më 1630 Kolonia e Gjirit të Massachusetts, duke marrë emrin e saj nga njerëzit indigjenë të Masachusett, themeloi vendbanime në Boston dhe Salem. Në vitin 1692, qyteti i Salemit dhe zonat përreth përjetuan një nga rastet më famëkeqe të histerisë masive të Amerikës, gjyqet e shtrigave Salem.[18] Në vitin 1777, gjenerali Henry Knox themeloi Springfield Armory, e cila, gjatë Revolucionit Industrial, katalizoi përparime të shumta të rëndësishme teknologjike, duke përfshirë pjesë të këmbyeshme.[19] Në vitin 1786, Rebelimi i Shays, një revoltë populiste e udhëhequr nga veteranë të pakënaqur të Luftës Revolucionare Amerikane, ndikoi në Konventën Kushtetuese të Shteteve të Bashkuara.[20] Në shekullin e 18-të, Zgjimi i Parë i Madh Protestant, i cili përfshiu Britaninë dhe Trembëdhjetë Kolonitë, filloi nga foltorja e predikuesit të Northampton, Jonathan Edwards.[21] Në fund të shekullit të 18-të, Bostoni u bë i njohur si "Djepi i Lirisë" për agjitacionin atje që më vonë çoi në Revolucionin Amerikan.

I gjithë Komonuelthi i Massachusetts ka luajtur një rol të fuqishëm shkencor, tregtar dhe kulturor në historinë e Shteteve të Bashkuara. Përpara Luftës Civile Amerikane, Massachusetts ishte një qendër për lëvizjet abolicioniste, maturisë[22] dhe transcendentaliste.[23][24] Në fund të shekullit të 19-të, sportet e basketbollit dhe volejbollit u shpikën në qytetet perëndimore të Massachusetts, përkatësisht Springfield dhe Holyoke.[25][26]

Banorët e Massachusetts janë përshkruar nga Rishikimi i Popullsisë Botërore si me IQ-në mesatare më të lartë të të gjitha shteteve të SHBA-së, që tejkalon 104,[27][28] dhe studentët e shkollave publike të shtetit janë ndër nivelet më të larta në botë në performancën akademike.[29] Shteti është renditur si një nga shtetet më të mira në Shtetet e Bashkuara për qytetarët për të jetuar, si dhe një nga më të shtrenjtët.[30]

Historia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Para-kolonizmit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Massachusetts fillimisht ishte i banuar nga fise të familjes së gjuhëve Algonquian si Wampanoag, Narragansett, Nipmuc, Pocomtuc, Mahican, dhe Massachusett.[31] Ndërsa kultivimi i kulturave si kungulli dhe misri plotësonte dietat e tyre, këto fise në përgjithësi vareshin nga gjuetia, grumbullimi dhe peshkimi për pjesën më të madhe të ushqimit të tyre. Fshatrat përbëheshin nga llozha të quajtura wigwam, si dhe nga shtëpitë e gjata, dhe fiset udhëhiqeshin nga pleqtë meshkuj ose femra të njohur si sachem.

Periudha koloniale

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në fillim të viteve 1600, pas kontaktit me evropianët, një numër i madh i popujve indigjenë në rajonin verilindor të asaj që tani është Shtetet e Bashkuara u vranë nga epidemitë e tokës së virgjër si lija, fruthi, gripi dhe ndoshta leptospiroza. Midis 1617 dhe 1619, ajo që mund të ishte lija vrau afërsisht 90% të amerikanëve vendas të Gjirit të Massachusetts.

Mayflower në Portin e Plymouth nga William Halsall (1882). Pelegrinët themeluan Plymouth në vitin 1620.

Kolonët e parë anglezë në Massachusetts, Pelegrinët, mbërritën në Mayflower[32] në Plymouth më 1620 dhe zhvilluan marrëdhënie miqësore me popullin vendas Wampanoag. Kjo ishte kolonia e dytë e suksesshme e përhershme angleze në pjesën e Amerikës së Veriut që më vonë u bë Shtetet e Bashkuara, pas Kolonisë së Jamestown. Ngjarja, e njohur si "Falënderimi i Parë", u festua nga pelegrinët pas korrjes së tyre të parë në Botën e Re, e cila zgjati për tre ditë. Pelegrinët u pasuan shpejt nga Puritanë të tjerë, të cilët krijuan Koloninë e Gjirit të Massachusetts në Bostonin e sotëm në vitin 1630.[33]

