Françesk Radi

Françesk Radi (Tiranë, 13 shkurt 1950- 3 prill 2017) ishte këngëtar shqiptar nga Shqipëria. I përket brezit të artistëve të viteve `70 të shekullit XX. I cilёsuar si kantautori i parё shqiptar, ai solli risi nё muzikёn e lehtё moderne shqiptare. Krijimtarija e tij që në fillesat e saj u shkëput nga formatet klasike të trajtimit të këngës së lehtë. Aranzhimi, struktura dhe shtjellimi i saj kanë tipare të qarta pop - rock të modelit anglo - amerikan, por dhe performanca e tij synonte të sillte ndërgjegjësim dhe ndryshime shoqërore. Françesk Radi ishte njëherësh këngëtar - kantautor, kompozitor e instrumentist i shkëlqyer në kitarë, (dashuria për të cilën i lindi në moshën 5 vjeçare), e kitarë bass, kontrabas, piano, mandolinë e instrumente të ndryshme popullore si çifteli, sharki e tё tjera instrumente tё temperuar. Si njohёs i mirё i tyre, i bёri pjesё tё krijimtarisё sё tij muzikore, duke bërë edhe muzik rock me çifteli. Krijimtaria e tij e viteve `71 - `72 u kritikua për shfaqje të huaja dekadente - perëndimore moderniste. Françeskut iu hoq e drejta krijimtarise, skenës, e transmetimit radio - televiziv dhe e larguan nga Tirana. Ai u dërgua për ri-edukim në veri të vendit, në Fushë - Arrëz të rrethit të Pukës. Pë afro dy dekada iu hoq e drejta e pjesëmarjes në festivalin e këngës në Radio - Televizionin Publik Shqiptar, e vetmja medie vizive e kohës. U rikthye në këtë skenë pas vitit 1991, që shënoi edhe rrëzimin e sistemit komunist në Shqipëri. Ai la pas një fond të pasur këngësh të muzikës së lehtë, këngësh popullore të kënduara e të orkestruara prej tij dhe të risjella për kohën nën ritme të moderuara, ndër më të spikaturat. Vlerësohet si kantautori me krijimtarinë më të pasur. Interpretimet e tij janë pjesë e fondit “ Zëra të artë “ të muzikës shqiptare.

Jeta

U lind në Tiranë më 1950, i biri i Balto Radit nga Prizreni dhe Roza Prennushit nga Shkodra. I ati ishte vëllai i Lazër Radit, ndërsa e ëma ishte e mbesa e Vinçens Prennushit. Kreu Liceun Artistik dhe më pas Akademinë e Arteve, në Tiranë. Pas rikthimit në Tiranë, punoi në orkestrën e Cikut Kombëtar si solist me kitarë bass dhe më 1985, në Estradën e Tiranës, fillimisht si instrumentist me kitarë bass. Vetëm 12 vjet më vonë që nga koha e dënimit, u ngjit sërish në skenën e Varietesë së Tiranës edhe si kantautor. Në vitin 1992 ai ka filluar punë në Radio Tirana si solist, instrumentist, gjatë kësaj kohe ka kompozuar dhe kënduar shumë këngë në festivalet e ndryshme. Në fillimet e tij me krijimtarinë muzikore solli për publikun këngët “Adresa” dhe “Biçikleta”, dhe që nga ai moment Françesk Radi u bë një emër i vlerësuar. Ishin pikërisht këto dy këngët e tij të para të realizuara në vitet ’70, që bënë që krijimtaria e tij artistike të niste rrugëtimin drejt suksesit muzikor. Kënga “Adresa” dhe “Biçikleta” kanë qenë dhe videoklipet e para shqiptare në këngë të xhiruar në vitin 1972. Më pas krijimtaria e tij muzikore do të shënonte sërish një tjetër kulm pas viteve ’90, duke sjellë disa krijime për publikun. Përmendim këtu këngët “Rroku i burgut”, “Humba pranverën”, “Telefonatë zemrash”, “Zemër e lodhur”, “Ky fat na ra”, “Kemi dasmë ‘o” etj, të cilat kanë mbetur në kujtesën e publikut.

