Perandoria Portugeze

Përtejdeti Portugez (1415-1933 dhe 1951-1975); Perandoria Koloniale Portugeze (1933-1951) Portugalisht: Império Português; Portugalisht: Ultramar Português; Portugalisht: Império Colonial Português
1415–1999
Sipër: Flamuri i Mbretërisë së Portugalisë (1830-1910) — Poshtë: Flamuri i Republikës Portugeze (që nga 1910) Stema
Territoret që dikur ishin pjesë e Perandorisë Portugeze
Kryeqyteti	Lisbona (1385-1808); Rio de Zhaneiro (1808-1821); Lisbona (1821-1999)
Gjuhët e zakonshme	portugalishtja
Besimi	Katolicizmi roman (shtetërore)
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Monarki tradicionale 1139-1668 & 1828-1834; Monarki Absolute 1668-1820; Monarki Kushtetuese 1822-1910; Republikë Parlamentare 1910-1926; Republikë Korporative 1926-1974; Republikë Demokratike 1974–1999
Monarkë
• 1415–1433 (i pari)	João I
• 1908–1910 (i fundit)	Manueli II
Presidentë
• 1911–1915 (i pari)	Manuel de Arriaga
• 1996–2006 (i fundit)	Jorge Sampaio
Kryeministra
• 1834–1835 (i pari)	Pedro de Sousa Holstein
• 1996–1998 (i fundit)	António Guterres
Historia
• Pushtimi i Ceutës	22 gusht 1415
• Zbulimi portugez i rrugës detare të Indisë	1498
• Kolonializmi i Brazilit	1500
• Bashkimi Iberik	1580–1640
• Lufta Hollandezo-Portugeze	1588–1654
• Lufta e Restaurimit Portugez	1640–1668
• Humbja e territoreve Marokene	1769
• Pavarësia e Brazilit	1822
• Humbja e provincave indiane	1961
• Lufta Koloniale Portugeze	1961–1974
• Revolucioni i karafilave	1974–1975
• Pushtimi Indonezian i Timorit Lindor	1974-1999
• Dorëzimi i Makaut	20 dhjetor 1999
Të dhëna të tjera
Paraprirë nga Pasuar nga Mbretëria e Portugalisë Popujt indigjenë të Amerikës Mbretëria e Kongos Mbretëria Mutapa Sulltanati i Kilvës Mbretëria Maravi Kaabu Timori para-kolonial Dinastia Ming Sulltanati i Guxharatit Mbretëria e Kotes Mbretëria e Xhafnas Sulltanati i Malakës Sulltanati i Bixhapurit Pjesë të nën-mbretërisë së Rio de la Plata Konfederata Maratha Sulltanati i Ahmednagarit Sulltanati Marinid Dinastia Vataside Republika Portugeze Brazili Angola Mozambiku Guinea-Bisau Kepi i Gjelbër São Tomé dhe Príncipe Timori Lindor (1975–1976) Makau Dadra dhe Nagar Haveli India Cejloni Hollandez Inditë Lindore Hollandeze Fortesa e São João Baptista de Ajudá Guinea Spanjolle Malaka Hollandeze
Sot pjesë e	Portugalia

Perandoria Portugeze (Portugalisht: Império Português, pt-pt, ose Portugalisht: Império Colonial Português) e njohur edhe si Përtejdeti Portugez (Ultramar Português) apo Perandoria Koloniale Portugeze (Império Colonial Português), ishte perandoria e parë globale në histori. Ajo përbëhej nga kolonitë e përtej detit, pikat grumbulluese tregtare dhe më vonë nga territoret e përtej detit, të qeverisura nga Mbretëria e Portugalisë dhe më vonë Republika e Portugalisë. Qe një nga perandoritë koloniale më jetë-gjata në historinë evropiane, duke zgjatur 584 vjet ng pushtimi i Ceutas në Afrikën Veriore në 1415, deri në dorëzimin e sovranitetit mbi Makaun te Kina në 1999. Perandoria filloi në shekullin e XV dhe nga fillimi i shekullit të XVI ajo shtrihej në gjithë globin, me baza në 53 vende të ndryshme, në Afrikë, Amerikën Veriore dhe Jugore dhe rajone të ndryshme të Azisë dhe Oqeanisë. Megjithatë duhet theksuar se si gjatë regjimit monarkik ashtu dhe gjatë regjimit republikan, Portugalia nuk u vetëpërcaktua kurrë zyrtarisht si një "perandori".

Perandoria Portugeze u krijua në fillim të Periudhës së Zbulimeve, kur pushteti dhe ndikimi i Mbretërisë së Portugalisë do të shtrihej në gjithë globin. Në nisje të Rekonkuistas, në vitet 1418–1419 Detarët Portugezë filluan eksplorimin e bregut të Afrikës dhe arkipelagët atlantikë, duke përdorur zhvillimet e fundit në lundrim, kartografi dhe teknologjinë detare si karavelën, me synimin për të gjetur një rrugë detare për në burimet fitimprurëse të tregtisë së erëzave. Në 1488, Bartolomeu Dias kapërceu Kepin e Shpresës së Mirë dhe në 1498 Vasco da Gama arriti në Indi. Në 1500, ose duke zbritur aksidentalisht ose sipas planit të fshehtë të kurorës, Pedro Álvares Cabral arriti në atë që do të njihej si Brazili.

Përgjatë dekadave në vijim, lundërtarët portugezë vijuan të eksploronin brigjet dhe ishujt e Azisë Lindore, duke vendosur fortesa dhe pika grumbullimi tregtar pasi ata shkonin. Nga viti 1571, një varg pararojash navale e lidhnin Lisbonën me Nagasakin në Japoni, përgjatë brigjeve të Afrikës, Lindjes së Mesme dhe Azisë Jugore. Ky rrjet tregtar dhe kolonitë tregtare sollën një pasuri të madhe në ekonominë portugeze (1500–1800), kur ajo përllogaritej se përbënte rreth një të pestën e të ardhurave për frymë të Portugalisë.

Kur Filipi II i Spanjës (Filipi I i Portugalisë) uzurpoi Kurorën Portugeze në 1580, filloi një bashkim 60-vjeçar midis Spanjës dhe Portugalisë, i njohur si nga historiografia pasuese si Bashkimi Iberik, megjithëse mbretëritë vijuan të kishin administrata të ndara. Pasi mbreti i Spanjës ishte edhe mbreti i Portugalisë, kolonitë portugeze u bënë subjekt i sulmeve nga tre fuqi rivale europiane armiqësore me Spanjën: Republika Hollandeze, Anglia dhe Franca. Me një popullsi më të vogël, Portugalia e pa veten të pa aftë për ta mbrojtur efektivisht rrjetin e saj të tejshtrirë të pikave grumbulluese tregtare dhe perandoria filloi një rënie të gjatë dhe dhe graduale. Humbje domethënëse ndaj hollandezëve në Indinë Portugeze dhe në Azinë Juglindore gjatë shekullit të XVII do ti jepnin fund monopolit tregtar portugez në Oqeanin Indian. Në vijim, Brazili u bë kolonia më me vlerë e perandorisë, deri sa, si pjesë e valës së lëvizjeve për pavarësi që përfshiu Amerikat gjatë fillimit të shekullit të XIX, në vitin 1822 u shkëput.

Periudha e tretë e perandorisë mbulon fazën fundore të kolonializmit portugez pas pavarësisë së Brazilit në vitet 1820. Që atëherë, zotërimet koloniale ishin pakësuar në fortesat dhe plantacionet përgjatë vijës bregdetare afrikane (të shtrira në tokën e brendshme gjatë Ndarjes së Afrikës në fundin e shekullit të XIX), Timori Portugez, enklavat në Indi (India Portugeze) dhe Kina (Makau Portugez). Ultimatumi Britanik në 1890, çoi në tkurrjen e ambicjeve portugeze në Afrikë.

Pas Luftës së Dytë Botërore nën drejtimin e António Salazar (1932–1968), diktatura e Estado Novo bëri disa përpjekje pa rezultat për të mbajtur kolonitë e saj të fundit. Nën ideologjinë e plurikontinentalizmit, regjimi i riemëroi kolonitë e tij "provincat përtejdeti", ndërsa ruajti sistemin e punës së detyruar (çibalo), nga i cili vetëm një pari e vogël vendase (assimilado) përjashtohej normalisht. Në gusht 1961, Dahomej aneksoi Fortesë e São João Baptista de Ajudá, ndërsa në dhjetor të atij viti India aneksoi Goan, Damanin dhe Diun. Lufta Koloniale Portugeze në Afrikë zgjati nga viti 1961 deri në përmbysjen përfundimtare të regjimit të Estado Novo në 1974. Revolucioni i Karafilave i prillit 1974 në Lisbonë, çoi në çkolonizimin e shpejtë të Afrikës Portugeze dhe pushtimin e Timorit Lindor portugez në 1975 nga Indonezia. Qeveria e re e vendosur pas Revolucionit të karafilave iu rikthy menjëherë parimit të vetëvendosjes së popujve, duke ndryshuar në mënyrë radikale politikë, duke u hapur ndaj mundësisë së pavarësisë së të gjitha kolonive, duke e përfunduar de facto "Perandorinë Koloniale". Çkolonizimi nxiti eksodin e pothuajse të gjithë kolonëve portugezë si dhe shumë banorëve me rracë të përzjerë nga kolonitë. Në 20 dhjetor 1999 Portugalia ia riktheu Makau Kinës, duke shënuar fundin simbolik të Perandorisë. Tashmë zotërimet e vetme përtejdeti të mbetura nën sundimin portugez, Azoret dhe Madeira, të dyja të mbizotëruara nga popullsi portugeze, kështu që në vijim Lisbona e ndryshoi statusin e tyre kushtetues nga "provinca përtejdeti" në "rajone autonome". Pasuesi kulturor i perandorisë është Bashkësia e Vendeve Portugalisht Folëse (Comunidade dos Países de Língua Portuguesa, CPLP), analoge me Komonuelthi i Kombeve për vendet që ishin pjesë e Perandorisë Britanike.