Në vitin 1691, Kolonitë e Gjirit të Massachusetts dhe Plymouth u bashkuan (së bashku me Mainen e sotëm, i cili më parë ishte ndarë midis Massachusetts dhe Nju Jorkut) në Provincën e Gjirit të Massachusetts.[34] Menjëherë pas mbërritjes së guvernatorit të parë të provincës së re, William Phips, u zhvilluan gjyqet e shtrigave në Salem, ku një numër burrash dhe grash u varën për gjoja magji.[35]

Lufta revolucionare

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Një illustrim i Betejave të Lexington dhe Concord

Massachusetts ishte një qendër e lëvizjes për pavarësi nga Britania e Madhe; kolonistët në Massachusetts kishin marrëdhënie të vështira të gjata me monarkinë britanike, duke përfshirë rebelimin e hapur nën dominimin e Anglisë së Re në vitet 1680.[34] Protestat kundër përpjekjeve britanike për të taksuar kolonitë pas përfundimit të Luftës Franceze dhe Indiane më 1763 çuan në Masakrën e Bostonit në 1770 dhe Festën e Çajit të Bostonit të 1773 përshkallëzoi tensionet.[36] Në vitin 1774, Aktet e Patolerueshme shënjestruan me dënime për Festën e Çajit të Bostonit dhe ulën më tej autonominë lokale, duke rritur mospajtimin lokal. Aktiviteti kundër parlamentar i njerëzve si Samuel Adams dhe John Hancock, i ndjekur nga hakmarrjet nga qeveria britanike, ishin një arsye kryesore për bashkimin e Trembëdhjetë Kolonive dhe shpërthimin e Revolucionit Amerikan në vitin 1775.

Betejat e Lexington dhe Concord filluan Luftën Revolucionare Amerikane dhe u zhvilluan në qytetet me të njëjtin emër në Massachusetts. Presidenti i ardhshëm George Washington mori përsipër atë që do të bëhej Ushtria Kontinentale pas betejës. Fitorja e tij e parë ishte Rrethimi i Bostonit në dimrin e 1775–76, pas së cilës britanikët u detyruan të evakuonin qytetin. Në bregdet, Salem u bë një qendër për rrëmbim. Megjithëse dokumentacioni është i paplotë, rreth 1700 letra të rrëmbimit, të lëshuara për çdo udhëtim, u dhanë gjatë Revolucionit Amerikan. Gati 800 anije u caktuan si të rrëmbyera dhe vlerësohen për kapjen ose shkatërrimin e rreth 600 anijeve britanike.[37]

Gjeografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Demografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  • Në vitin 2000 popullsia e vendit ishte: 89.23% te bardhe, 6.97% zezake & 4.22% aziatike
  • Në vitin 2005 popullsia e vendit ishte: 87.89% te bardhe, 7.58% zezake & 5.13% aziatike

Ekonomia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Produktet në vend ne vitin 2007 ishin 351 miliard$.

Qytete, qyteza dhe qarqe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Massachusetts ka 50 qytete dhe 301 qyteza, të grupuara në 14 qarqe.[38] Katërmbëdhjetë qarqet, duke lëvizur afërsisht nga perëndimi në lindje, janë Berkshire, Franklin, Hampshire, Hampden, Worcester, Middlesex, Essex, Suffolk, Norfolk, Bristol, Plymouth, Barnstable, Dukes, dhe Nantucket. Njëmbëdhjetë komunitete që e quajnë veten "qytet" janë, me ligj, qytete pasi ata e kanë shkëmbyer formën e qeverisjes së mbledhjeve të qytetit me një formë kryetar bashkie-këshill ose drejtues-këshill.

Bostoni është kryeqyteti i shtetit në Massachusetts. Popullsia e qytetit është 692,600,[39] dhe Bostoni i Madh, me një popullsi prej 4,873,019 banorësh, është zona e 11-të më e madhe metropolitane në vend.[40] Qytete të tjera me një popullsi mbi 100,000 përfshijnë Worcester, Springfield, Lowell, dhe Cambridge. Plymouth është komuna më e madhe në shtet për nga sipërfaqja e tokës, e ndjekur nga Middleborough.[38]

Massachusetts, së bashku me pesë shtetet e tjera të Anglisë e Re, përmban strukturën e qeverisjes vendore të njohur si qyteti i Anglisë e Re. Në këtë strukturë, qytetet e inkorporuara – në krahasim me qytezat ose qarqet – mbajnë shumë nga përgjegjësitë dhe kompetencat e qeverisjes vendore. Shumica e qeverive të qarqeve u shfuqizuan nga shteti i Massachusetts duke filluar në 1997 duke përfshirë Middlesex County,[41] qarku më i madh në shtet për nga popullsia.[42][43] Votuesit e këtyre qarqeve tashmë të zhdukur zgjedhin vetëm Sherifë dhe Regjistra të Veprave, të cilët janë pjesë e qeverisjes së shtetit. Qarqe të tjera janë riorganizuar dhe disa ende mbajnë këshillat e qarqeve.[44]

Shënime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Massachusetts është një nga katër shtetet e SHBA-së që përdor termin "Komonuelth" në emrin e tij zyrtar, së bashku me Kentucky, Virginia, dhe Pennsylvania, dhe i vetmi me emërtim shtesë në fund.