Françesk Radi kreu Liceun Artistik për kontrabas. Gjatë kësaj kohe ishte pjesë e formacionit orkestral të Gaspër Çurçisë, por edhe të Robert Radojës e Ferdinand Dedës si kitarist bas. Më pas thelloi studimet për kontrabas në Institutin e Lartë të Arteve, në Tiranë. Për herë të parë u ngjit në skenën e Estradës së Tiranës më 1968, me këngën e Enver Shengjergjit "Ecëm krah për krah". Aty nisi edhe suksesi i tij i parë jo vetëm si instrumentist, po edhe si këngëtar. Publiku e priti shumë ngrohtë pasi për herë të parë në skenë një këngëtar shqiptar shoqëronte veten me kitarë. Në fillimet e tij si kantautor, me krijimtarinë muzikore solli për publikun këngët “Adresa” dhe “Biçikleta”, në vitet 1971-'72. Nga ky moment Françesk Radi u bë një emër i njohur. Pikërisht me këto dy këngë Françesk Radi, do të niste rrugëtimin drejt suksesit muzikor. Kënga “Adresa” ishte pjesmarrëse e festivalit të dytë studentor. Më pas së bashku me këngën “Biçikleta”, do të bëheshin pjesë e konkurimit në anketën muzikore të Radio-Tiranës. Në ciklin e emisioneve "Fituesja e fitueseve" më 1972, të dyja këngët do të shpalleshin fituese. Si të tilla shfaqën interesin e TVSH-së për t'i dhënë audios edhe imazh. Me regji të Ylli Pepos, kamera të Gazmir Shtinos, dhe pjesëmarjen e dy prej vajzave më të bukura të Tiranës në ato vite, Anila Kati dhe Valentina Baxhaku, u realizuan klipet e para shqiptare që patën sukses të jashtzakonshëm. Këto këngë i dhanë sukses Françesk Radit si kantautor. Por të dyja klipet, pak muaj më pas do të cilësoheshin si shfaqje të huaja nga regjimi diktatorial Hoxhist . Nuk u lejua transmetimi i tyre dhe u zhdukën nga arkiva e RTSH-së.

Sipas personalitetit të kultures shqiptare, dirigjentit "Mjeshtër i madh" Zhani Ciko: “Françesku gjeti menjëherë këndin e tij të disa këngëve më intime, që përshkonin momente të jetës së shpenguar të rinisë dhe futi portretin e tij në muzikën e lehtë shqiptare duke u bërë për mua i pari kantautor, këngë e autor ta themi shqip, i muzikës së lehtë shqiptare, i cili përpunoi shumë gjëra, përpunoi jo vetëm figurën që e kishte të tijën, por përpunoi edhe mënyrën e të kënduarit pa u influencuar në kuptimin e keq të fjalës, por duke marrë nektarin e asaj çfarë ndodhte. Me ato mjete të pakta komunikimi që ishin në atë kohë, Françesku gjeti një mënyrë të vokalizmit të tij që ishte afër vetes së tij dhe e shkëputi nga të tjerët. Kjo është ajo që mua më krijon bindjen se është vërtet i pari në fushën e këtyre kantautorëve të muzikës së lehtë...”( Ref. 1)

Për regjisorin Ylli Pepo: “Franko ishte një nga ata këngëtarë që bëri revolucion në muzikën shqiptare, sepse zëri i tij, mënyra si këndonte ai, tekstet e tij, pasi ishte kantautor që në fillimet e tij, ishin krejt të veçanta. Pa partishmërinë, pa fjalë të mëdha, pa skematizëm, por thjesht i këndon ndjenjës, ndjenjës së dashurisë, ndjenjës së lirisë, ndjenjës së njeriut që është gjithmonë në kërkim...”Ref. 2 )

Fillim vitet “70 shënojnë kohë kur edhe në Shqipëri u lejua një lloj liberalizmi e kur Radio-Tirana transmetonte edhe muzikë të huaj. Në atë kohë dëgjohej muzikë e mirë. Rinia e Tiranës dëgjonte Hit-Parade, Beatlees-t, Rollingstons, Çelentano, Xhani Morandi, Al Bano, Bobi Solo, Mina, Mirel Mattheië, e gjithë këngëtarët e kohës.