Sfondi (1139–1415)

Artikulli kryesor: Epoka e zbulimeve

Pushtimi i Ceutas në 1415, i drejtuar nga Henrik Navigatori nisi Perandorinë Portugeze

Zanafilla e Mbretërisë së Portugalisë është e lidhur me Rekonkuistan, ripushtimin gradual të siujdhesës Iberike nga maurët. Pas krijimit si një mbretëri më vete në 1139, Portugalia e përfundoi rekonkuistën e saj të territoreve maure duke arritur Algarven në 1249, por pavarësia e saj vijoi të kërcënohej nga Kastilja fqinje deri në nënshkrimin e Traktatit të Ayllónit në 1411.

E liruar nga kërcënimet e ekzistencës së saj dhe e pa sfiduar nga lufta me shtetet e tjera evropiane, vëmendja portugeze u kthye përtejdeti dhe drejt një ekspedite ushtarake kundër tokave myslimane të Afrikës së Veriut. Kishte mjaft motive të mundshme për sulmin e tyre të parë, ndaj Sulltanatit Marinid (në Marokun e tanishëm). Ai ofroi mundësinë për të vijuar kryqëzatën e krishterë kundër islamit; për klasën ushtarake, ajo premtonte lavdi në fushën e betejës dhe plaçkë lufte; dhe në fund, ishte gjithashtu një mundësi për zgjeruar tregtinë portugeze dhe rregulluar rënien ekonomike të Portugalisë.

Në 1415 u bë një sulm ndaj Ceutas, një enklavë myslimane e vendosur strategjikisht në Afrikën e Veriut përgjatë Mesdheut dhe një nga portet fundore të tregtisë trans-sahariane të arit dhe skllevërve. Pushtimi qe një sukses ushtarak që shënoi një nga hapat e parë në ekspansionin portugez përtej Gadishullit Iberik, por me kosto të lartë për tu mbrojtur kundër forcave myslimane që shpejt e rrethuan. Portugezët ishin të pa aftë për ta përdorur si një bazë për zgjerim të mëtejshëm në brendatokë, dhe karvanët trans-saharianë thjesht zhvendosën itineraret e tyre për ta anashkaluar Ceutën dhe/ose përdorën porte alternative myslimane.

Itinerari i zakonshëm i Pêro da Covilhã-s dhe Afonso de Paiva-s për në Aden në 1487–1488 (i gjelbër); udhëtimi i Covilhã-s 1489–†1490 (portokalli); udhëtimi i Covilhã-s në Etiopi 1490–†1530? (blu); udhëtimi i Vasco da Gamës 1497–1499 (i zi)

Perandoria e parë (1415–1663)

Artikulli kryesor: Eksplorimet Detare Portugeze

Megjithëse Ceuta rezultoi një zhgënjim për portugezët, u vendos të mbahej ndërsa eksplorohej përgjatë bregut afrikano-atlantik. Një mbështetës kyç i kësaj politike ishte Infante Dom Henrik Navigatori, që ishte përfshirë në pushtimin e Ceutës dhe që mori rolin drejtues në promovimin dhe financimin e Eksplorimit Detar Portugez deri në vdekjen e tij në 1460. Në atë kohë, europianët nuk e dinin çfarë gjendej përtej Kepit Bohador në bregun afrikan. Henriku dëshironte të dinte sa largë në Afrikë shtriheshin territoret myslimane dhe nëse ishte e mundur ta arrije Azinë nëpërmjet detit, si për të arritur burimet fitimprurëse të tregtisë së erëzave ashtu ndoshta për të bashkuar forcat me mbretërinë mitike të krishterë të priftit-mbret Johan që flitej se ekzistonte diku te "Inditë". Në sponsorizimin e tij, së shpejti ishujt atlantikë të Madeiras (1419) dhe Azoreve (1427) u arritën dhe nisën të kolonizoheshin, duke prodhuar grurë për tu eksportuar në Portugali.

Shpejtë anijet e tij po sillnin në tregun evropian arë, fildish, piper, pambuk, sheqer dhe skllevër. Tregtia e skllevërve, për shembull, drejtohej nga pak duzina tregtarësh në Lisbonë. Në procesin e zgjerimit të itinerareve tregtare, lundërtarët portuguszë hodhën në hartë pjesët e panjohura të Afrikës dhe filluan të eksploronin Oqeanin Indian. Në 1487, një ekspeditë në tokë nga Pêro da Covilhã shkoi në Indi, duke eksploruar mundësitë tregtare me indianët dhe arabët dhe duke u drejtuar në fund për në Etiopi. Raporti i tij i hollësishëm u lexua me entuziazëm në Lisbonë, që u bë qendra më e mirëinformuar për gjeografinë e përbotshme dhe itineraret tregtare.

Ekskursionet fillestare në bregdetin afrikan

Hartë e Afrikës Perëndimore nga Lázaro Luis (1563). Kështjella e madhe në Afrikën Perëndimore përfaqëson Kështjellën São Jorge da Mina (Kështjella Elmina).

Frika se çfarë gjendet përtej Kepit Bohador dhe nëse ishte e mundur të ktheheshe pasi e kaloje, u lehtësuan në 1434, kur u kapërcye nga një nga kapitenët e Infante Henrikut, Gil Eanes. Kur kjo pengesë psikologjike u kapërcye, u bë më e lehtë të eksploroje më tej përgjatë bregut. Në 1443, Infante Dom Pedro, vëllai i Henrikut dhe në atë kohë regjenti i mbretërisë, i dha atij monopolin e navigimit, luftës dhe tregtisë në tokat në jug të Kepit Bohador. Më vonë ky monopol do të përforcohej nga vulat papnore Dum Diversas (1452) dhe Romanus Pontifex (1455), duke i dhënë Portugalisë monopolin tregtar për tokat e sapo zbuluara. Një përparim i rëndësishëm që e përshpejtoi këtë projekt ishte futja e karavelës në mes të shekullit të XV, një anije që mund të lundronte më afër erërave sesa çdo tjetër nëë operim në Evropën e asaj kohe. Duke përdorur këtë teknologji të re detare, navigatorët portugezë arritën gjerësi gjithmonë e më jugore, duke përparuar me një mesatare prej një gradësh në vit. Senegali dhe Gadishulli i Kepit të Gjelbër u arritën në 1445.

Pika e parë tregtare grumbulluese "feitoria" përtej deti u vendos në 1445 në ishullin e Arguinit, pranë bregut të Mauritanisë, për të tërhequr tregtarë myslimanë dhe për të monopolizuar sipërmarrjen në itineraret e udhëtimit në Afrikën e Veriut. Në 1446, Álvaro Fernandes u shty gati deri në Sierra Leonen e tanishme, ndërsa në vitet 1460 u arrit Gjiri i Guinesë. Në 1456 u zbuluan Ishujt e Kepit të Gjelbër duke u vendosur aty në 1462.

Ekspansioni i kallamsheqerit në Madeira filloi në 1455, duke përdorur këshilltarë nga Siçilia dhe (gjerësisht) kapital gjenovez për të prodhuar "kripë të ëmbël" të rrallë në Europë. Tashmë i kultivuar në Algarve, aksesueshmëria e Madeirës tërhoqi tregtarë gjenovezë dhe flamandë entuziastë për të anashkaluar monopolet veneciane. Përdoreshin skllevër, përpjestimi i importimit të tyre në Madeira arriti 10% të popullsisë së përgjithshme në shekullin e XVI. Në vitin 1480 Antverpi kishte rreth shtatëdhjetë anije të angazhuara në tregtinë e sheqerit të Madeirës, me rafinimin dhe shpërndarjen të përqëndruara në Antverp. Në vitet 1490 Madeira e kishte tejkaluar Qipron si një prodhues sheqeri. Suksesi i tregtarëve të sheqerit si Bartolomeo Marchionni do të nxisnin investimet në udhëtimet e ardhshme.

