Azia

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Azi)
Azia
Sipërfaqja 44,579,000 km2 (1-rë) km²
Popullsia ()
 • dendësia
4,560,667,108 (1-rë) banorë
banorë/km²
Shtete 49 anëtarë të OKB-së,
1 vëzhgues i OKB-së, 5 shtete të tjera
Denonimi Aziatik/e
Familiet gjuhësor Lista e gjuhëve
Qytetet më të mëdha Zonat metropolitane në Azi
Lista e qytetve në Azi
Zonat kohore Nga UTC-1 tek UTC+12

Azia është kontinenti më i madh dhe më i populluari i Tokës, i vendosur kryesisht në hemisferat lindore dhe veriore. Ajo ndan masën tokësore kontinentale të Euroazisë me kontinentin e Evropës, dhe masën kontinentale të Afro-Eurazisë me Afrikën dhe Evropën. Azia mbulon një sipërfaqe prej 44,579,000 kilometra katrorë, rreth 30% të sipërfaqes totale të vendit të tokës dhe 8.7% të sipërfaqes totale të Tokës. Kontinenti, i cili ka qenë prej kohësh shtëpia e shumicës së popullsisë njerëzore, ishte vendi i shumë prej qytetërimeve të para. 4.7 miliardë banorët e saj[1] përbëjnë afërsisht 60% të popullsisë së botës.[2]

Në terma të përgjithshëm, Azia kufizohet në lindje nga Oqeani Paqësor, në jug nga Oqeani Indian dhe në veri nga Oqeani Arktik. Kufiri i Azisë me Evropën është një konstrukt historik dhe kulturor, pasi nuk ka një ndarje të qartë fizike dhe gjeografike mes tyre. Është disi arbitrare dhe ka lëvizur që nga konceptimi i parë në antikitetin klasik. Ndarja e Euroazisë në dy kontinente pasqyron dallimet kulturore, gjuhësore dhe etnike Lindje-Perëndim, disa prej të cilave ndryshojnë në një spektër dhe jo me një vijë të mprehtë ndarëse. Një ndarje e pranuar përgjithësisht e vendos Azinë në lindje të Kanalit të Suezit duke e ndarë atë nga Afrika; dhe në lindje të ngushticave turke, malet Ural dhe lumi Ural, dhe në jug të malet Kaukaz dhe Detit të Zi dhe Kaspik, duke e ndarë atë nga Evropa.[3]

Duke pasur parasysh madhësinë dhe diversitetin e saj, koncepti i Azisë – një emër që daton që nga antikiteti klasik – mund të ketë të bëjë më shumë me gjeografinë njerëzore sesa me gjeografinë fizike. kulturat, mjediset, ekonomia, lidhjet historike dhe sistemet qeveritare. Ajo gjithashtu ka një përzierje të shumë klimave të ndryshme duke filluar nga jugu ekuatorial përmes shkretëtirës së nxehtë në Lindjen e Mesme, zonave të buta në lindje dhe qendrës kontinentale deri te zona të gjera subarktike dhe polare në Siberi.