Vet kantautori Françesk Radi është shprehur “...tek rinia shqiptare u krijua një lloj kulture tjetër. Të rinjtë kërkonin një muzikë tjetër se të krahasonin me botën. Pra duhej të bënim diçka tjetër, të ndryshonim pak thelbin e muzikës. Besoj që e arritëm. Në ato vite e arritëm. E arritëm sepse me të vërtetë në vitet '70-'72, ne bëmë muzikë shumë të bukur...”Përmend këtu kompozitorët Kastriot Gjini, Enver Shengjergji, Aleksandër Lalo etj. apo këngëtarët Sherif Merdani, Tonin Tërshana, Ilir Dangëllija, Nevruz Yzeiri, Luan Zhegu, Liljana Kondakçi Justina Aliaj, etj ( Ref. 3 )

Sipas poetit Sadik Bejko: “Françesk Radi ishte një prurje si gjithë këngëtarët e botës kur dolën atëhere në Amerikë, në botë, ishin tipat e kantautorit, një njeri qe ka një individualitet, ka një kitarë në sup, ka një melodi, ka një mesazh për të dhënë, mesazhin e brezit të vet. Hyri si një djalë i cili ishte me veçantitë e tija, djali me kitarë, një këngëtar i ri, këngëtar i kohës, një këngëtar qytetar që sjell një fryme konteporane në muzikën shqiptare....”( Ref. 4 )

Vetë Franko në intervistën për RTSH-në si dhe në atë për Scan tv “ Me Marizën “ dhjetor 2016 ka pohuar: “Erdhi një klimë liberalizmi që të gjithë e ndjenin, dhe hyri dalngadalë. Ajo u bë pjesë e gjithë rinisë së asaj kohe. Mbaj mend kur shkonin në aksion gjimnazet këndonin sipër makinave të zbuluara “Yelloë submarine”. Kam qënë një përfaqësues i atyre viteve, në të cilën rinia e Tiranës më mbanin si model, sepse tek unë shihnin ndoshta diçka tjetër, jo atë kornizën. Edhe ne në atë kohë kemi qenë të rinj. Ndoshta jetuam edhe në një sistem tjetër të vështirë, por ne i gjetëm ato dritaret për të treguar botën e të rinjve, botën e tyre që s'ka regjim në botë që t'ia mbylli dyert dhe dritaret...” ( Ref. 5 ).

Për kompozitorin Aleksandër Lalo: “Franko pamjen e jashtme e kishte nga natyra, djalë simpatik, me atë kitarën, stononte shumë në atë kohë kur duheshin njerëzit fiks fare...”( Ref. 6 ).

Po në vitin 1972, Françesk Radi kompozon këngën "Kur dëgjojmë zëra nga bota" kushtuar luftës në Vietnam, me tekst të poetit Sadik Bejko. Kënga u vlerësua, u pranua nga autoritetet përkatëse të RTSH-së, dhe Franko u përfaqësua si kantautor në fesivalin e 11-të të këngës që organizohej nga e vetmja media televizive e kohës.

“Mendova të bëj një këngë proteste në festivalin e 11-të, - ka pohuar Radi në intervistat e ndryshme në median e shkruar dhe atë televizive. - Meqenëse Vietnami ishte pushtuar nga amerikanët, dhe ne ishim në krahë të Vietnamit, Sadik Bejko bëri një tekst të tillë, pak a shumë fabula ishte: një grup të rinjsh që këndojnë me kitarë, kënga e tyre është protestë e luftës në Vietnam...”( Ref. 7 ).

Sipas poetit Sadik Bejko, autor i tekstit “Kur dëgjojmë zëra nga bota...”: “Ata që ishin atëhere shefa në redaksinë e muzikës, Gjon Simoni, e të tjerë vendosën që këngën e Françesk Radit ta pranojnë dhe jo vetëm ta pranojne, por ta vënë këngën e parë, mund ta quaj këngën kopertinë të festivalit të 11-të të këngës në RTSH. Më kujtohet se atëhere qe dhe si orientim. U zgjodh një temë ndërkombëtare, ishte tema e luftës në Vietnam...” ( Ref. 8 ).