Zotërimet portugeze në Marok (1415–1769)

Në 1469, pas vdekjes së princ Henrikut dhe si pasojë e të rezultateve të dobta të eksplorimeve afrikane, mbreti Afonso V ia dha monopolin e tregtisë në pjesë të Gjirit të Guinesë tregtarit Fernão Gomes. Gomes, që duhet të eksploronte 100 miles (160 km) brigjet çdo pesë vite, në 1471 zbuloi ishujt e Gjirit të Guinesë, duke përfshirë São Tomé dhe Príncipedhe gjeti një treg të begatë mes vendasve dhe tregtarëve arabë dhe berberë në portin atëherë të quajtur Mina (miniera), ku ai vendosi një pikë grumbullimi tregtar. Tregtia mes Elminës dhe Portugalisë u rrit përgjatë një dekade. Gjatë Luftës për Trashëgiminë Kastiliane, një flotë e madhe kastiliane u përpoq ti merrte kontrollin e kësaj tregtie fitimprurëse, por u mundën në mënyrë vendimtare në 1478 në Betejën e Guinesë, që vendosi në mënyrë të qëndrueshme një kontroll ekskluziv portugez. Në 1481, Zhoão II që sapo ishte kurorëzuar vendosi të ndërtonte Fortesën São Jorge da Mina në mënyrë që të siguronte mbrojtjen e kësaj tregtie, që u kthye prapë si një monopol mbretëror. Në 1473 lundërtarët e sponsorizuar nga Fernão Gomes, kaluan Ekuatorin. Në 1482, duke u nisur nga Mina, Diogo Cão mbërriti në Lumin Kongo. Gjatë kësaj ekspedite portugezët hasën për herë të parë Mbretërinë e Kongos, me të cilën shpejtë zhvilluan marrëdhënie. Gjatë ekspeditës së tij në vitet 1485–86, Cão vijoi drejt Kepit Kryq, në Namibinë e tanishme, afër Tropikut të Bricjapit.

Në 1488, Bartolomeu Dias kapërceu majën më jugore të Afrikës (Kepi i Shpresës së Mirë) duke hyrë për herë të parë në Oqeanin Indian duke u nisur nga ai Atlantik. Ai arriti Lumin e Madh të Peshkimit në bregun e Afrikës, duke e përgënjeshtruar pikëpamjen që ekzistonte që nga Ptolemeu që Oqeani Indian ishte i mbyllur nga toka. Njëkohësisht, Pêro da Covilhã, duke udhëtuar fshehtësisht përgjatë tokës, kishte arritur Etiopinë, duke sugjeruar se një itinerar detar për në Indi do të ishte i afërt.

Pasi portugezët eksploruan vijën bregdetare afrikane, ata lanë mbrapa një seri padrõ-sh, kryqe guri të skalitur me stemën portugeze, duke shënuar pretendimet e tyre dhe ndërtuan fortesa dhe pika grumbullimi tregtar. Nga këto baza, ata u angazhuan në mënyrë fitimprurëse në tregtinë e skllevërve dhe të arit. Portugalia gëzoi monopolin mbi tregtinë detare afrikane të skllevërve për mbi një shekull, duke importuar rreth 800 skllevër në vit. Shumica silleshin në kryeqytin portugez, Lisbonë, ku vlerësohet se afrikanët e zinjë arritën të përbënin 10 % të popullsisë.

Traktati i Tordesillas (1494)

Traktati i Tordesillas në 1494, meridiani e ndante botën mes kurorave të Portugalisë dhe Kastiljes

Zbulimi i Kristofor Kolombit në tetor 1492 i Botës së Re për Spanjën, që ai besonte se ishte Azia, çoi në mosmarrëveshje mes spanjollëve dhe portugezëve. Për këtë u organizuan bisedime midis dom Zhoãos II dhe mbretërive katolike të Kastiljes dhe Aragonës, që i sheshuan ato në vijim të nënshkrimit të Traktatit të Tordesillas në 1494. Ai e ndante botën në dy zona eksplorimi të përcaktuara nga një meridian veri–jug i vendosur mes ishujve të Kepit të Gjelbër dhe Karaibeve të sapo-zbuluara, 370 lega ose 970 miles (1,560 km), në përëndim të ishujve të Kepit të Gjelbër. Tokat "e zbuluara dhe për tu zbuluar" që ishin të vendosura në lindje të këtij meridiani i përkisnin Portugalisë, kurse ato në perëndim të kësaj vije, Spanjës. Megjithatë, meqë në atë kohë nuk ishte e mundur ta masje saktësisht gjatësinë, kufiri i saktë u debatua mes dy vendeve deri në vitin 1777.

Nisja e Vasco da Gamës për në Indi në 1497

Përfundimi i këtyre bisedimeve me Spanjën është një nga mjaft arësyet e propozuara nga historianët se pse portugezëve ju deshën nëntë vjet për të vijuar udhëtimin e Dias-t përtej Kepit të Shpresës së Mirë, megjithëse është hamendësuar gjithashtu se në fakt udhëtime të tjera po zhvilloheshin fshehtas gjatë kësaj kohe. Ishte apo jo ky rasti, qëllimi afatgjatë portugez i gjetjes së një rruge detare për në Azi, në fund u arrit në një udhëtim përurues të komanduar nga Vasco da Gama në 1498.

Hyrja e portugezëve në Oqeanin Indian

Shiko gjithashtu: Zbulimi portugez i rrugës detare të Indiasë, India Portugeze, dhe Armadat Portugeze të Indisë

Vasco da Gama zbarkon në Kalikut, 20 maj 1498

Skuadra e Vasco da Gamas e la Portugalinë në 1497, kapërceu Kepin dhe vijoi përgjatë bregut të Afrikës Lindore, ku një pilot vendor u soll në bord duke i drejtuar ata përgjatë Oqeanit Indian. Në 20 maj 1498 ata arritën në Kalikut, (i njohur edhe si Kozhikode) kryeqyteti i mbretërisë së sunduar nga zamorinët, në Indinë jug-perëndimore. Udhëtimi i dytë për në Indi u nis në 1500 nën drejtimin e Pedro Álvares Cabral. Ndërsa ndoqi të njëjtin itinerar jug-perëndimor si Gama përmes Oqeanit Atlantik, Cabral-i zbriti në bregun brazilian. Ky ishte me gjasa një zbulim aksidental, megjithëse është hamendësuar se në fshehtësi portugezët e dinin ekzistencën e Brazilit dhe se ai qëndronte në anën e tyre të vijës së Tordesillas. Cabral-i i rekomandoi mbretit të Portugisë që toka të kolonizohej, ndërsa në vijim u dërguan dy udhëtime në 1501 dhe 1503. Toka kishte me shumicë dru paubrazili, ose pernambuku, nga i cili më vonë do të trashëgonte emrin, por dështimi për të gjetur arë ose argjend nënkuptonte se për atë kohë, përpjekjet portugeze u përqëndruan në Indi. Në 1502, për të përforcuar monopolin e saj tregtar mbi një zonë të gjerë të Oqeanit Indian, Perandoria Portugeze krijoi sistemin e "cartazes" të liçensimit, duke u dhënë anijeve tregtare mbrojtje kundër piratëve dhe shteteve rivale.

"Vasco da Gama takon zamorinin e Kalikutit", pikturë e Veloso Salgados, 1898

Synimi i Portugalisë në Oqeanin Indian qe të siguronte monopolin e tregtisë së erëzave. Duke shfrytëzuar përplasejt e vazhdueshme mes hinduve dhe myslimanëve, mes viteve 1500 dhe 1510, portugezët vendosën fortesa dhe qendra të ndryshme grumbullimi tregtar (feitorias). Duke përfituar nga rivaliteti mes sunduesit të Koçit dhe zamorinit të Kalikutit, portugezët u mirëpritën si aleatë, pasi ata morën lejen për të ndërtuar Fortesën Immanuel (Fortesa e Koçit) dhe një qendër grumbullimi tregtar që qe ngulimi i parë europian në Indi.

Në 1503 aty u ndërtua Kisha e Shën Françeskut. Në 1502 Vasco da Gama zaptoi ishullin e Kilvës, në bregun e Tanzanisë, ku në 1505 u ndërtua fortifikimi i parë portugez në Afrikën Lindore për të mbrojtur anijet e Rrugëtimit të Indisë ("carreira da Índia").

Në 1500 gjatë Armadës së II-të të Indisë që shkonte të zbulonte Brazilin eksploroi bregun lindor të Afrikës, ku Diogo Dias zbuloi ishullin që e emërtoi São Lourenço, që më vonë u quajt Madagaskar. Kjo Armadë, e komanduar nga Pedro Álvares Cabral, mbërriti në Kalikut në shtator, ku nënshkroi marrëveshjen e parë tregtare në Indi. Qendra e grumbullimit tregtar e vendosur aty pati një jetë të shkurtër: e sulmuar nga myslimanët në 16 dhjetor, në të do të vriteshin shumë portugezë, mes të cilëve edhe shkrimtari Pero Vaz de Caminha. Pasi e bombardoi Kalikutin, Cabral u vendos në Koçi.