Vendet dhe regjionet[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Harta fizike e Azisë duke mos përfshirë Azinë Perëndimore
Regjionet e Azisë:
Regjioni dhe shteti Hapësira
(km²)
Demografia Dendësia
(km²)
Kryeqyteti
Kazakistani Kazakistani 2,346,927 13,472,593 5.7 Astana
Kirgistani Kirgistani 198,500 4,822,166 24.3 Bishkek
Stampa:Country data Tajikistan Taxhikistani 143,100 6,719,567 47.0 Dushanbe
Turkmenistani Turkmenistani 488,100 4,688,963 9.6 Ashgabat
Uzbekistani Uzbekistani 447,400 25,563,441 57.1 Tashkent
China Kina 9,584,492 1,384,303,705 134.0 Pekini
Stampa:Country data Hong Kong Hong Kong 1,092 7,303,334 6,688.0 Hong Kong
Japonia Japonia 377,835 126,974,628 336.1 Tokio
Stampa:Country data Macau Makao 25 461,833 18,473.3 Makao
Mongolia Mongolia 1,565,000 2,694,432 1.7 Ulanbatori
Stampa:Country data North Korea Korea Veriore 120,540 22,224,195 184.4 P'yŏngyang
South Korea Korea Jugore 98,480 48,324,000 490.7 Seoul
Taivani 35,980 22,548,009 626.7 Taipei 63,556 1,378,159 21.7
Rusia Rusia[4] 13,115,200 39,129,729 3.0 Moska
Brunei Brunei 5,770 350,898 60.8 Bandar Seri Begawan
Kamboxhia Kamboxhia 181,040 12,775,324 70.6 Phnom Penh
Indonezia Indonezia 1,419,588 227,026,560 159.9 Xhakarta
Stampa:Country data Laos Laosi 236,800 5,777,180 24.4 Vientiani
Malaysia Malajzia 329,750 22,662,365 68.7 Kuala Lumpur
Myanmar Mianmar 678,500 42,238,224 62.3 Naypyidaw
Stampa:Country data the Philippines Filipinet 300,000 84,525,639 281.8 Manila
Singapore Singapuri 693 4,452,732 6,425.3 Singapuri
Thailand Tailanda 514,000 62,354,402 121.3 Bangkoku
East Timor Timori Lindor 15,007 952,618 63.5 Dili
Vietnami Vietnami 329,560 81,098,416 246.1 Hanoi
Afganistani Afganistani 647,500 27,755,775 42.9 Kabul
Bangladesh Bangladeshi 144,000 133,376,684 926.2 Dhaka
Stampa:Country data Bhutan Butani 47,000 2,094,176 44.6 Thimphu
India India 3,287,590 1,045,845,226 318.2 Nju Delhi
Iran Irani 1,648,000 66,622,704 40.4 Teherani
Stampa:Country data Maldives Maldives 300 320,165 1,067.2 Malé
Nepal Nepali 140,800 25,873,917 183.8 Kathmandu
Pakistan Pakistani 803,940 147,663,429 183.7 Islamabadi
Sri Lanka Shiri Lanka 65,610 19,576,783 298.4 Kolombo
Armenia Armenia 29,800 3,330,099 111.7 Yerevan
Azerbajxhani Azerbajxhani 41,370 3,479,127 84.1 Baku
Bahrain Bahraini 665 656,397 987.1 Manama
Qiproja Qipro 9,250 775,927 83.9 Nikozia
Palestina Gaza 363 1,203,591 3,315.7 Gaza
Gjeorgjia Gjeorgjia 20,460 2,032,004 99.3 Tbilisi
Stampa:Country data Iraq Iraku 437,072 24,001,816 54.9 Bagdadi
Izraeli Izraeli 20,770 6,029,529 290.3 Jerusalemi
Jordan Jordania 92,300 5,307,470 57.5 Amani
Kuwait Kuvajti 17,820 2,111,561 118.5 Kuwait City
Lebanoni 10,400 3,677,780 353.6 Beiruti
Azerbajxhani Naxçivan 5,500 365,000 66.4 Naxçivan
Oman Omani 212,460 2,713,462 12.8 Muscat
Stampa:Country data Qatar Katari 11,437 793,341 69.4 Doha
Stampa:Country data Saudi Arabia Arabia Saudite 1,960,582 23,513,330 12.0 Riyadh
Siria Siria 185,180 17,155,814 92.6 Damasku
Turqia Turqia[5] 756,768 57,855,068 76.5 Ankara
Stampa:Country data the United Arab Emirates Emiratet e Bashkuara 82,880 2,445,989 29.5 Abu Dabi
Palestina Bregu Perendimorë 5,860 2,303,660 393.1 Ramallahu
Stampa:Country data Yemen Jemeni 527,970 18,701,257 35.4 Sana
Gjithsej 43,810,582 3,902,404,193 86.8

