Afrika

	Afrika
	[[Skeda: \|200px\|center\|]]
Sipërfaqja	30,370,000 km2 (2-të) km²
Popullsia (); • dendësia	1,275,920,972 (2-të) banorë; banorë/km²
Shtete	54+2+5* (diskutueshme) (*territore)
Denonimi	Afrikan/e
Familiet gjuhësor	Anglisht ; Frëngjisht ; Gjuha spanjolle ; Portugalisht ; Suahilisht ; Arabisht ; 1250–3000 gjuhë vendase
Qytetet më të mëdha	Zonat e mëdha urbane: Kajro; Lagos; Kinshasa; Johannesburg; Luanda; Khartoum; Dar es Salaam; Abidjan; Aleksandria; Kigali; Nairobi; Algjeri;
Zonat kohore	UTC-1 te UTC-4

Afrika është kontinenti i dytë më i madh dhe i dytë më i populluar në botë, pas Azisë në të dyja rastet. Në rreth 30.3 milion km² duke përfshirë ishujt ngjitur, ai mbulon 6% të sipërfaqes totale të Tokës dhe 20% të sipërfaqes së saj tokësore.^[1] Me 1.3 miliardë njerëz që nga viti 2018, ajo përbën rreth 17% të popullsisë njerëzore në botë. Popullsia e Afrikës është më e reja ndër të gjitha kontinentet. Pavarësisht nga një gamë e gjerë burimesh natyrore, Afrika është kontinenti më pak i pasur për frymë dhe i dyti më pak i pasur për nga pasuria, pas Oqeanisë. Studiuesit ia atribuojnë këtë faktorë të ndryshëm, duke përfshirë gjeografinë, klimën, tribalizmin, kolonializmin, Luftën e Ftohtë, neokolonializmin, mungesën e demokracisë dhe korrupsionin. Pavarësisht këtij përqendrimi të ulët të pasurisë, zgjerimi ekonomik i kohëve të fundit dhe popullsia e madhe dhe e re e bëjnë Afrikën një treg të rëndësishëm ekonomik në kontekstin më të gjerë global.

Kontinenti është i rrethuar nga Deti Mesdhe në veri, Istëmi i Suezit dhe Deti i Kuq në verilindje, Oqeani Indian në juglindje dhe Oqeani Atlantik në perëndim. Kontinenti përfshin Madagaskarin dhe arkipelagë të ndryshëm. Ai përmban 54 shtete sovrane të njohura plotësisht, tetë territore dhe dy shtete de facto të pavarura me njohje të kufizuar ose pa njohje. Algjeria është vendi më i madh i Afrikës për nga zona, dhe Nigeria është më e madhja për nga popullsia. Kombet afrikane bashkëpunojnë përmes krijimit të Bashkimit Afrikan, me seli në Addis Ababa.

Afrika përshkon ekuatorin dhe meridianin kryesor. Është i vetmi kontinent që shtrihet nga zonat e buta veriore në ato jugore.^[2] Shumica e kontinentit dhe vendeve të tij janë në hemisferën veriore, me një pjesë dhe numër të konsiderueshëm vendesh në hemisferën jugore. Pjesa më e madhe e kontinentit shtrihet në tropikët, me përjashtim të një pjese të madhe të Saharasë Perëndimore, Algjerisë, Libisë dhe Egjiptit, majën veriore të Mauritanisë, të gjitha territoret e Marokut, Seuta, Melila dhe Tunizia, të cilat nga ana tjetër ndodhen mbi Tropikun e Gaforres, në zonën e butë veriore. Në skajin tjetër të kontinentit, Namibia jugore, Botsvana jugore, pjesë të mëdha të Afrikës së Jugut, të gjitha territoret e Lesotos dhe Esuatinit dhe majat jugore të Mozambikut dhe Madagaskarit ndodhen nën tropikun e Bricjapit, në zonën e butë jugore.