Ata vendosën një qendër grumbullimi tregtar në Tangaseri, Kuilon (Coulão, Kollam), qytet që në 1502 (1503) u bë qendra e tregtisë së piperit, dhe pas themelimit të manifakturave në Koçi (Cochim) dhe Kananore (Canonor, tani Kanur), ndërtuan një qendër grumbullimi tregtar në Kuilon në 1503.

Në Lisbonë, ndërkohë qe krijuar "Casa da Índia" për të administruar të gjitha aspektet e monopolit mbretëror të tregtisë dhe të lundrimit detar në Lindje. Në 1505, gjashtë vjet pas udhëtimit të Gamës, Manueli I i Portugalisë caktoi Francisco de Almeidan si nën-mbretin e parë të Indisë Portugeze. Qeveria portugeze në Lindje fillimisht u vendos në Koçi. Atë vit portugezët pushtuan Kananoren, ku themeluan Fortesën Santo Angelo.

Ndërsa në këtë kohë Lourenço de Almeida arriti në Cejlon — Taprobana legjendare — (Sri Lanka moderne), ku ai zbuloi burimin e kanellës. Duke e gjetur të ndarë në shtatë mbretëri rivale, vendosi një pakt mbrojtjeje me Mbretërinë e Kotes dhe, duke shfrytëzuar rivalitetet e brendshme, e shtriu kontrollin në zonat bregdetare, ku në 1517 do të themelohej fortesa e Kolombos.

Dom Francisco de Almeida, nën-mbreti i parë i Indisë

Megjithëse Manueli I kërkoi që të eksploroheshin më tej interesat në Malaka dhe Sri Lanka, Almeida këmbënguli të përqëndrohej në Indinë Perëndimore, në veçanti te Sulltanati i Guxharatit për shkak të dyshimeve të tij se tregtarë nga rajoni zotëronin më shumë fuqi. Sulltani mamluk Al-Ashraf Qansuh al-Ghauri bashkë me Sulltanatin e Guxharatit i sulmuan forcat portugeze në limanin e Çaulit, duke shkaktuar vdekjen e djalit të Almeidës, Lourenço de Almeida. Si shpagim, portugezët luftuan dhe i shkatërruan flotat mamluke dhe guxharatase në Betejën detare të Diut në 1509.

Karraka Santa Catarina do Monte Sinai, shembull i fuqisë së Armadës Portugeze

Fillimish, bashkë me përpjekjet fillestare të Almeidës, Manueli I dhe këshilli i tij në Lisbonë ishin përpjekur ta shpërndanin pushtetin në Oqeanin Indian, duke krijuar tre zona juridiksioni: Albuquerque do të ndiqte misionin për të marrë Hormuzin, Adenin dhe Kalikutin për të siguruar mbizotërimin në Detin e Kuq; Diogo Lopes de Sequeira në Azinë Jug-lindore, duke kërkuar një marrëveshje me sulltanin e Malakës, ndërsa Jorge de Aguiar dhe, më vonë, Duarte de Lemos do të kryesonin një zonë midis Kepit të Shpresës së Mirë dhe Guxharatit. Megjithatë këto detyra do të centralizoheshin nga Afonso de Albuquerque, që do të kthehej i plotfuqishëm dhe ashtu do të mbetej.

Fortesa e Nossa Senhora da Conceição të Hormuzit, ndërtuar mes viteve 1507–1515, Iran

Një flotë portugeze nën komandën e Tristão da Cunha-s dhe Afonso de Albuquerque pushtoi Sokotrën në hyrje të Detit të Kuq në 1506 dhe Muskatin në 1507. Duke pushtuar përkohësisht Hormuzin, ku Albuquerque nisi ndërtimin e Fortesës së Nossa Senhora da Vitória, ata ndoqën një strategji që synonte të mbyllte tregtinë drejtë dhe nga Oqeani Indian me Gjirin Persik. Madagaskari ishte eksploruar pjesërisht nga Cunha dhe Mauritiusi u zbulua nga Cunha ndërsa me gjasa ishte i shoqëruar nga Albuquerque. Në të njëjtin vit do të ndërtoheshin fortesat në Ishullin e Mozambikut dhe në Mombasa, në bregun kenian. Pas pushtimit të Sokotrës, Cunha dhe Albuquerque operuan të ndarë. Ndërsa Cunha udhëtoi në Indi dhe Portugali për qëllime tregtare, Albuquerque shkoi në Indi për tu bërë guvernator pasi të mbaronte mandati tre-vjeçar i Almeidës. Almeida refuzoi ta dorëzonte pushtetin dhe shpejtë e vendosi Albuquerque në arrest shtëpie, ku ai qëndroi deri në vitin 1509.

Në 1509, u zhvillua Beteja e Diut kundër një flote të përbashkët të Sulltanatit Burxhi të Kairos, të sulltanit Osman Bajaziti II, të zamorinit të Kalikutit dhe të Sulltanatit të Guxharatit, me mbështetje navale nga Republika e Venedikut dhe Republika e Raguzës. Fitorja portugeze qe vendimtare, duke shënuar fillimin e mbizotërimit europian në Oqeanin Indian. Me fuqinë e osmanëve të lëkundur seriozisht, portugezët do të pushtonin me shpejtësi vendet bregdetare.

• 
  Zbulimet dhe eksplorimet portugeze: mbërritja e parë dhe datat; itineraret kryesore portugeze të tregtisë së erëzave (blu)
• 
  Ilustrim i shek. të XVI nga "Códice Casanatense", që paraqet një fisnik portugez me shpurën e tij në Indi
• 
  Karrakë e madhe portugeze e shek. të XVI

Afonso de Albuquerque, guvernatori i dytë i Indisë, që besohet se vuri themelet e fuqisë portugeze në Azi

Tregtia detare me Afrikën, Azinë dhe Oqeanin Indian

Afrika

Artikulli kryesor: Kolonizimi portugez i Afrikës

Karrakat portugeze shkarkohen në Lisbonë. Gravurë e Theodor de Bry, 1593, ngjyrosur më vonë

Pas një serie kontaktesh të zgjatura me Etiopinë deri sa në 1520 të dërguarit portugezë me në krye Rodrigo de Lima-n vendosën marrëdhëniet me Mbretërinë Etiopiane (Abisiniane). Kjo përkoi me kërkimin portugez për priftin-mbret Johan, meqë së shpejti ata e lidhën mbretërinë mitike me këtë tokë. Frika e përparimit turk brenda sektorëve protugezë dhe etiopianë luajti gjithashtu një rol në aleancën e tyre. Sulltanati Adal i mundi etiopianët në Betejën e Shimbra Kures në 1529 dhe islami u përhap më tej në rajon. Portugalia u përgjigj duke ndihmuar mbretin Gelaudevos me ushtarë dhe mushketa portugeze. Megjithëse osmanët u përgjigjën me mbështetje me ushtarë dhe mushketa Sulltanatin Adal, pas vdekjes së sulltanit adali Ahmad ibn Ibrahim al-Ghazi në Betejën e Vajna Dagas në 1543, forcat e bashkuara Adale-Osmane u tërhoqën.

Portugezët vunë gjithashtu marrëdhënie të drejtpërdrejta me shtetin vasal të Kongos, Mbretërinë Ndongo dhe udhëheqësin e saj Ngola Kilxhuane në 1520, pasi ky i fundit kërkoi misionarë. mbreti kongolez Afonso I ndërhyri me në proces duke e denoncuar dhe më vonë dërgoi një mision të Kongos në Ndongo pasi kjo e fundit kishte arrestuar misionin portugez që kishte ardhur. Tregtia zyrtare dhe jo zyrtare në rritje e skllevërve me Ndongon i përkeqësoi marrëdhëniet mes Kongos dhe portugezëve dhe bile pati ambasadorë portugezë nga Sao Tome që mbështetën Ndongon kundër Mbretërisë së Kongos. Megjithatë, kur Xhaga sulmoi dhe pushtoi rajonet e Kongos në 1568, portugezët e ndihmuan Kongon në humbjen e tyre. Në përgjigje, Kongoja lejoi kolonizimin e Ishullit Luanda; Në Luanda Paulo Dias de Novais në 1576 e organizoi dhe ndërtoi një port skllevërish. Aleanca pasuese e De Novais-it me Ndongon zemëroi luzo-afrikanët, që u ankuan për ndikimin nga Kurora. Në 1579, sunduesi i Ndongos Ngola Kiluanxhe kia Ndamdi masakroi banorët portugezë dhe kongolezë në kryeqytetin e Ndongo, Kabasa nën ndikimin e renegatëve portugezë. Të dy palët, portugezët dhe kongolezët luftuan kundër Ndongos dhe lëkundja e luftës mes Ndongos dhe Portugalisë do të vijonte për dekada.