Relievi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

N60-90, E30-60 N60-90, E60-90 N60-90, E90-120 N60-90, E120-150 N60-90, E150-180
N30-60, E30-60 N30-60, E60-90 N30-60, E90-120 N30-60, E120-150 N30-60, E150-180
N0-60, E30-60 N0-60, E60-90 N0-60, E90-120 N0-60, E120-150
30 degrees, 1800x1800

Azia konsiderohet si kontinenti më i vjetër i rruzullit tokësor. Pjesa më e vjetër konsiderohet pjesa e Angarës, e cila është krijuar në periudhën Arkaike. Pastaj në fillim të paleozoikut formohet edhe një masë në jug e quajtur Godvana, e cila ka përfshirë nga kontinenti i Amerikës Jugore deri tek ai i Australisë, por edhe disa pjesë të Azisë. Lëvizjet e mëvonshme kanë shkaktuar copëtimin e Angarës dhe me copëtimin e Godvanës, në fundosjen e saj, duke formuar Oqeanin Indian. Në mes të këtyre dy masave Angarës dhe Godvanës ka qenë një det i madh i quajtur Tetis.Malet kryesore jane Himalajet me majën më të lartë në botë Mont Everest,8848m,dhe gjatesi 2500 km , Kakarokum,Hindokush,Pamir,Tien Shan etj.... Perthyeshmëria detare - Ngushticat më të mëdha janë  : Beringu , Bosfori , Dardanelet , Babel Mandeb , Malajes etj.ndërsa gjiret më të mëdhej janë : Gjiri i Persisë , i Bengalit , i Siamit dhe i Tonkinit .Përthyerja bregdetare ka rëndesi të shumëfishta ekonomike , vecanërisht per komunikacion . Bregdeti më i përthyer është ai juglindor dhe lindor

Klima[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shtrirja e madhe gjeografike e kontinentit të Azisë është arsyeja e klimës së shumëllojshme. Në të dominojnë gati të gjithë tipat klimatik të sipërfaqës së Tokës. Mbi këtë kontinent konfrontohen masat ajrore të viseve tropikale me ato polare, kontinentale me ato maritime. Në pjesën qendrore të Azisë ndikimi i masave të lagështa dhe të nxehta detare nuk arrin të depërtojë dhe pikrisht këto vise janë nën influencën e klimës së thatë kontinentale.Ne kete kontinent egzistojn klima : ekuatoriale,subekuatoriale,tropikale,mesatare,mesatare kontinentale etj.

Hidrografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Hidrografia e këtij kontinenti është një ndër elelmetet dalluese gjeografike. Në krahasim me teritorin e madh që ka , e që dallohet dukshëm nga kontinentet tjera, rrejeti i lumenjëve nuk ëshë zhvilluar në masë të duhur.[6] Megjithë atë, lumenjtë e Azisë janë të medhenj, të gjatë, me prurje të mëdha uji. Pjesa më e madhe e lumenjëve burimin e ka në pjesën qendrore të Azisë, prej nga gravitojnë kah Oqeanet që e rrethojnë. Azia dallohet si kontinent me hapsirë të madhe gjeografike, prej nga rrjedhat ujore nuk arrijnë të derdhen në detetë e afërme. Kjo hapsirë shtrihet prej Liqenit Kaspik, në perëndim, deri te kufiri i Kinës, në lindje. Vetëm kësaj zone i takon 1/3 e kontinentit.

Bota bimore e shtazore[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Bota bimore e Azisë eshtë e lidhur me shumllojshmërinë e klimës. Në pjesën veriore të kontinentit të Azisë janë të përhapura tundra, ndërsa në jug të sajë tajga. Në pjesën qendrore stepat dhe shkretëttirat: në viset bregdetare të Detit të Mesdhe bimët mesdhetare , ndërsa në atë jugore pyjet e pashkelura që quhen xhungla.