Qytetërimet e hershme njerëzore, si Egjipti i lashtë dhe Kartagjena u shfaqën në Afrikën e Veriut. Pas një historie të mëvonshme të gjatë dhe komplekse të qytetërimeve, migrimit dhe tregtisë, Afrika pret një larmi të madhe etnish, kulturash dhe gjuhësh. 400 vitet e fundit kanë qenë dëshmitarë të një ndikimi evropian në rritje në kontinent. Duke filluar nga shekulli i 16-të, kjo u nxit nga tregtia, duke përfshirë tregtinë transatlantike të skllevërve, e cila krijoi popullsi të mëdha të mërgatës afrikane në Amerikë. Nga fundi i shekullit të 19-të deri në fillim të shekullit të 20-të, kombet evropiane kolonizuan pothuajse të gjithë Afrikën, me përjashtim të Etiopisë dhe Liberisë, megjithëse Etiopia më vonë do të pushtohej nga Italia nga viti 1936 deri në 1941. Shumica e shteteve aktuale në Afrikë dolën nga një proces të dekolonizimit pas Luftës së Dytë Botërore.

Etimologjia

Nën sundimin romak, Kartagjena u bë kryeqyteti i provincës që më pas e quajti Africa Proconsularis, pas disfatës së Kartagjenasve në Luftën e Tretë Punike në vitin 146 pes, e cila përfshinte gjithashtu pjesën bregdetare të Libisë moderne.^[3] Prapashtesa latine -ica ndonjëherë mund të përdoret për të treguar një tokë (p.sh., në Celtica nga Celtae, siç përdoret nga Jul Çezari). Rajoni i mëvonshëm mysliman i Ifriqiya, pas pushtimit të Perandorisë Bizantine (Romake Lindore) të Exarchatus Africae, ruajti gjithashtu një formë të emrit.

Sipas romakëve, Afrika shtrihet në perëndim të Egjiptit, ndërsa "Azia" përdorej për t'iu referuar Anadollit dhe tokave në lindje. Një vijë e caktuar u tërhoq midis dy kontinenteve nga gjeografi Ptolemeu (85–165 e.r.), duke treguar Aleksandrinë përgjatë meridianit kryesor dhe duke e bërë istëmin e Suezit dhe Detin e Kuq kufirin midis Azisë dhe Afrikës. Ndërsa evropianët arritën të kuptonin shtrirjen reale të kontinentit, ideja e "Afrikës" u zgjerua me njohuritë e tyre.

Relievi

Afrika është një kontinent i një rrafshnalte, e cila ngritët pjerrët nga oqeanet që e rrethojnë, në pjesën më të madhe. Relievit të lartë i takon 90 % të sipërfaqes. Paraqitet si një mburojë, e krijuar nga palosjet shumë të vjetra gjeologjike, si dhe pjesërisht nga shtresat vullkanike dhe neogjene.

Në fizionominë primare, Afrika paraqitet si një rrafshnaltë e degëzuar, ku shndërrohen pllajat dhe ultësirat (pellgjet dhe luginat). Siç është theksuar, malet e larta dhe pllajat përfshijnë sipërfaqe të mëdha në të gjitha anët e kontinentit. Malet më të larta janë ato në lindje ku ndodhet edhe maja më e lartë Kobo, në malin Kilimanxharo me lartësi 5899 m. Poashtu ndodhen malet Kenia, Ruvenzuari, Ras Dashan, Moshi, Eregon etj. Shumë nga këta janë male vullkanike. Në veriperëndim malet Atllas, të larta deri 4000 m, paraqesin zonën e vetme orogjeneze të Afrikës, e cila i takon vargmaleve të grupit evropian (Pirinejet, Alpet). Dukja dhe fizionomia morfologjike (sidomos Atllasi Tel-Rif) është e ngjashme me ato të vargmaleve të Evropës Jugore, të krijuara në epokën terciare dhe kvarternere.

Zona e lartë përbëhet prej 2 rrafshnaltave kryesore : Rrafshnalta e Afrikës Lindore dhe Rrafshnalta Jugafrikane. Rrafshnalta e Afrikës Lindore ka një sipërfaqe prej 4 milionë km² dhe përbëhet prej tri tërësive tjera: Rrafshnalta Etiopiko-somaleze, Somaleze dhe Liqenore. Rrafshnalta Jugafrikane ka 4,5 milionë km². Në të gjithashtu bën pjesë shkretëtira Kallahari. Zona e ulët përbëhet nga këto tërësi: Lugina e Nilit, Shkretëtira e Saharasë dhe Pellgu I Kongos.

Atlasi

Malet Atlas janë malet e vetme të reja në Afrikë. Përafërsisht përfshijnë një sipërfaqe prej 800 000 km².

Shtrihen në veriperëndim të Afrikës (Magreb). Janë të gjata afër 2000 km.