Në Afrikën Lindore, furnitorët kryesorë që punonin në emër të Kurorës Portugeze, duke eksploruar dhe vendosur në territorin e asaj që do të bëhej Mozambiku ishin prazeiros, të cilëve ju dhanë me qira prona të mëdha përreth lumit Zambezi nga mbreti si shpërblim për shërbimet e tyre. Duke komanduar ushtri të mëdha të skllevërve-luftëtarë çikunda, këta njerëz vepruan si zotër feudalë, si duke marrë taksa nga prijësit vendas, ashtu dhe duke i mbrojtur ata dhe shtetet e tyre nga tributë grabitëse, duke marrë pjesë në tregtinë e fildishit apo skllevërve dhe duke u përfshirë në politikat e Mbretërisë së Mutapas, në pikën që vendosën mbretër klientë në fronin e saj.

Çisterna Manueline e Fortesës së Mazagão ndërtuar në 1513–41, Marok

Afrika Perëndimore

Pasi ekspeditat e kaluan Kepin Bohador në 1434. Në masën që rezultatet tregonin më shumë fitime, u rikthyen masat për të mbrojtur interesat e Portugalisë. Atribuar regjentit Don Pedro të Infante Don Henrik "Navegatorit", dhe i njohur për vulën Rex regum, u dekretua monopoli i navigimit në bregun perëndimor afrikan në 1443. Anijet duhet të liçensoheshin nga Portugalia në shkëmbim të një pjese të fitimeve të marra, që motivoi investimin në udhëtimet e eksplorimit nga portugezët dhe të huajt, si gjenovezët dhe venecianët. Në 1444, si guvernator i Algarves, Infante vendosi një konsorcium navigimi në Lagos. Dhe, në 1445, u krijua qendra e parë e grumbullimit tregtar ("feitoria") në ishullin e Arguinit, në bregun e Mauritanisë, e ndërtuar nën udhëzimet e vetë Infantes: synonte të tërhiqte itineraret e përshkuara tregtarët myslimanë në veriun e Afrikës: të përpiqej të vendoste një treg për të monopolizuar veprimtarinë tregtare në zonë.

Në 1453, me pushtimin e Konstandinopojës nga osmanët, një goditje për krishtërimin dhe për marrëdhëniet tregtare të vendosura me Mesdheun. Pas më vonë papa Nikola V nxori vulën "Romanus Pontifex" në favor të mbretit Afonsi V i Portugalisë, duke përforcuar i paraprirë Dum Diversas në 1452, duke deklaruar se tokat dhe detet e zbuluara përtej Kepit Bohador i përkasin mbretërve të Portugalisë, dhe duke autorizuar tregtinë dhe pushtimet kundër myslimanëve dhe paganëve, duke legjitimuar politikën portugeze të mare clausum në Oqeanin Atlantik dhe skllavërinë akoma në fillesa.

Në 1455, do të niste, në Madeira, një industri lulëzuese e sheqerit. Aksesueshmëria e ishujve tërhoqi tregtarë gjenovezë dhe flamandë të interesuar në shmangjen e monopolit venecian, por problemi ishte nevoja e krahut të punës dhe puna e rëndë: zgjidhja u gjet në prurjen e skllevërve nga Afrika. Kjo tregti, do të pasuronte fiorentinin Bartolomeu Marchionni, që do të investonte në udhëtime të shumta portugeze. Duke nisur nga viti 1458, Ceuta dhe Arguini, me garnizonet e tyre ushtarake, qenë pika kyç të mbështetjes logjistike dhe materiale të lundrimeve portugeze dhe një pengesë për piratarinë e ushtruar nga maurët.

Gjiri i Guinesë dhe ari i Minës

Kështjella São Jorge da Mina, ndërtuar në 1482 përreth industrive të arit, prej nga u quajt Bregu i Arit, Gana e tanishme

Pas vdekjes së infantes, dhe duke parë përfitimet e pakta nga eksplorimet, në 1469 mbreti Afonsi V i dha monopolin e tregtisë në një pjesë të Gjirit të Guinsë tregtarit Fernão Gomes përkundrejt një pagese vjetore prej 200 000 realësh. Ekskluziviteti i tregtisë ndërkohë i quajtur "malagueta", piperi i guinesë (Aframomum melegueta) zëvendësues popullor i piperit të zi, iu dha gjithashtu për 100 000 realë në vit. Gomes duhet të eksploronte 100 lega të bregut afrikan në vit gjatë pesë viteve.

Me bashkëpunimin e lundërtarëve si João de Santarém, Pedro Escobar, Lopo Gonçalves, Fernão do Pó dhe Pedro de Sintra, Fernão Gomes bëri të njëjtën gjë për të përmbushur kontratën. Me trashëgiminë e tij, duke eksploruar bregun perëndimor afrikan përparoi deri në Kepin e Shën Katerinës, tashmë në gjysmë-rruzullin jugor dhe gjetën gjithashtu ishujt e Gjirit të Guinesë, duke përfshirë Sao Tome dhe Principe dhe Elminën në 1471, ku gjetën një industri të lulëzuar të arit lumor.

Hartë e shek. të XVI që tregon pretendimet portugezë për Guinenë dhe São Jorge da Mina

Me fitimet e kësaj tregtie, Fernão Gomes i ndihmuar nga Afonsi V pushtoi Asilahun, Ksar es-Seghirin dhe Tanxherin, duke luajtur një rol të madh në ekonominë e mbretërisë. Ato pjesë të bregut do të quheshin Bregu i Arit, duke zgjuar lakminë e Mbretërve Katolikë, që do ti pushonin presionet vetëm për tu mbështetur te rajoni pas nënshkrimit të Traktatit të Alcáçovas në 1479. Traktati njihte mbizotërimin portugez të zbulimeve në Jug të Kanarieve, duke përfshirë të drejtën mbi Bregun e Minës dhe Gjirin e Guinesë dhe vijimin e eksplorimit të bregut.

Pak pas ngjitjes në fron në 1482, Zhoão II e centralizoi te kurora eksplorimin dhe tregtinë, duke përcaktuar ndërtimin e një qendre grumbullimi tregtar (feitoria) për tregtinë e arit. Nën komandën e Diogo de Azambuja shpejt u ndërtua "Kështjella e São Jorge da Mina" me gurë paraprakisht të prerë dhe në Portugali, të dërguar si balasta të anijeve, sistemi i ndërtimit pastaj u adoptua për fortifikime të shumta. Në strehimin e fortesës-feitoria të zhvilluar në ngulimin São Jorge da Mina që në 1486 mori "Carta de Foral" (emfiteuza). Aty do të shkëmbehej grurë, pëlhurat, kuajt dhe guacka ("zimbo"), për arë (deri në 400 kg në vit) dhe skllevër, me intensitet gjithmonë e më të madh duke nisur nga [[shekulli XVI|shekulli i XVI.

Mes viteve 1472 dhe 1486, portugezët do të arrinin në Mbretërinë e Beninit, një shoqëri e sofistikuar e qeverisur nga Obá. Do të dërgoheshin ambasada, që, sipas Gaspar Correia-s, do ta mbanin të informuar Zhoãon II mbi mundësinë e arritjes në Indi. Aty, do të vendosnin tregtinë e bronzit dhe tunxhit europian, në formën e byrzylykëve, në shkëmbim të piperit të Guinesë, pëlhurave, fildishit dhe skllevërve (duke i dhënë emrin "bregu i skllevërve"), i njohur me ndryshimet e mëdha të politikave dhe artit vendor: bronzet e Beninit dëshmojnë për praninë portugeze.

Mbretëria e Kongos dhe themelimi i Angolës

Takimi i mbretit të Kongos me lundërtarët portugezë dhe banorë afrikanë

Që nga nënshkrimi i Traktatit të Alcáçovas brigjet e Guinesë patrulloheshin me kujdes, duke qenë të ndaluar kastelanët dhe europianët e tjerë. Mes viteve 1482 dhe 1486, Diogo Cão, që u angazhua nga Zhoão II në këto patrulla, u nis drejtë Santo Jorge da Mina për të eksploruar grykëderdhjen e lumit Kongo dhe do të eksploronte shpejtë 150 km deri te kataraktet e Ielalës. Aty ngriti padrãon e parë prej guri, duke zëvendësuar kryqet e zakonshme të Madeirës dhe dërgoi një ambasadë portugeze në Mbretërinë e Kongos, duke nisur kontaktet e para europiane.

Hapat e para në vendosjen e një aleance me "Manikongon" (në gjuhën kongoleze "muene kongo") e fuqishëm, që dominonte të gjithë mbretërinë: Diogo Cão mori disa fisnikë për vizitë në Portugali dhe i riktheu në 1485 bëri një marrëveshje me mbretin Anzinga Ankua, që në 1491 u konvertua në krishtërim dhe u pagëzua, me emra të ndryshëm, duke marrë emrin Zhoão I i Kongos sipas mbretit portugez.

Priftërinjtë e parë katolikë dhe ushtarët e përshkruan kryeqytetin Mabanza Kongo si një qytetin e madh të Évorës. Zhoão I i Kongos qeverisi deri rreth vitit 1506 dhe u pasua nga i biri, Afonsi I i Kongos, që do ta bënte katolicizmin roman fenë zyrtare të mbretërisë. Në jug të kësaj mbretërie ekzistonin dy të tjera, Mbretëria e Dongos dhe Mbretëria e Matambas, të cilat do të shkriheshin, për të krijuar Mbretërinë e Angolës (rr. 1559).