Bota shtazore është e pasur me elefantë, tigra, shpesë etj. Në shkretëtitra jetojnë deve te cilat perdoren si mjete transportimi ,çakalla etj.Në zonën e tajgave jetojnë : ariu, ujku, dhelpra etj., ndërsa në zonën e tundrës ariu i bardhë de dhelpra polare

Ekonomia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Azia ka e dytë më të madh nominale GDP të gjitha kontinentet, pas Evropë, por më e madhe kur matet në paritetit të fuqisë blerëse .Që nga vitit 2011, ekonomitë më të mëdha në Azi janë Kina , Japonia , India , Korea e Jugut dhe Indonezia . [36] Bazuar në vende Zyra Global 2011, Asia dominuar vendet zyre me 4 të lartë 5 qenë në Azi, Hong Kong , Singapor , Tokio , Seul dhe Shanghai . Rreth 68 për qind e firmave ndërkombëtare kanë zyra në Hong Kong. [37]

Në fund të viteve 1990 dhe fillim të viteve 2000, ekonomitë e PRC [38] dhe India janë në rritje të shpejtë, të dy me një normë mesatare vjetore prej më shumë se 8%. Vende të tjera të kohëve të fundit shumë të-lartë të rritjes në Azi përfshijnë Izraelin , Malajzia ,Indonezia , Bangladeshi , Pakistani , Tailanda , Vietnami , Mongolia , Uzbekistani , Qipron dhe Filipinet , dhe minerale të pasura vendet të tilla si Kazakistani , Turkmenistani , Irani , Brunei , United Arabe , Katari , Kuvajti , Arabia Saudite , Bahreini dhe Omani .

Sipas historianit ekonomike Angus Maddison në librin e tij The World Ekonomisë: Një mijëvjeçar Perspektiva , India kishte ekonominë më të madhe në botë gjate 0 pes dhe 1000 pes. [39] [40] Kina ishte ekonomia më e madhe dhe më të avancuara në tokë për shumë e regjistruar historia, [41] [42] [43] [44] derisa Perandoria britanike (me përjashtim të Indisë ) e arriti atë në mesin e shekullit të 19-të. Për disa dekada në fund të shekullit të njëzetë Japonia ishte ekonomia më e madhe në Azi dhe të dytë më e madhe e çdo komb i vetëm në botë, pasi duke tejkaluar Bashkimin Sovjetik (e matur në prodhim neto materiale) në vitin 1986 dhe Gjermani në vitin 1968. (NB: A numri i ekonomive supernational janë më të mëdha, të tilla si Bashkimi Evropian (BE), të Marrëveshjes së Amerikës së Veriut Tregtisë së Lirë (NAFTA) ose APEC ). Kjo përfundoi në vitin 2010, kur Kina arriti Japoninë për t'u bërë ekonomia e dytë më e madhe në botë.

Në fund të viteve 1980 dhe fillim të viteve 1990, GDP e Japonisë ishte pothuajse aq i madh (metoda e tanishme kursit të këmbimit), si ajo e pjesës tjetër të Azisë së bashku. Citim i duhur ] në vitin 1995, ekonomia e Japonisë pothuajse ishte i barabartë me atë të SHBA-ve, si ekonomia më e madhe në bota për një ditë, pas monedhën japoneze ka arritur një rekord prej 79 jen / US $. Rritja ekonomike në Azi që prej Luftës së Dytë Botërore në vitet 1990 ishin të përqendruara në Japoni, si dhe katër rajonet e Koresë së Jugut, Tajvani, Hong Kongu dhe Singapori gjenden në Pacific Rim , të njohur si tigrat aziatikë , të cilat kanë tani të gjitha të marra zhvilluar Statusi vend, që ka më të lartë të PBB për frymë në Azi. [45]

Mumbai është një nga qytetet më të populluara në kontinent. Qyteti është një infrastrukturë dhe turizëm shpërndarës, dhe luan një rol të rëndësishëm në ekonomi të Indisë .

Është parashikuar që India do të arrijë Japoninë në terma të PBB-së nominale në vitin 2020. [46] Në 2027, sipas Goldman Sachs , Kina do të ketë ekonominë më të madhe në botë. Disa blloqet tregtare ekzistojnë, me më të zhvilluara qenë Shoqata e Kombeve të Azisë Juglindore .