Sipas Zhani Cikos, citojmë “Sigurisht që momenti i pabesë i thyerjeve të koncepteve politike që na kishin inspiruar të gjithëve në këtë rrugë të hapjes, solli dhe momentin e diskutimit të tij me egërsi, diskutim që u bë në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe të Artistëve për festivalin e 11-të. Atje nuk ishin vetëm direktivat, por më shumë ishin edhe inatet dhe mllefet edhe të njerëzve të cilët nuk pranonin të renë, sidomos kur vinin nga filiza të tilla siç ishte Françesku dhe në një mënyrë shumë të pabesë, mandej edhe muzikantë e paditën atë në mënyrë të tillë që gati dënimi mund të kishte qënë edhe më i rreptë se sa ishte në të vërtetë...”. ( Ref. 9 ).( Citimi është marë nga dokumentari “ Jetë e Trazuar “ kushtuar Françesk Radit, Prill 2018).

Bujar Kapexhiu, regjisor: Një nga pjesëmarrësit e këtij festivali ka qënë edhe Françesku. Me mënyrën e tij të të kënduarit brenda ketij kuadri të të ndërtuarit modern të atij festivali, tingelloi jashtzakonisht bukur dhe u prit mjaft mirë. Mirëpo kjo bëri që ne të gjithë, pjesa më e madhe, por edhe Françesku, të pësoj atë që mendonte Partia. Gjithmonë duke e dënuar, duke e larguar nga Tirana, duke e dërguar jashtë në veri që ai të riedukohej. ( Ref. 10 ).

Sulmi ndaj tij kishte nisur që kur ishte student nga kolegët dhe pedagogët e tij duke e akuzuar pë shfaqje të huaja moderniste. Pas kritikave te festivalit 11-të Françesk Radi, 23 vjeç djalë do të dërgohej për riedukim në Fushë-Arrëz. La pas Tiranën, orkestrën ku punonte, suksesin e fituar në rrugën e krijimtarisë, me kurajo për të gjetur edhe atje vetveten.

edagogu i ri i Institutit të Lartë të Arteve, Josif Papagjoni: “Dhe atje të them të drejtën njoha më gjerë, më thellë shpirtin e tij, një shpirt i butë, shumë solidar, njeri i qetë. Dhe nuk më hiqet nga mendja pasi dhe unë kisha pasion muzikën. Dhe ashtu e mbaj mend që mbrëmjeve ndoshta me zë të ulët ai ulte kokën në kitarë, i binte kitarës, humbiste atje bashkë me mua. Në mendje e kam zërin e tij, sidomos, të këngëvë të Çelentanos, të cilat vinin shumë ngrohtë. Dhe me sa duket nëpërmjet kitarës, muzikës, Celentanos dhe gjithe këngëtarëvë të mëdhenj italianë, ai arriti të krijonte atë katarsis të domosdoshëm të vetes së vet por edhe timin e shokëve të tjerë. Nuk e lejonin të dilte në skenë, pasi mendohej që ky ishte një njeri i ndëshkuar, i çuar atje për gabime ose shfaqje liberale në muzikë etj etj...”( Ref. 11 ).

“Shkëputia ime prej disa vitesh jashtë muzikes, jashtë profesionit, ka lënë gjurmë, la gjurmë në atë kohë sepse një muzikanti, një kantautori t'i heqësh të drejtën e profesionit, ka qënë gjë e tmershme. Aty ku isha ishte e vështire të bëja atë që ndieja. Ishte e vështirë që unë të dilja jashtë karakterit tim. Muzika nganjëherë është edhe vulë e kohës, kështu që çdo gjë shkoi edhe me kohën...” ka cituar Radi. ( Ref. 12 ).

Për më shumë se dy dekada ju mohua e drejta të krijonte e këndonte ashtu siç donte shpirti i tij i lirë. Ai përgjohej se mos këndonte gjëra të papëlqyeshme e për çdo gjë denoncohej në polici. Por njerëzit e thjeshtë ishin tjetër gjë nga pushteti. Ata e donin dhe e respektonin muzikantin mes tyre, por edhe ai ata, duke mos u kursyer t'u mësonte të rinjve kitarën e çdo gjë të mirë që zotëronte vetë.