Duke eksploruar rivalitetet dhe konfliktet mes këtyre mbretërive, në gjysmën e dytë të shekullit të XVI, portugezët do të vendoseshin në Mbretërinë e Angolës. Guvernatori i parë i Angolës, Paulo Dias de Novais, duhet të përkufizonte territorin e gjerë dhe të eksploronte burimet e tij natyrore, në veçanti skllevërit. Depërtimi në brendësi ishte i kufizuar. Në 1576 themeluan São Paulo de Loanda, në qytetin e tanishëm të Luandës. Angola më vonë u kthye në tregun kryesor furnizues të skllevërve për plantacionet e kallam-sheqerit të Brazilit.

Ishulli i Mozambikut, një etapë e rëndësishme e Rrugëtimit të Indisë: hartë e itinerarit të ndjekur nga anijet në vajtje (e kuqe) dhe në kthim (i gjelbër)

Afrika Jugore dhe Lindore

Artikulli kryesor: Armadat Portugeze të Indisë

Me kapërcimin e Kepit të Shpresës së Mirë nga Bartolomeu Dias në 1488, misionit fetar të "Rekonquista"s iu shtua kurioziteti shkencor dhe tregtia. Vasco da Gama përdori hartat detare të deriatëhershme për të përcaktuar një rrugë detare për në Indi. Pas këtij zbulimi, shekulli i XVI do të kthehej në "shekullin e artë" të Portugalisë dhe apogjeu i saj si fuqi e re europiane. Duke nisur nga tani, eksplorimet do ta humbisnin karakterin privat, duke u zhvilluar nën nismën e Kurorës, me Manuelin I që përcaktonte se gjithë vitet, mes shkurtit dhe marsit, do të nisej një armadë për në Indi.

Në udhëtimin e tij të dytë në 1502, Vasco da Gama ktheu në tributar të Portugalisë ishullin e Kilvës (Kilva Kisivani i tanishëm), në Tanzani dhe bëri edhe njohjen e Sofalës në Mozambik. Për të imponuar monopolin e tregtisë së erëzave në Oqeanin Indian, në vitin 1505 u nis një armadë me D. Francisco de Almeida-n, të emëruar si nën-mbreti i parë i Indisë Portugeze. Ndërkohë u ndërtua Fortesa e São Caetano de Sofala, nëpërmjet një marrëveshjeje me një prijës vendas, progresivisht e përforcuar.

Statujë e Vasco da Gamës në sheshin përballë "Palácio dos Capitães-Generais", Ishulli i Mozambikut, në hyrje të Gjirit të Mosurilit, bregu i Nampulës

Në 1507, portugezët e pushtuan Ishullin e Mozambikut, port strategjik mbështetjeje për rrugëtimin e Indisë që lidhte Lisbonën me Goan. Si etapë lundrimi ishte një pika e takimit të anijeve të humbura në udhëtimin vajtës, duke pritur monsunet. Më vonë aty u ndërtua një fortifiki i fuqishëm, Fortesa e São Sebastião-s (1558) dhe një spital. Në ishujt Azore, një armadë e ishujve i mbronte anijet e drejtuara për në Lisbonë nga sulmet pirate të europianëve.

Në gusht 1507, u pushtua ishulli i Sokotrës, në hyrje të Detit të Kuq. Aty, Tristão da Cunha dërgoi një ekspeditë për në Etiopi, që mendohej se ishte më e afërt. Duke qenë në rrugë për në Malindi, Afonso de Albuquerque zbarkoi në Ras Filuk, pranë Kepit Guardafui. Në rrugëtimin e kësaj ekspedite, të mbërritur në Goa në 1512 ambasadori Mateus, i dërguar nga mbretëresha regjente Eleni e Etiopisë te mbreti Manueli I i Portugalisë dhe te papa, në kërkim të një aleance për të bërë paqe me fuqinë në rritje osmane në rajon. Duke e parë si një kontakt shumë të dëshiruar me priftin-mbret legjendar Johan, mbreti informoi papën Leoni X me Pêro da Covilhã-n në 1513 dhe Mateus udhëtoi për në Portugali në 1514, nga ku u kthye me një ambasadë portugeze, bashkë me Francisco Álvares. Portugezët në këtë mënyrë kuptuan natyrën e misionit të tij me mbërritjen në Etiopi në 1520, pas vdekjes së Mateus, fakt që i ndërlikoi kontaktet me perandorin etiopian. Kjo ishte nisja e parë e marrëdhënieve të një vendi europian me Etiopinë dhe në 1517 Portugalia e ndihmoi perandorin Lebna Dengel, duke dërguar armë dhe katërqind ushtarë, që do ta ndihmonin të ristabilizonte qeverisjen në luftën Etiopiano-Adale.

Shek. XVI dhe XVII, Perandoria Portugeze në Lindje, me kryeqytet në Goa, përfshinte zotërime në të gjithë nënkontinentet asiatike, Afrikën Lindore dhe Paqësor

Goa, Malaka dhe Azia Juglindore

Artikulli kryesor: Zotërimet portugeze në Arkipelagun Indonezian

Nga fundi i vitit 1509, Albuquerque u bë nën-mbreti i Indive Lindore. Tashmë nën qeverinë e Albuquerque-s, me ndihmën e piratit hindu Timoxha në 1510 u mor nga arabët Goa. Pushtimi fillestar i Goas nga Sulltanati i Bixhapurit, të cilët shpejtë u kundërpërgjigjën, megjithatë më 25 nëntor të të njëjtit vit ajo u ripushtua. I dëshiruar si porti më i mirë tregtar i rajonit, qendra e tregtisë së kuajve arabë për sulltanatet e Dekanit, e vendosur mes Keralas dhe Guxharatit, pushtimi do të lejonte përmbushjen e synimit të mbretërisë për të qëndruar në mënyrë të përhershme në rajon. Megjithëse nën sulme të vazhdueshme, "Velha Goa" u bë kryeqytet i Indisë Portugeze, duke u kthyer në qendrën e pranisë portugeze, nën qeverinë e "Estado Português da Índia". Me pushtimin e Goas portugezët arritën të nxisnin respektin e mbretërive fqinje: Guxharati dhe Kalikuti do të dërgonin ambasada, duke ofruar aleanca, konçesione dhe vende për fortesa. Albuquerque atë vit në Goa nisi për herë të parë të priste monedha portugeze jashtë mbretërisë, duke përfituar nga rasti për të shpallur pushtimin.

'Mare clausum' Iberik në Epokën e Zbulimeve. Tregohet strategjia e Afonso de Albuquerque-s për rrethimin e Oqeanit Indian

Në kontrast me Almeidën, Albuquerque ishte më i shqetësuar me fuqizimin e marinës, ashtu dhe më i bindur ndaj interesave të mbretërisë. Albuquerque i inkurajoi kolonët portugezë të martoheshin me gra vendase, ndërtoi një kishë në nder të Shën Katerinës (pasi Goa u ripushtua në ditën e festës së saj) dhe u përpoq të krijonte marrëdhënie me hindutë duke mbrojtur tempujt e tyre dhe duke u pakësuar taksat. Portugezët mbajtën marrëdhënie miqësore me sunduesit e Perandorisë Vixhajanagara në Indinë Jugore.

Në prill 1511, Albuquerque lundroi me 17 ose 18 anijesh dhe rreth 1 200 veta për në Malaka, në siujdhesën Malaj, që ishte tregu më i madh i erëzave në atë periudhë. Megjithëse tregtia aty dominohej më së shumti nga guxharatasit, aty tregtonin edhe grupe të tjera, si turq, persë, armenë, tamilë dhe abisinas. Albuquerque synonte Malakën për të penguar ndikimin mysliman dhe venecian në tregtinë e erëzave dhe rritjen e asaj të Lisbonës. Në korrik 1511 ata e pushtuan Malakën dhe për ta mbrojtur atë u ngrit një fortesë, porta e të cilës, e quajtur "A Famosa" qëndron akoma. Pasi mundi Sulltanatin e Malakës, Afonso de Albuquerque dërgoi menjëherë Duarte Fernandes me mision diplomatik në Mbretërinë e Siamit (Tailanda moderne), europiani i parë që mbërrinte, duke parë pretendimet siameze mbi Malakën, duke vendosur marrëdhënie tregtare miqësore midis dy mbretërive.

Pikturë japoneze që paraqet mbërritjen e Portugezëve në Japoni, fillimi i shek. të XVII. Pjesë e domethënëse e ekuipazheve portugeze të udhëtimit të Japonisë ishin të krishterët indianë.