Azia është kontinenti më i madh në botë me një diferencë të konsiderueshme, dhe kjo është e pasur në burime natyrore, të tilla si naftë, pyje, peshk, ujë, oriz, bakri dhe argjendi. Prodhuese në Azi ka qenë tradicionalisht i fortë në Mesme dhe Azinë Juglindore, veçanërisht në Kinë , Tajvan , Korenë e Jugut , Japoni , Indi, Filipine , dhe Singapori . Japonia dhe Korea e Jugut vazhdojnë të dominojnë në fushën e korporatave multinacionale , por gjithnjë e PRC dhe India janë duke bërë arritur rezultate të rëndësishme. Shumë kompani nga Evropa, Amerika e Veriut, Korea e Jugut dhe Japonia kanë operacionet në vendet në zhvillim të Azisë për të përfituar nga furnizimin e saj të bollshme të punës së lirë dhe infrastrukturës relativisht të zhvilluar.

Sipas Citigroup 9 e 11 Global rritjes Gjeneratorë vendeve vinin nga Azia nxitur nga popullsisë dhe rritjen e të ardhurave. Ata janë Bangladesh , Kina, India, Indonezia, Iraku , Mongolia, Filipinet, Sri Lanka dhe Vietnam. [47] Asia ka katër qendra kryesore financiare: Tokio, Hong Kong, Singapor dhe Shanghai. Tërhiqni vëmendjen e qendrave dhe Biznes Procesit Transferime (BPOs) janë duke u bërë punëdhënësit të mëdha në Indi dhe Filipine për shkak të disponueshmërisë së një grupi të madh të shumë të aftë, anglisht-folëse punëtorë. Rritja e përdorimit të jashtme ka ndihmuar rritjen e Indisë dhe Kinës, si qendrat financiare. Për shkak të industrisë së tij të madhe dhe tejet konkurruese të teknologjisë së informacionit, India është bërë një qendër e madhe për burimet e jashtme.

Në vitin 2010, Asia kishte 3.3 milion milionerë (njerëzit me vlerë neto mbi US $ 1 milion përjashtuar shtëpitë e tyre), pak më poshtë Amerikën e Veriut me 3.4 milionë milionerë. Vitin e kaluar Asia kishte përmbysur Evropë. [48] Citigroup në raportin e Pasurisë 2012 deklaroi se Asian Centa-milioner arriti pasurinë në Amerikën e Veriut për herë të parë si "qendër ekonomike e gravitetit" në botë ka vazhduar të lëvizin në lindje. Në fund të vitit 2011, ka qenë 18.000 njerëz aziatike kryesisht në Azinë Juglindore , Kina dhe Japonia të cilët kanë të paktën $ 100 milionë në asetet e disponueshme, ndërsa Amerikën e Veriut, me 17.000 njerëz dhe Evropa Perëndimore me 14.000 njerëz

Ekonomia e Azisë
Gjer më vitin 2003
Demografia: 3,958,768,100 (2006 Estimate)
GDP: US$18.077 trilion
GDP (Para): $8.782 trilion
GDP/kapita (PPP): $4,518
GDP/kapita (Para): $2,195
Rritja vjetore e GDP
për kapita :
Hyrjet e top 10%:
Miljonerët 2.0 million (0.05%)
Papunsia
Femra e vlerësuar
hyrje
Shumica e të dhënave janë marrë nga UNDP nga
viti 2002 tjerat të dhëna nga burime tjera.

Historia e Azisë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Azia u emërua pas themeluesit dhe i ati i banorëve të qytetit, Azia Alamatugiugele i cili sipas historisë gojore jetoi rreth 1400 vjet më parë (470-585 AD). Azia, Orsumoghu, Mbosi dhe Isseke ishin bijtë e Osunano nga gruaja e tij të parë i cili është pronar i pjesës së tokës që shkurtimet në të gjithë Azia dhe Orsumoghu njohur si Ama-Lolo (tokës bujqësore lolo-së). Osunano nga ana e tij është një bir i Igbonano. Para se të vijë e njerëzve të bardhë, ishte një rajon i vendit Igbo quajtur Igbonano. Një përzierje e klaneve, Igbonano ishte vendosur gjoja në zonën tashmë të zënë nga disa tridhjetë bashkësive autonome nga të dy Anambra dhe shteteve IMO.