Edhe në veri të vendit Frankos nuk do t'i shuhej kurrë pasioni për muzikën. “Fillova të eksperimentoj me instrumentat popullore, me ciftelinë, sharkinë dhe instrumente të tjerë që kishte aty. Krijova dhe një grup dhe më vjen mirë që e kam bërë atë punë” (F.Radi)( Ref. 13) Me kontributin e tij në Fushë-Arrëz organizohej edhe festival kënge. Citojmë Robert Radojën “...të cilën e ndihmonte, e drejtonte dhe e stimulonte Frankoja. Kontributi që ka dhënë në ndihmë të orkestrës së Ndue Shytit, meqenëse njihte mirë instrumentet me tela, dinte si akordoheshin çiftelitë, sharkitë, fyelli etj, i harmonizonte, krijonte dhe i jepte formë. Unë mendoj se duhet vlerësue shumë në këtë drejtim...”( Ref. 14 ).

Në Fushë-Arrëz do të njihej dhe me bashkëshorten e tij , gazetaren dhe spikeren e mirënjohur Tefta Radi, nje dashuri që s'do të shuhej kurrë. Sollën në jetë dy fëmijë: Anjezën dhe Baltionin. Franko e jetoi jetën bukur. Ishte shumë familjar dhe motoja e jetës së tij ishte: “Me muzikën dhe familjen i lidhur përjetësisht”.dhe këtu kontribuoi me krijime të ndryshme muzikore në funksion të shfaqjeve. Po ashtu ka muzikuar edhe pjesë të ndryshme teatrale si “Tetë Persona plus” të Ferdinand Radit, komedine e Dari Fo “Kush vjedh një këmbë, ka fat në dashuri”, etj. Në 1995, me mbështetjen e Zhani Cikos, u rikthye në Orkestrën Simfonike të Radio Tiranës, prej nga e kishin larguar, nga big bendi i Gaspër Çurçisë, pa dëshirën e tij në 1973. Punoi plot 22 vjet deri sa doli në pension. Fillimisht si solist instrumentist e më pas si mjeshtër muzikor pranë Orkestrës Simfonike të RTSH-së.

“E rëndësishme është që unë u formova në këtë institucion. Suksesi im në këtë institucion ka qënë, trishtimet e mia, festivalet, anketat, dhe çdo gjë të bukur që unë kam bërë si kantautor, është e lidhur me këtë institucion të bukur” (Françesk Radi). ( Ref. 15 ).

Pas viteve '90 Franko u rikthye në skenën e festivalit të RTSH fuqishëm e me një krijimtari të spikatur. Këngët e Françesk Radit kanë mesazhe, kanë intuitë, kanë notë proteste, kanë muzikë, kanë kompozim, kanë edhe interpretim. Motiv i jetës së tij ishte antikonformizmi.

“Artistët nuk duhet të jenë konformistë, nuk duhet të jenë palë me politikën, nuk duhet të kenë frikë të thonë fjalën e tyre e pse jo, të bëjnë opozitën mbi atë ç'ka ndodh në shoqërinë shqiptare...” (F. Radi).( Ref. 16 ).

Në krijimtarinë muzikore të Françesk Radit shpalosja e notës së protestës për problemet e shoqërisë shqiptare, është tipar dallues. Kjo bën që krijimtaria e tij të jetojë gjatë në historinë e muzikës shqiptare. Përmendim këtu këngët “Rroku i burgut”, “Humba pranverën”, “Telefonatë zemrash”, “Zemër e lodhur”, “Ky fat na ra”, “Kemi dasm-o” etj, të cilat kanë mbetur në kujtesën e publikut dhe në fondin e artë të muzikës së lehtë shqiptare ashtu si dhe krijimet e tij të para, “Adresa”, “Biçikleta” që vazhdojnë të këndohën ende.

Pjesë e krijimtarisë muzikore të Frankos mbetet edhe muzika popullore nga të gjitha trevat shqiptare. Ato u punuan prej tij në orkestracion me qëllim që të këndoheshin nga rinia edhe në disko. Këngët popullore të përpunuara nga Radi, janë nga më interesantet dhe më të bukurat në orkestracion të tilla si “Mora mandolinën”, “Kur me vjen burri nga stani”, “Molla e kuqe”, “Oj zogo”, “Lule bore”, “Gushëbardha si dëbora” “Si dukat i vogël je”, “Hajde lule”, “Dy lule të bardha”, “Tango” “Rrugës trishtuar”, “Kur perëndon dielli majave”, “Kallma cigaren” e shumë e shumë të tjera, brenda tyre dhe këngët qytetare shkodrane apo ato korçare.