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Herman, Jennifer (2008). Massachusetts Encyclopedia (në anglisht). State History Publications, LLC. fq. 7. Various nicknames have been given to describe Massachusetts, including the Bay State, the Old Bay State, the Pilgrim State, the Puritan State, the Old Colony State and, less often, the Baked Bean State
  2. ^ "Massachusetts" (në anglisht). Zyra e Regjistrimit të Shteteve të Bashkuara. Arkivuar nga origjinali më 21 gusht 2015. Marrë më 10 qershor 2015. {{cite web}}: |archivedate= dhe |archive-date= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!); |archiveurl= dhe |archive-url= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!)
  3. ^ "Median Annual Household Income" (në anglisht). The Henry J. Kaiser Family Foundation. Marrë më 9 dhjetor 2016.
  4. ^ "2020 Census Apportionment Results". census.gov (në anglisht). Zyra e Regjistrimit të Shteteve të Bashkuara. Arkivuar nga origjinali më 26 prill 2021. Marrë më 30 prill 2021.
  5. ^ "Massachusetts General Laws, Chapter 2, Section 35: Designation of citizens of commonwealth" (në anglisht). The General Court of the Commonwealth of Massachusetts. Marrë më 21 korrik 2021.
  6. ^ "Collections" (në anglisht). Boston: Massachusetts Historical Society. 1877. fq. 435. Marrë më 10 qershor 2015.
  7. ^ Jones, Thomas (1879). DeLancey, Edward Floyd (red.). History of New York During the Revolutionary War (në anglisht). New York: New-York Historical Society. fq. 465. Marrë më 10 qershor 2015.
  8. ^ U.S. Government Publishing Office Style Manual (në anglisht). 2016. §5.23.
  9. ^ Nagy, Naomi; Irwin, Patricia (korrik 2010). "Boston (r): Neighbo(r)s nea(r) and fa(r)". Language Variation and Change (në anglisht). 22 (2): 270. doi:10.1017/S0954394510000062. S2CID 147556528.
  10. ^ "'Masshole' among newest words added to Oxford English Dictionary". masslive.com (në anglisht). 25 qershor 2015. Marrë më 27 tetor 2016.
  11. ^ Schwarz, Hunter (12 gusht 2014). "States where English is the official language". The Washington Post (në anglisht). Marrë më 29 dhjetor 2014.
  12. ^ "Language spoken at home by ability to speak English for the population 5 years and over—2014 American Community Survey 1-Year Estimates" (në anglisht). American FactFinder. Arkivuar nga origjinali më 13 shkurt 2020. Marrë më 6 shkurt 2016. {{cite web}}: |archivedate= dhe |archive-date= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!); |archiveurl= dhe |archive-url= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!)
  13. ^ Douglas, Craig. "Greater Boston gains population, remains 10th-largest region in U.S" (në anglisht). bizjournals.com. Marrë më 21 prill 2015.
  14. ^ "Maritime Commerce" (në anglisht). National Park Service. Marrë më 21 prill 2015.
  15. ^ "History of Lowell, Massachusetts" (në anglisht). City of Lowell. Arkivuar nga origjinali më 5 prill 2010. Marrë më 21 prill 2015.
  16. ^ "Staying Power: The Future of Manufacturing in Massachusetts" (PDF) (në anglisht). The Center for Urban and Regional Policy School of Social Science, Urban Affairs, and Public Policy Northeastern University. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 4 mars 2016. Marrë më 21 prill 2015. {{cite web}}: |archivedate= dhe |archive-date= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!); |archiveurl= dhe |archive-url= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!)
  17. ^ "Housing and Economic Development:Key Industries". mass.gov (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 22 prill 2015. Marrë më 21 prill 2015. {{cite web}}: |archivedate= dhe |archive-date= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!); |archiveurl= dhe |archive-url= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!)
  18. ^ "The 1692 Salem Witch Trials" (në anglisht). Salem Witch Trials Museum. Marrë më 21 prill 2015.