Këto komunitete në aksin perëndimore të zonës kufitare Anambra-Imo, deri sot ende kanë shumë gjëra të emrave të përbashkët p.sh. ngjashme të idhujve, një lloj i maskarade stërgjyshore quajtur 'mmanwu ozaebile', një stil i ngjashëm i ceremonisë kuqe titullit cap graced me muzikë uhio , një grup i prefikset titullin ozo (Ezike, Dara, Duru, Dim, Ume, Ezeani, Ezeahia, Ezeloma dhe Okpara) etj Azia kishin katër djem, Dara-NSU, Ezebo, Ihite dhe Ukwakwa. Këta bij janë themeluesit e pesë fshatrave në Azia domethënë Umudansu, Umudiokpara, Ihite, Ukwakwa dhe Abam. Populli i Umudiokpara dhe Abam janë pasardhësit e Ezebo djali i dytë i Azia. Ezebo kishte dy djem të mëdha: Ezike Okwe (Diokpara) dhe Abamliwu (Abam). Pasardhësit e tyre u bënë të shumta dhe të formuar dy fshatra por ata zgjodhën një aksion si Ezebo-familje në Azia. Më pas pasardhësit e Abamliwu revoltuar dhe janë dhënë autonomi.Historia e Azisë mund të shihet si historitë veçanta të disa rajone periferike bregdetare: Azinë Lindore , Azinë Jugore , Azia Juglindoredhe Lindjen e Mesme , të lidhura nga masa e brendshme e Azisë Qendrore stepat .

Periferia bregdetare është shtëpi për disa nga qytetërimeve më të hershme të botës të njohur, secili prej tyre zhvillimit luginat pjellore përreth lumenjve. Qytetërimet në Mesopotami , Valley Indus dhe Huanghe përbashkët shumë ngjashmëri. Këto qytetërime mund të kenë teknologji të shkëmbyer dhe ide të tilla si matematika dhe timon. Risi të tjera, të tilla si shkrim, duket se janë zhvilluar në mënyrë individuale në çdo fushë. Qytetet, shtetet dhe perandoritë e zhvilluara në këto ultësira. Okej ne rregull Azia edhe nje kontinent.

Rajoni qendror stepë kishte qenë prej kohësh i banuar nga nomadët kali-montuar që mund të arrijnë të gjitha fushat e Azisë nga stepat . Zgjerimi hershme postulatit nga stepe është ajo e indo-evropianë , i cili përhap gjuhët e tyre në Lindjen e Mesme, Azia Jugore, dhe kufijtë e Kinës , ku Tocharians banuar. Pjesa veriore e Azisë, duke përfshirë shumë nga Siberi , ishte kryesisht i paarritshëm për nomadët stepë, për shkak të pyjeve të dendur, klimës dhe tundër . Këto zona kanë mbetur të populluar shumë të paktë.

Silk Road lidhur shumë qytetërime të gjithë Azinë [30]

Qendra dhe peripheries ishin kryesisht mbahen të ndara nga male dhe shkretëtira. Në Kaukaz dhe Himalaja Malet dhe Karakum dhe Gobi shkretëtira formuar barrierat që kalorësit stepë mund të kalojnë vetëm me vështirësi. Ndërsa banorët e qytetit urbane ishin më të avancuar teknologjikisht dhe shoqërore, në shumë raste ata mund të bëjnë shumë pak në aspektin ushtarak për të mbrojtur kundër një luzmë montuar të stepë. Megjithatë, ultësira nuk kishte kullota të mjaftueshme të hapura për të mbështetur një forcë të madhe horsebound; për këtë dhe arsye të tjera, të nomadë që pushtuan shtetet në Kinë, Indi dhe në Lindjen e Mesme shpesh gjetur veten duke iu përshtatur, shoqëritë më të pasura lokale.