Përbëhen nga disa tërësi morfologjike: Atlasi i lartë (maja Tubkal 4165 m), Atllasi gëlqerorë (Xhebel Ores në Kabili), Anti Atllasi kristalor, por me majën vullkanike Sirua (3300 m), Atlasi Tel-Rif, në veri përgjatë bregdetit mesdhetar, Atlasi i mesëm (i lartë 3000 m), në jug të Rifit, paraqet ujëndarësin në mes oqeanit Atlantik dhe detit Mesdhe.

Pjesa perëndimore e Atlasit, e paraqitur si rrafshnaltë, quhet Mezeta marokene. Në këtë pjesë kalon gradualisht në Sahara. Kjo është zonë e shotëve (Hodna) ose të sebkave, liqeneve të njelmëta nga janë ose të përhershme ose të përkohshme, varësisht nga kushtet natyrore të mjedisit gjeografik ku janë krijuar.

Shkretëtira e Saharasë

Saharaja është shkretëtira e dytë për nga madhësia pas Antarktikut në botë, me 9 000 000 km² e cila gjendet në veri të Afrikës. Sipërfaqja e Saharasë është përafërsisht sa 50 shtetet e SHBA-ve. Emri i Saharasë rrjedh nga fjala arabe (arab. صحراء), që do të thotë shkretëtirë.

Saharaja, ashtu siç është sot ekziston që prej 3.500 vjet. Mendohet se në Sahara shumë kohë më parë kanë pasur lumenj dhe mendohet se janë ende nën rërën e kësaj shkretëtire. Mendohet se rezervat e saj nëntokësore janë rreth 15 miliardë km³ ujë. Kohët e fundit shtetet më të zhvilluara si Libia kanë filluar ta përdorin këtë ujë. Aty ka pak oaze në krahasim me sipërfaqen. Oaza më e madhe në Afrikë është lugina e lumit Nil.

Në mes të saj shtrihen malet Ahagar dhe Tibesti.

Sudani (Zona e Sahelit)

Shtrihet mes Saharasë në veri dhe savaneve në jug dhe Oqeanit Atlantik në perëndim dhe Detit të Kuq në lindje. Ka rreth 3 milion km². Ka lartësi mbidetare 200–400 m. Reshjet mesatare vjetore në jug janë rreth 600 mm kurse në veri zvogëlohen dhe janë rreth 200 mm.

Popullsia zezake aty ndahet në dy grupe: sudanitë dhe bantuidë. Kjo popullsi gjendet e shpërndarë në shtetet e Senegalit, Mauritanis, Malit, Burkina Fasos, Nigerit, Nigerisë, Çadit, Sudanit, Somalisë, Etiopsë, Algjerisë dhe Eritresë.

Baseni i Kongos

Baseni i Kongos ndodhet rreth lumit Kongo (Zaire), në Afrikën ekuatoriale. Ka një sipërfaqe prej 3,7 milionë km². Këtu rriten pyjet tropikale, me bimësi të rrallë dhe të vrullshme.

Baseni përfundon në Gjirin e Guinesë, ku derdhet lumi Kongo (Zaire). Ka klimë tropikale dhe ekuatoriale me dy sezone: Sezoni me reshje dhe Sezoni i thatë me temperatura të larta.

Klima

Përshkak të shtrirjes së saj në të dy anët e ekuatorit, rreth 80 % e territorit të Afrikës ka klimë të nxehtë. Në formimin e klimës ndikojnë gjithashtu tiparet e relievit, rrymat oqeanike, shtrirja e gjerë tokësore e Afrikës në veri të ekuatorit, erërat e ndryshme etj. Ngritja e pjesëve anësore të kontinentit e kufizon ndikimin e detit në klimën e pjesëve të mbrendshme.

Afrika ka 4 lloje të klimës: ekuatoriale, sub-ekuatoriale, tropikale dhe sub-tropikale.

Klima ekuatoriale shtrihet përreth ekuatorit, deri në 5º të gjerësisë gjeografike veriore dhe jugore. Ka reshje të shumta: 2000 – 2500 mm në vit. Temperatura është e njëjtë gjatë tërë vitit: rreth 25 °C. Pra, ka verë të përhershme.

Klima sub-ekuatoriale shtrihet mbi klimën ekuatoriale. Shtrihet deri në 20º të gjerësisë gjeografike veriore dhe jugore. Reshjet gjatë vitit sillen rreth 2000 mm në vit. Ka dy stinë: stinën e freskët me lagështi (vera) dhe stinën e thatë e me diell (dimri). Temperaturat e ditës janë shumë më të ngrohta sesa ato të natës.