Ishujt e Erëzave dhe Traktati i Saragozës

Në vazhdim, në 1511 Albuquerque dërgoi Antonio de Abreu-n dhe Francisco Serrão-n (bashkë me Ferdinand Magelanin) për të eksploruar Arkipelagun Indonezian, duke zaptuar porte dhe ishuj. Operacionet portugeze në Azi nuk kaluan të pa vërejtura. Në nëntorin e atij viti, duke marrë vesh vendndodhjen e të ashtuquajturve "ishuj të erëzave" ("ilhas das especiarias") në ishujt Maluku dhe Banda, dërgoi një ekspeditë të komanduar nga António de Abreu për ti eksploruar. Pilotët malajas i drejtuan nëpërmjet Xhavas, ishujve të Vegjël Sunda dhe ishullit të Ambonit deri në Banda, ku zbarkuan në fillim të 1512. Aty u vendosën, si europianët e parë të zbritur në këta ishuj, duke i mbushur anijet e tyre me arra muskat dhe karafila indonezianë. Abreu u nis për në Ambon ndërsa zëvendës-komandanti i tij, Francisco Serrão vijoi për në Ternate. Në të njëjtin vit, në Indonezi, portugezët morën Makasarin, dhe u shtynë më tej në jug duke zbuluar Timorin në 1512.

Ternate në arkipelagun e Malukut, duke shfaqur Fortesën-feitoria të São João Baptista de Ternate të nisur në 1522. Pikturë hollandeze, 1720

Në 1521 Ferdinand Magelani mbërriti dhe pretendoi Filipinet për Spanjën. Në 1525, Spanja nën Karlin e V dërgoi një ekspeditë për të kolonizuar Ishujt Maluku, duke pohuar se ata ishin në zonën e tij të Traktatit të Tordesillas, meqë nuk ishte vendosur një kufi në lindje. Ekspedita e García Jofre de Loaísa-s mbërriti te Malukut, duke u vendosur në skelën e Tidores. Me portugezët tashmë të vendosur në Ternaten e afërt, përplasja ishte e pashmangshme. Mes viteve 1522 dhe 1529, në vijim të lundrimit përreth botës nga Ferdinand Magelani, kastelanët do të kontestonin kufirin e Traktatit të Tordesilhas, duke diskutuar përkatësinë e Malukut e çmuar të "burimit të të gjitha erëzave" dhe Filipinet me portugezët. Por në 1529 me nënshkrimin e Traktatit të Saragozës nga Zhoão III dhe Karlosi I i Spanjës, u arrit në një zgjidhje, duke ja atribuar Malukut Portugalisë, ndërsa Filipinet Spanjës. Marrëveshja do të përcaktonte vijimin e meridianit të Tordesilhas në gjysmë-rruzullin e anës tjetër të botës. Territoret në lindje të ishujve Maluku, i jepeshin Spanjës me një pagesë prej 350.000 dukatesh prej ari.

Në 1522, mbreti hindu i Sundas në Indonezi mundësoi nënshkrimin e një aleance me portugezët në Malaka për tu mbrojtur nga rritja e fuqisë myslimane në qendër të Xhavës, duke i lejuar të ndërtonin një fortesë në portin e Kalapas (Xhakarta e tanishme). Traktati i Sunda Kalapas (1522) u nënshkrua në një "padrão", por portugezët nuk do të vijonin ta përmbushnin premtimin për tu kthyer në vitin tjetër: atë vit u kthye guvernatori i Indisë Duarte de Meneses që, pas një administrimi shkatërrimtar, u dërgua në burg dhe u zëvendësua nga Vasco da Gama, që do të vdiste në Koçi në 1524. Portugezët tregtuan rregullisht me Perandorinë e Bruneit nga viti 1530 dhe e përshkruan kryeqytetin e Bruneit si të rrethuar me mure guri. Në 1535, kapiteni António de Faria, i nisur nga Da Nangu, ku portugezët kishin mbërritur në 1516, tashmë të quajtur Koçinçina (Vietnami i sotëm), u përpoq të vendoste një qendër grumbullimi tregtar në Hoi An, por dështoi. Jorge de Meneses zbuloi Guinenë e Re në 1526, duke e emërtuar atë "Ishulli i Papuas".

Fortesa Portugeze, një nga fortesat e ruajtura më mirë në Bahrain

Azia Jugore, Gjiri Persik dhe Deti i Kuq

Shiko gjithashtu: India Portugeze dhe Ngulimi portugez në Çitagong

Megjithëse Kankili I i Xhafnës fillimisht i rezistoi kontaktit me ta, Mbretëria e Xhafnës shpejtë do të vihej në vëmendjen e zyrtarëve portugezë si për rezistencën ndaj veprimtarive misionare ashtu dhe për arësye logjistike për shkak të afërsisë me limanin e Trinkomalit, ndër arësyet e tjera. Në të njëjtin vit, Manueli I e urdhëroi Almeidën të përforconte fortesat në Kerala dhe në Afrikën Lindore, ashtu dhe të shikonte mundësinë e ndërtimit të fortesave në Sri Lanka dhe Malaka në përgjigje të armiqësive në rritje me myslimanët në ato rajone dhe kërcënimeve nga sulltani mamluk.

Në 1517, João da Silveira komandoi një flotë për në Çitagong, dhe rreth vitit 1528, portugezët kishin krijuar një ngulim në Çitagong. Portugezët në vijim e vunë qendrën e tyre të operacionve përgjatë lumit Hugli, ku hasën myslimanë, hindu dhe dezertorë portugezë të njohur si Çatinë.

Fortesa e Diut, më e rëndësishmja e Indisë Portugeze (1535–1536), Guxharat

Perandoria Portuguese u zgjerua në Gjirin Persik, duke kundërshtuar kontrollin e tregtisë së erëzave nga Sulltanati Axhuran dhe Perandoria Osmane. Në 1515, Afonso de Albuquerque pushtoi shtetin Huvala të Hormuzit në hyrje të Gjirit Persik, duke e kthyer në shtet vasal. Adeni, megjithatë, i rezistoi ekspeditës së Albuquerque-s po atë vit dhe një tjetër përpjekeje nga pasuesi i Albuquerque-s, Lopo Soares de Albergaria në 1516. Në 1521 një forcë e drejtuar ngaq António Correia pushtoi Bahreinin duke mundur mbretin xhabrid, Mukrin ibn Zamil.

Në një seri ndryshimi aleancash, portugezët mbizotëruan shumë nga jugu i Gjirit Persik për shekullin vijues. Me rrugëtime të rregullta detare që e lidhnin Lisbonën me Goan, që nga viti 1497, ishulli i Mozambikut u bë një port strategjik, ku u ndërtua Fortesa São Sebastião dhe një spital. Në Ishujt Azore, Armada e ishujve i mbronte anijet përgjatë rrugës për në Lisbonë.

Një fisnik portugez, pikturë perse, shek. XVI)

Në 1533, Portugalia pushtoi Vasain, rreth 50 km nga Bombej. Në 1534, Guxharati u pushtua nga mogulët me mbështetjen e shteteve raxhpute të Çitorit dhe Mandusë, kështu që sulltani Bahadur Shah i Guxharatit u detyrua të firmoste Traktatin e Vasait me portugezët, ku vendosej një aleancë për të rekuperuar vendin e tij, duke dhënë në shkëmbim Damanin, Diun, Mumbain dhe Vasain. Ai rregullonte gjithashtu tregtinë e anijeve të Guxharatit që niseshin për në Detin e Kuq dhe që kalonin përmes Vasait që të paguanin detyrime dhe të lejonte tregtinë e kuajve. Pasi perandori mogul, Humajuni pati sukses kundër Bahadurit, ky i fundit nënshkroi një tjetër traktat me portugezët për të konfirmuar furnizimet dhe lejoi të ndërtohej një fortesë në Diu.

Pak më vonë, Humajuni e ktheu vëmendjen gjetkë dhe Guxharati u lidh në aleancë me osmanët për të rifituar kontrollin e Diut dhe për të rrethuar fortesën. Në 1538, Fortesa e Diut u rrethua përsëri nga forcat osmane. Një tjetër rrethim i dështuar në 1547 do tu jepte fund ambicieve otomane, duke konfirmuar hegjemoninë portugese në rajon, ashtu si dhe arritjen e superioritetit mbi mogulët. Megjithatë, osmanët i kundërshtuan sulmet portugeze në Detin e Kuq dhe në Gadishullin Sinai në 1541 dhe në rajonin verior të Gjirit Persik në 1546 dhe 1552. Në fund çdo entitet duhet të respektonte rruzullin e ndikimit të tjetrit, megjithëse jo zyrtarisht.

Në fillim të shekullit të XVI prania portugeze u ndje për herë të parë në bregun e Makranit pranë Detit Arabik, dhe pranë bregut Sindi duke kontrolluar itineraret detare të lidhur me Gjirin Persik. Në 1515 u zhvillua faza e parë e luftës së hapur që duke nisur nga Afonso de Albuqueque që me kërkesë të perandorit Safavid, sulmoi tributë Kalmati, që pengonin tregtinë dhe lundrimin me Gjirin Persik.

Portugezët në Pakistan dhe bregun e Makranit.

Në provincën e Sindit dhe Baluçistanit patën kontakt më të drejtpërdrejtë nën presionin ushtarak portugez. Tashmë në brendësi të Nënkontinentit Indian, pas pushtimit mogul të Lahores dhe me vendosjen e kryeqytetit në të njëjtin qytet në 1589, portugezët do të mbanin një prani këmbëngulëse në oborr si aleatë të mogulëve, kundër persëve.