Kalifati Islamike mori Lindjen e Mesme dhe Azinë Qendrore gjatë pushtimeve myslimane të shekullit të 7-të. Perandoria mongolepushtoi një pjesë të madhe të Azisë në shekullin e 13, një zonë që shtrihet nga Kina në Evropë. Para pushtimit mongol, Song dinastiathuhet se kishte rreth 120 milionë qytetarë; 1300 regjistrimi i cili pasoi pushtimin raportuar rreth 60 milionë njerëz. [31]

Vdekja Zi , një nga më shkatërruese pandemitë në historinë njerëzore, mendohet të ketë origjinën në fushat e thata të Azisë Qendrore, ku më pas udhëtoi përgjatë Silk Road . [32]

Perandoria Ruse filloi të zgjerohet në Azi nga shekulli i 17, dhe përfundimisht do të marrë kontrollin e gjithë Siberi dhe më të madhe të Azisë Qendrore deri në fund të shekullit të 19-të. Perandoria Osmane kontrolluar Anadollin, Lindjen e Mesme, Afrikën e Veriut dhe Ballkanin nga shekulli i 16 e tutje. Në shekullin e 17, Manchu pushtoi Kinën dhe themeloi dinastinë Qing. Islamik Mughal Perandoria dhe Hindu Maratha Perandoria e kontrolluar shumë të Indisë në shekujt e 16 dhe 18 respektivisht. [33]

Demografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në Azi, jetojnë rreth 3 860 000 000 banorë që është afër 60% e numrit të përgjithshëm të popullsisë botërore.

Dendësia e popullsisë është 80 banorë për kilometër katror, por kjo ndryshon nga një rajon pothuajse të pabanuara në veri të Siberisë dhe ate të tejët të dendur në jug-perëndim të kontinentit në të cilën jetojnë deri 500 për çdo km ². Viset më të banuara janë pjesët e Kinës lindore, , qendrore dhe jugore, Gadishulli Korean, pjesët e ishujve japoneze Honshu, Tajvan, ishujt indonezian Xhava, Bangladeshi, dhe Hinduistani në veri të Indisë. Në Rusi, në pjesën e Azisë - Siberiane jetojnë rreth 30 milion banorë, një situatë e ngjashme në stepë të Azisë Qendrore, si dhe në Azinë jugperëndimore.

Rreth dy të tretat e popullsisë i përket racës së Azisë mongoloide që jetojnë në territorin e Japonisë në liqenin Kaspik dhe në Siberi dhe Indokinë. Pjesë të tjera të Azisë janë të banuara kryesisht me popuj indo-evropian ngjyrë të errët të lëkurës. Në Arqipelagun e Malajës jeton raca meleze.

Gjuhët[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Azia është shtëpia e disa familjeve gjuhësore dhe e shumë izolimeve gjuhësore. Shumica e vendeve aziatike kanë më shumë se një gjuhë që flitet në vend. Për shembull, sipas Ethnologue, më shumë se 600 gjuhë fliten në Indonezi, më shumë se 800 gjuhë që fliten në Indi dhe më shumë se 100 fliten në Filipine. Kina ka shumë gjuhë dhe dialekte në provinca të ndryshme.

Feja[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shumë nga fetë kryesore të botës e kanë origjinën në Azi, duke përfshirë pesë më të praktikuara në botë (me përjashtim të afetarisë), të cilat janë Krishterimi, Islami, Hinduizmi, feja popullore kineze (e klasifikuar si Konfucianizëm dhe Taoizëm) dhe Budizmi përkatësisht. Mitologjia aziatike është komplekse dhe e larmishme. Historia e Përmbytjes së Madhe për shembull, siç u paraqit hebrenjve në Biblën Hebraike në tregimin e Noeut - dhe më vonë të krishterëve në Dhiatën e Vjetër dhe myslimanëve në Kuran - gjendet më herët në mitologjinë e Mesopotamisë, në Enūma Eliš dhe Epi i Gilgameshit. Mitologjia hindu tregon në mënyrë të ngjashme për një avatarVishnu në formën e një peshku që paralajmëroi Manu për një përmbytje të tmerrshme. Mitologjia e lashtë kineze tregon gjithashtu për një Përmbytje të Madhe që përfshin breza, një që kërkonte përpjekjet e kombinuara të perandorëve dhe hyjnive për ta kontrolluar.