Radi është cilësuar edhe si e Çelentano shqiptar. Ai vetë është shprehur: “Unë nuk kam imituar, se shpesh më thonë Çelentano. Normal që unë këngët e Çelentanos i kam kënduar, por ndoshta ka qënë zëri im më afër këtij këngëtari. Dhe gjithmonë më është dukur sikur këngët e këtij personaliteti të muzikës italiane, janë shkruar edhe për mua, sepse i kisha shumë të lehta për t'i kënduar”.( Ref.34 ).

Radi do të kujtohet si artisti unik edhe në stilin e veshjes. Me shumë sqimë që nga rinia e tij e herëshme. Sa klasik, modern aq edhe sportiv. Unik edhe në performancë me formacionet muzikore, instrumentet apo komplekset që e shoqëronin interpretimin e tij. Ishte i dashuruar me teknologjinë. Ndër të parët që futi studion e regjistrimit. Si rrallëkush këngë i vetëregjistronte.

Në mbasditen e 3 prillit 2017, vdekja do ta rrëmbente parakohe kantautorin Françesk Radi. Ai u godit nga një hemoragji e rëndë cerebrale. U përcoll me nderime nga familiaret e dashur të tij, nga institucioni ku punoi, nga miqtë e shokët, nga fansat e shumtë, nga personalitete të artit, kulturës, por dhe të politikës. Kortezhi i përmortshëm u shoqërua nga tingujt funebër të fanfarës së kryeqytetit.

Monumenti i Françesk Radit ndodhet në Parkun e Liqenit Artificial të Tiranës, përballë amfiteatrit veror.

Krijimet kryesore të Radit

• Adresa
• Biçikleta
• Kur dëgjojmë zëra nga bota
• Telefonatë zemrash
• Rock i burgut
• Humba pranverën
• Ky fat na ra
• Zemër e lodhur
• Të gjithë në det
• Keni dasëm'o
• Sa e bukur je
• Fli e vuajtura ime
• Mos thuaj jo
• Jeta nuk të le fëmijë
• Pseudodemokrati
• Erë vere
• Ecë përkrah të dy tok
• Përkrah në jetë
• Syri i saj po më verbon
• Nuk mund të dashuroj
• Një nënë, fëmijët , koha dhe unë
• Pas një nate dita vjen
• Buzë detit
• Krishtlindje të bardha
• Sa ëndrra thurrëm ne
• Natë e bardhë
• S'di se si
• Zemë trembur s'kam jetuar

Këngë popullore e qytetare të orkestruara nga Radi e të kënduara prej tij

• Molla e kuqe
• Luleborë
• Çile zemrën plot kujtime
• Mora mandolinën
• Kallma Cigaren
• Sa e kandshme vjollcë ti je
• Si dukat i vogë je
• Pranvera filloj me ardh
• Kur më vjen burri nga stani
• Kur perëndon dielli majave
• Dy lule të bardha
• Gushëbardha si dëbora
• Oj zogo
• Si drenusha
• Flutur
• Rrugës i trishtuar

Mbi 80 këngë cover shqiptare e të huaja dhe kolazhe

• Dhoma
• Këtu s'do të jem
• S'ka fajtor në dashuri
• Udhëtuam së bashku
• Rrugë dhe vite
• Kur dëgjojmë këngët tona
• Një zë thërret
• Le ta dinë
• Të jetosh përherë rininë
• Kartolina
• Kur këndon kitara
• Mora shoqezën për krah
• kolazh ( S'ka fajtor në dashuri, Nën një qiell ne jetojmë, dhoma - F. Radi & M. Laze )
• kolazh ( Këngët e T. Tërshanës në festivalin e 54 të këngës në RTSH. L. Zegu & M. Laze & F. Radi ).

Referime

Ref 35 nga jetëshkrimi personal i Françesk Radit.