Klima tropikale ndikon në viset më lart se klima sub-ekuatoriale. Aty ndikojnë monsunet (erëra që shkaktohen nga ngrohja e ndryshme e masave tokësore dhe ujore). Kemi monsunin veror me lagështi dhe atë dimëror me thatësi. Monsuni veror ka shumë reshje prandaj ka shumë mundësi që gjatë asaj periudhe lumenjtë të vërshojnë dhe shkaktojnë shumë dëme. Temperaturat janë të larta.

Klima sub-tropikale mbizotëron në viset më veriore dhe më jugore të kontinentit. Kjo ndryshe quhet klima mesdhetare sepse mbizotëron në vendet që ndodhen në brigjet e Mesdheut. Temperatura mesatare vjetore është 18 °C. Këtu mbizotërojnë katër stinë: pranvera, vera, vjeshta dhe dimri.

Temperatura maksimale është shënuar në Al-Azizi (Libi) 58 °C.

Temperatura minimale është shënuar në Ifranë (Maroku)– 24 °C.

Maksimumi i të reshurave janë arritur në Kepiun Debunsha (Kamerun) 10 290 mm.

Minimumi i të reshurave janë shënuar në Uadin Halfa (në Sudan) 2,5 mm.^[4]

Hidrografia

Afrika ka një rrjet të pasur me lumenj dhe liqene. Shpërndarja e lumenjve dhe e liqeneve nuk paraqitet e njëjtë. Pjesa më e madhe e lumenjve të Afrikës, si: Kogo, Nigeri, Oranzhi dhe Senegali, derdhen në Oqeanin Atlantik, lumi Zambezi dhe Limpopo derdhen në Oqeanin Indian dhe lumi Nil në Detin Mesdhe. Kjo ndodhë sepse sipërfaqja e Afrikës më tepër është e pjerrët (anon) nga ana e Oqeanit Atlantik.

Gjithashtu Afrika është e pasur me shumë liqene ku mund të përmendim liqenet: Viktoria, Tanganika, Njasa, i Albertit etj. Liqeni më i madh me sipërfaqe është Viktoria me 68.800 km². Liqeni më i thellë është Tanganika me 1470 m.

Bimësia

Kontinenti afrikan ka bimësi të zhvilluar. Zonat bimore janë: zona e bimësisë mesdhetare, shkretinore, savanet, stepat dhe pyjet e lagështa ekuatoriale.

Në Afrikë ka shumë liqene shkretinore (shote) të përhapura kryesisht në pjesën veriperëndimore të kontinentit. Në pjesën jugore të Saharasë shtrihet LIQENI i CADIT, sipërfaqja e të cilit ndryshon nga 11 000 - 22 000 km².

Fauna

Kontinenti i Afrikës shquhet me një faune të pasur ka gjarpërinj helmues nder me të medhenjetit në botë ka, luanë, tigra, deve, makusha. Kontinenti i Afrikës është i pasur edhe me majmun, gjirafa etj.

Popullsia

Origjina, numri, ndarja dhe struktura e popullsisë së Afrikës deri vonë ka qenë e panjohur, dhe e njëanshme sepse kolonialistët nuk u morën me studimin e këtyre problemeve. Afrika ka një popullatë prej 1.111 miliardë (2013). Aty popullsia ndahet në dy grupe: negroide dhe jo-negroide.

Popullsia negroide zë 2/3 e popullsisë së përgjithshme të Afrikës. Ajo ndahet në sudanitë dhe bantuidë. Sudanitët jetojnë kryesisht në Sahel kurse bantuidët në pjesët tjera.

Popullsia jo-negroide është pjesa tjetër e popullsisë (së bardhë). Ajo ndahet në hamitë dhe semitë.

Territoret dhe rajonet afrikane

Vendet e shënuara në këtë tabelë janë në bazë të skemës të marrë nga OKB-ja për rajonet.