Fetë abrahamike[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Muri Perëndimor dhe Kupola e Shkëmbit, Jeruzalem
Church of the NativityBetlehem
Pelegrinët në Haxhin vjetor në Qabe, Mekë.

Krishterimi është një fe e përhapur në Azi me më shumë se 286 milionë ndjekës sipas Qendrës Kërkimore Pew në 2010,[7] dhe gati 364 milionë sipas Librit të Vitit të Britannica 2014.[8] Përbëjnë rreth 12.6% të popullsisë të Azisë. Në Filipine dhe Timorin Lindor, katolicizmi romak është feja mbizotëruese; ai u prezantua nga spanjollët dhe portugezët, respektivisht. Në Armeni dhe Gjeorgji, Ortodoksia Lindore është feja mbizotëruese. Në Lindjen e Mesme, si në Levant, Anadoll dhe Fars, krishterimi siriak (Kisha e Lindjes) dhe ortodoksia orientale janë emërtime mbizotëruese të pakicave, të cilat janë të dyja sekte të krishtera lindore që i përmbahen kryesisht popullit asirian ose të krishterëve siriakë. Pakicat indigjene të gjalla në Azinë Perëndimore po i përmbahen Kishave Katolike Lindore dhe Ortodoksisë Lindore. Krishterët e Shën Thomas në Indi e gjurmojnë origjinën e tyre në veprimtarinë ungjillore të Thomas the Apostle në shekullin I. Komunitete të rëndësishme të krishtera gjenden gjithashtu në Azinë Qendrore, Azinë Jugore, Azinë Juglindore dhe Azinë Lindore.

Islami, i cili filloi në Hexhaz që ndodhet në Arabinë Saudite moderne, është feja e dytë më e madhe dhe më e përhapur në Azi me të paktën 1 miliard myslimanë që përbëjnë rreth 23.8% të popullsisë së përgjithshme të Azisë. Me 12.7% të popullsisë myslimane në botë, vendi aktualisht me popullsinë më të madhe myslimane në botë është Indonezia, e ndjekur nga Pakistani (11.5%), India (10%), Bangladeshi, Irani dhe Turqia. Meka, Medina dhe Jeruzalemi janë tre qytetet më të shenjta për Islamin në të gjithë botën. Haxhi dhe Umreja tërheqin një numër të madh besimtarësh myslimanë nga e gjithë bota në Mekë dhe Medinë. Irani është vendi më i madh shiit.

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ "Asia Population 2022 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com (në anglisht). Marrë më 21 shkurt 2022.
  2. ^ "Population of Asia. 2019 demographics: density, ratios, growth rate, clock, rate of men to women". populationof.net (në anglisht). Marrë më 2 qershor 2019.
  3. ^ National Geographic Atlas of the World (në anglisht) (bot. 7th). Washington, D.C.: National Geographic. 1999. ISBN 978-0-7922-7528-2. "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
  4. ^ Rusia konsiderohet shtet i dy kontinenteve edhe atë shtet i Evropës dhe Azisë.
  5. ^ Turqia si dhe disa shtete të tjera, shtrihen ne dy kontinente. Turqia është urë lidhëse e Evropës dhe Azisë
  6. ^ *Dr.sc. Riza Çavolli;Gjeografia Raionale e Azisë, Prishtinë 1998.
  7. ^ "Christians". Pew Research Center's Religion & Public Life Project (në anglisht). 18 dhjetor 2012. Arkivuar nga origjinali më 10 mars 2015. Marrë më 13 mars 2015.
  8. ^ Encyclopaedia Britannica, Inc (2014). Britannica Book of the Year 2014 (në anglisht). ISBN 978-1-62513-171-3. Arkivuar nga origjinali më 29 prill 2016. Marrë më 13 mars 2015. {{cite book}}: |first1= ka emër të përgjithshëm (Ndihmë!)

Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]