  19. ^ "Springfield Armory: Technology in Transition" (PDF) (në anglisht). Shërbimi i Parkut Kombëtar Departamenti i Brendshëm i Shteteve të Bashkuara. Marrë më 21 prill 2015.
  20. ^ "Shays' Rebellion" (në anglisht). ushistory.org. Marrë më 21 prill 2015.
  21. ^ "The First Great Awakening—Jonathan Edwards" (në anglisht). revival-library.org. Arkivuar nga origjinali më 22 prill 2015. Marrë më 21 prill 2015. {{cite web}}: |archivedate= dhe |archive-date= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!); |archiveurl= dhe |archive-url= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!)
  22. ^ "The Temperance Issue in the Election of 1840: Massachusetts" (në anglisht). Teachushistory.org. Marrë më 21 prill 2015.
  23. ^ Packer, Barbara (2007). The Transcendentalists (në anglisht). University of Georgia Press; First edition (April 25, 2007). ISBN 978-0820329581.
  24. ^ "Images of the Antislavery Movement in Massachusetts" (në anglisht). Masshist.org. Marrë më 21 prill 2015.
  25. ^ "Springfield College: The Birthplace of Basketball" (në anglisht). Springfieldcollege.edu. Arkivuar nga origjinali më 4 maj 2015. Marrë më 21 prill 2015. {{cite web}}: |archivedate= dhe |archive-date= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!); |archiveurl= dhe |archive-url= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!)
  26. ^ "The International Volleyball Hall of Fame" (në anglisht). Volleyball.org. Marrë më 21 prill 2015.
  27. ^ "Average IQ by State" (në anglisht). World Population Review. Marrë më 1 tetor 2021. The highest-ranking state in terms of average IQ is Massachusetts, with an average IQ score of 104.3
  28. ^ "We Compared the Average IQ Scores in All 50 States, and the Results Are Eye-Opening" (në anglisht). Marrë më 20 maj 2022.
  29. ^ "Massachusetts Students Score among World Leaders on PISA Reading, Science and Math Tests" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 4 dhjetor 2019. Marrë më 14 janar 2020.
  30. ^ "Best States Overall Ranking". U.S. News & World Report (në anglisht). Marrë më 29 dhjetor 2017.
  31. ^ "Origin & Early Mohican History" (në anglisht). Stockbridge-Munsee Community—Band of Mohican Indians. Arkivuar nga origjinali më 12 shtator 2009. Marrë më 21 tetor 2009. {{cite web}}: |archivedate= dhe |archive-date= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!); |archiveurl= dhe |archive-url= është specifikuar më shumë se një herë (Ndihmë!)
  32. ^ "THE PILGRIMS" (në anglisht). History.com. Marrë më 21 prill 2015.
  33. ^ Goldfield etj. 1998, f. 30.
  34. ^ a b Goldfield etj. 1998, f. 66.
  35. ^ Brown & Tager 2000, f. 50.
  36. ^ Brown & Tager 2000, ff. 63–83.
  37. ^ "John Fraylor. Salem Maritime National Historic Park" (në anglisht). Shërbimi i Parkut Kombëtar. Marrë më 3 shtator 2012.
  38. ^ a b "Information and Historical Data on Cities, Towns, and Counties in the Commonwealth of Massachusetts" (në anglisht). Massachusetts Secretary of the Commonwealth. Marrë më 8 qershor 2010.
  39. ^ "Quick Facts: Boston, Massachusetts". U.S. Census Bureau (në anglisht). Zyra e Regjistrimit të Shteteve të Bashkuara. 1 korrik 2019. Marrë më 13 qershor 2020.[lidhje e vdekur]
  40. ^ Thomas, G. Scott. "Boston's population stays flat, but still ranks as 11th-largest in U.S. (BBJ DataCenter)". American City Business Journals (në anglisht). Marrë më 4 maj 2015.
  41. ^ "Massachusetts Facts Part One: Concise Facts" (në anglisht). Massachusetts Secretary of the Commonwealth. Marrë më 4 maj 2015.
  42. ^ "Massachusetts Population by County" (në anglisht). indexmundi.com. Marrë më 4 maj 2015.
  43. ^ "Middlesex County, Massachusetts" (në anglisht). Zyra e Regjistrimit të Shteteve të Bashkuara. Marrë më 4 maj 2015.
  44. ^ "Massachusetts Government: County Government" (në anglisht). Lidhja e Grave Votuese. 9 dhjetor 2012. Marrë më 2 tetor 2014.

Bibliografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Masaçusec&oldid=2663281"