Rajonet në **Afrikë**:
  Afrika veriore

  Afrika perëndimore

  Afrika qendrore

  Afrika lindore

  Afrika jugore

]

Emrat e shteteve^[5] dhe territoret, me Flamuj	Sipërfaqja (km²)	Popullsia (1 korrik 2002 llog.)	Denduria (për km²)	Kryeqyteti
Afrika lindore:
Stampa:Country data British Indian Ocean Territory Territori Britanik në Oqeanin Indian	60	~3.500	58,3	None
Burundi	27.830	6.373.002	229,0	Bujumbura
Stampa:Country data Comoros Komoros	2.170	614.382	283,1	Moroni
Stampa:Country data Djibouti Xhibuti	23.000	472.810	20,6	Xhibuti
Eritrea	121.320	4.465.651	36,8	Asmara
Etiopia	1.127.127	67.673.031	60,0	Addis Ababa
Kenia	582.650	31.138.735	53,4	Nairobi
Madagaskar	587.040	16.473.477	28,1	Antananarivo
Malevia	118.480	10.701.824	90,3	Lilongwe
Mauritius	2.040	1.200.206	588,3	Port Louis
majote (Francë)	374	170.879	456,9	Mamoudzou
Mozambiku	801.590	19.607.519	24,5	Maputo
Reunioni (Franca)	2.512	743.981	296,2	Saint-Denis
Ruanda	26.338	7.398.074	280,9	Kigali
Stampa:Country data Seychelles Sejshelli	455	80.098	176,0	Viktoria
Somalia	637.657	7.753.310	12,2	Mogadishu
Tanzania	945.087	37.187.939	39,3	Dodoma
Uganda	236.040	24.699.073	104,6	Kampala
Zambia	752.614	9.959.037	13,2	Lusaka
Zimbabveja	390.580	11.376.676	29,1	Harare
Afrika qendrore:
Angola	1.246.700	10.593.171	8,5	Luanda
Kameruni	475.440	16.184.748	34,0	Yaoundé
Republika e Afrikës Qendrore	622.984	3.642.739	5,8	Bangui
Stampa:Country data Chad Çadi	1.284.000	8.997.237	7,0	N'Djamena
Kongo	342.000	2.958.448	8,7	Brazzaville
RD e Kongos	2.345.410	55.225.478	23,5	Kinshasa
Guineja Ekuatoriale	28.051	498.144	17,8	Malabo
Gaboni	267.667	1.233.353	4,6	Libreville
Sao Tome dhe Principe	1.001	170.372	170,2	Sao Tome
Afrika veriore:
Algjeria	2.381.740	32.277.942	13,6	Algier
Egjipti^[6]	1.001.450	70.712.345	70,6	Kairo
Libia	1.759.540	5.368.585	3,1	Tripoli
Maroku	446.550	31.167.783	69,8	Rabati
Stampa:Country data Sudan Sudani	2.505.810	37.090.298	14,8	Khartoum
Eritrea	121.320	4.465.651	36,8	Asmara
Etiopia	1.127.127	67.673.031	60,0	Addis Ababa
Tunizia	163.610	9.815.644	60,0	Tunis
Stampa:Country data Western Sahara Saharaja Oksidentale (Maroku)^[7]	266.000	256.177	1,0	El Aaiún
Territore të shteteve Evropiane në Afrikë:
Ishujt Kanare (Spanja)^[8]	7.492	1.694.477	226,2	Las Palmas de Gran Canaria, Santa Cruz de Tenerife
Stampa:Country data Ceuta Ceuta (Spanja)^[9]	20	71.505	3.575,2	—
Ishujt Madeira (Portugalia)^[10]	797	245.000	307,4	Funchal
Stampa:Country data Melilla Melilla (Spanja)^[9]	12	66.411	5.534,2	—
Afrika jugore:
Botsvana	600.370	1.591.232	2,7	Gaborone
Stampa:Country data Lesotho Lesoto	30.355	2.207.954	72,7	Maseru
Namibia	825.418	1.820.916	2,2	Uindhuk
Afrika e Jugut	1.219.912	43.647.658	35,8	Bloemfontein, Cape Town, Pretoria^[11]
Stampa:Country data Swaziland Suazilandia	17.363	1.123.605	64,7	Mbabane
Afrika perëndimore:
Benini	112.620	6.787.625	60,3	Porto-Novo
Burkina Faso	274.200	12.603.185	46,0	Ouagadougou
Kepi i Gjelbër	4.033	408.760	101,4	Praia
Bregu i Fildishtë	322.460	16.804.784	52,1	Abidjan, Yamoussoukro^[12]
Gambia	11.300	1.455.842	128,8	Banjul
Gana	239.460	20.244.154	84,5	Accra
Guinea	245.857	7.775.065	31,6	Conakry
Guinea Bisau	36.120	1.345.479	37,3	Bissau
Liberia	111.370	3.288.198	29,5	Monrovia
Mali	1.240.000	11.340.480	9,1	Bamako
Mauritania	1.030.700	2.828.858	2,7	Nouakchott
Nigeri	1.267.000	10.639.744	8,4	Niamey
Nigeria	923.768	129.934.911	140,7	Abuja
Stampa:Country data Saint Helena Shën Helena, Askension dhe Tristan da Cunha (Mbretëria e Bashkuar)	410	7.317	17,8	Jamestown
Senegali	196.190	10.589.571	54,0	Dakar
Sierra Leone	71.740	5.614.743	78,3	Freetown
Togo	56.785	5.285.501	93,1	Lomé
Gjithsej	30.305.053	842.326.984	27,8

Shiko dhe këtu

Referime

^ Sayre, April Pulley (1999), Africa, Twenty-First Century Books. ISBN 0-7613-1367-2.
^ "Africa. General info" (në anglisht). Visual Geography. Arkivuar nga origjinali më 24 prill 2011. Marrë më 24 nëntor 2007.
^ "Africa African Africanus Africus" (në anglisht). Consultos.com. Arkivuar nga origjinali më 29 janar 2009. Marrë më 14 nëntor 2006.
^ Skolski Atlas, Znanje,Banska Bistrica, Slovacka 2004
^ shtetet UN categorisations/map.
^ Egjipti merret si vend që shtrihet në dy kontinente, në Afrikën veriore dhe Azinë perëndimore.
^ Saharaja Oksidentale kontrollohet nga Maroku.
^ Ishujt Kanare Spanjolle, gjegjësisht ishulli Las Palmas de Gran Canaria nëSanta Cruz de Tenerife që janë kryeqytete koperative konsiderohen pjesë të Afrikës veriore për shkak të afërsisë me Marokun. Të dhënat janë nga viti 2001.
^ ^a ^b Enklavë Spanjolle e rrethuar nga kufiri tokësor i Marokut, të dhënat janë të vitit 2001
^ Ishujt Madeira janë Portugueze por konsiderohen si pjesë e Afriksës veriore, gjegjësisht Marokut. Të dhënat e janë nga viti 2001.
^ Bloemfontein është kryeqytet juridik i Afrikës së Jugut, ndërsa Cape Town selia legjistative, dhe Pretoria seli administrative.
^ Yamoussoukro kryeqyet zyrtar i Bregut Fildishtë, ndërsa Abidjan është de facto qendra e pushtetit.

[Sayre-1] Sayre, April Pulley (1999), Africa, Twenty-First Century Books. ISBN 0-7613-1367-2.

[2] "Africa. General info" (në anglisht). Visual Geography. Arkivuar nga origjinali më 24 prill 2011. Marrë më 24 nëntor 2007.

[3] "Africa African Africanus Africus" (në anglisht). Consultos.com. Arkivuar nga origjinali më 29 janar 2009. Marrë më 14 nëntor 2006.

[4] Skolski Atlas, Znanje,Banska Bistrica, Slovacka 2004

[5] shtetet UN categorisations/map.

[6] Egjipti merret si vend që shtrihet në dy kontinente, në Afrikën veriore dhe Azinë perëndimore.

[7] Saharaja Oksidentale kontrollohet nga Maroku.

[8] Ishujt Kanare Spanjolle, gjegjësisht ishulli Las Palmas de Gran Canaria nëSanta Cruz de Tenerife që janë kryeqytete koperative konsiderohen pjesë të Afrikës veriore për shkak të afërsisë me Marokun. Të dhënat janë nga viti 2001.

[gjeneruar_automatikisht1-9] Enklavë Spanjolle e rrethuar nga kufiri tokësor i Marokut, të dhënat janë të vitit 2001

[10] Ishujt Madeira janë Portugueze por konsiderohen si pjesë e Afriksës veriore, gjegjësisht Marokut. Të dhënat e janë nga viti 2001.

[11] Bloemfontein është kryeqytet juridik i Afrikës së Jugut, ndërsa Cape Town selia legjistative, dhe Pretoria seli administrative.

[12] Yamoussoukro kryeqyet zyrtar i Bregut Fildishtë, ndërsa Abidjan është de facto qendra e pushtetit.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]