Në trashëgiminë historike portugeze, edhe sot mund të vëzhgohen struktura të ndryshme të ndërtuara në bregun e Makranit, si Kështjella historike e Tisit (Iran), e konsideruar si Kështjella Portugeze, tashmë e rehabilituar. 1581-a do të shihte zhvillimin e sulmeve të reja mbi qytetet bregdetare me një flotë portugeze që u nis nga qyteti portugez i Maskatit, objektivi i të cilave ishte si shkatërrimi i anijeve pirate, ashtu dhe për të ndëshkuar vendet që mbështesnin flotat tukre që përpiqeshin të thyenin bllokadën detare portugeze në Gjirin Persik.

Në mes të viteve 1500 tarkhunët u futën në trazira duke e detyruar Muhamad Isa Tarkhunin (Mirza Isa Khani I) të kërkonte ndihmë nga portugezët në 1555. 700 ushtarë portugezë arritën me 28 anije duke ngjitur Indin, për të kuptuar se në tashmë Isa Tarkhuni kishte dalë fitimtar nga konflikti. Pasi tarkhunët refuzuan ti paguanin, Pero Barreto u dha urdhër ushtarëve portugezë të plaçkitnin dhe shkatërronin qytetin, duke grabitur thesare të pamasa me arë dhe duke vrarë shumë banorë. Megjithë Plaçkitjen e Thatës në 1557, historiani portugez i shekullit të XVI, Diogo do Couto e përshkruan Thatën si një nga qytetet më të pasura të Orientit.

Megjithatë, njëfarë pranie portugeze kishte qenë më herët në shekullin e XVI me pushtimin e Hormuzit nga Afonso de Albuquerque në 1507, që nisi zhvillimin e marrëdhënieve me Sindin. Më vonë, në dekadën e parë të shekullit të XVI, tregtarët krijuan një qendër grumbullimi tregtar (feitoria) dhe në fund të shekullit të XVI Urdhri Shekullar i Karmelitëve të Zbathur ("Carmelitas Descalços") ndërtoi një konvent.

Paraqitje e Gadishullit të Makaut në 1639, gjatë periudhës së artë të kolonizimit portugez

Kina dhe Japonia

Gadishulli i Malakës u bë baza strategjike për zgjerimin e tregtisë portugeze me Kinën dhe Azinë Jug-Lindore. Jorge Alvares ishte evropiani i parë që arriti në Kinë nga deti, ndërsa romakët ishin të parët nëpërmjet tokës nga Azia e Vogël. Ai qe gjithashtu edhe evropiani i parë që zbuloi Hong Kongun. Në 1513, duke u nisur nga Malaka, Jorge Álvares arriti në jugun e Kinës, duke zbarkuar në grykëderdhjen e Lumit të Perlave në Ishullin Nei Lingding. Në 1514, Afonso de Albuquerque, nën-mbreti i "Estado da India", dërgoi Rafael Perestrello-n të lundronte drejtë Kinës në mënyrë që të niste marrëdhëniet tregtare me të, duke zbritur në Guangzhou dhe ishullin Shangçuan.

Udhëtimi i portugezëve deri në Nagasaki, Japoni

Në 1517 Tomé Pires u ftua si ambasador i Manuelit I në Kinë, me flotën e Fernão Peres de Andrade, që zhvilloi bisedime me autoritetet e Guangzhout dhe Pekinit për një qendër grumbullimi tregtar në Tamão. Fillimisht të suksesshme, por më vonë ambasada u tërhoq. Tregtarët portugezë, ndërkohë u vendosën në ishullin Shangçuan, duke nënshtruar mandarinët vendas, më vonë në Ningbo, që do të shkatërrohej në "Betejën e Tamão-s", një ishull i vogël në gjirin e Guangzhout ku në 1521 dhe 1522 do të luftohej me forcat kineze.

Në përpjekjet e tyre të para për të marrë qendra grumbullimi tregtar me forcë, portugezët u mundën nga kinezët Ming në Betejën e Tamão-s ose "Tuen Munit". Në 1521, portugezët humbën 2 anije në Betejën e Sinkuvanit në Ishullin Lantau. Portugezët humbën edhe 2 anije në Shuangju në 1548, kur u kapën mjaft portugezë dhe afër Gadishullit Dongshan. Në 1549 u kapën dy anije portugeze dhe Galeote Pereira. Gjatë këtyre betejave kinezët kapën armë nga portugezët e mundur, që më vonë ata i kopjuan dhe i prodhuan në masë në Kinë. si musketa me fitil dhe arkebuza, që ata i quajtën "pushkë zogu" dhe pushkë me rrotullim të mbushura nga mbrapa, që ata i quajtën topi folangxhi (frëng) pasi portugezët njiheshin nga kinezët si "frëngë" në atë kohë. Portugezët më vonë u rikthyen në Kinë paqësisht dhe e prezantuan veten si portugezë në vend të frëngë, në Marrëveshjen Luzo-Kineze (1554).

Megjithë entuziazmin fillestar midis dy kulturave, menjëherë më pas filluan të shfaqen vështirësi, që përfshinin keqkuptime, fanatizëm si dhe armiqësi. Eksploruesi portugez Simão de Andrade shkaktoi përkeqësimin e marrëdhënieve me Kinën, për shkak të veprimtarisë së tij pirate, duke sulmuar anijet kineze, një zyrtar kinez dhe duke rrëmbyer kinezë. Ai e kishte bazën në ishullin Tamão, në një fortesë. Kinezët pretenduan se Simão rrëmbente djemë dhe vajza kineze për ti abuzuar dhe ngrënë. Kinezët dërguan një skuadër anijesh kundër karavelave portugeze, që arritën ti largojnë portugezët dhe të rimerrnin Tamão-n. Si pasojë, kinezët nxorën një dekret që i ndalonte burrat me tipare kaukaziane që të hynin në Guangzhou, duke vrarë shumë portugezë aty dhe duke i zmbrapsur portugezët në det.

Pasi sulltani i Bintanit robëroi mjaft portugezë nën drejtimin e Tomás Pires, kinezët ekzekutuan 23 portugezë dhe pjesën tjetër e futën në burg, ku qëndruan në kushte mizore. Kinezët pastaj i masakruan portugezët që qëndronin në qendrat e grumbullimit tregtar në Ningbo dhe Fuxhian në 1545 dhe 1549, për shkak të sulmeve të shumta dëmtuese të portugezëve përgjatë brigjeve, që i zemëruan kinezët. Pirateria portugeze ishte e dyta pas asaj japoneze në atë periudhë. Megjithatë, shpejtë ata filluan ti kursenin anijet kineze duke filluar një tregti të kujdesshme. Në 1557 autoritetet kineze i lejuan portugezët të vendosen në Makau, duke e marë me qira Makaun nga Kina si një qendër grumbullimi tregtar duke i paguar Kinës Ming një qira vjetore prej qindra "tilësh" argjend. Ata krijuan depo të mallrave të tregtuar mes Kinës, Japonisë, Goas dhe Europës.

Itineraret tregtare portugeze nga Lisbona në Nagasaki mes viteve 1580–1640 (bojëqielli). Itinerari tregtar spanjoll i vendosur në 1565, i quajtur "Galeonët e Manilës" (i bardhë)

Midis viteve 1542 dhe 1543 një grup tregtarësh, mes të cilëve Francisco Zeimoto arritën për herë të parë në Japoni. Sipas Fernão Mendes Pinto, që mori pjesë në këtë udhëtim, arritën në ishullin e Tanegashima, nga ku i tmerruan vendasit me armët e zjarrit dhe orat. Në të njëjtin vit mbërriti në Goa, duke udhëtuar si nën-mbreti i ri, misionari jezuit Francisco Xavier për të marrë nga nunci apostolik detyrën e patronazhit portugez ndaj kishës katolike. Ai u dërgua nga Zhoão III, pas thirrjeve të vazhdueshme ndaj papës, duke kërkuar misionarë për të mbështetur fenë dhe mbajtjen e rendit në Azinë portugeze, i rekomanduar me entuziazëm nga Diogo de Gouveia, që e këshilloi mbretin të thirrte urdhërin e ri, të sapo-formuar të "Shoqërisë së Juzuit", (lt:"Societas Iesu", pt:"Companhia de Jesus"), të njohur si jezuitë.

Pas arritjes në Japoni, tregtarët dhe aventurierët portugezë u përfshinë në tregtinë fitimprurëse në ishullin e Kyūshū, porti i tyre fiks, me anijet e tyre dhe xhunke kineze. Kjo tregti u bë veçanërisht fitimprurëse duke nisur nga viti 1547, kur autoritetet kineze do ta ndalonin tregtinë e drejtpërdrejtë mes Kinsë dhe Japonisë për shkak të piraterisë, duke rikthyer politikën izolacioniste Hai Xhin (d.m.th. "ndalimi detar"), duke i lënë portugezët si ndërmjetësit e vetëm: pavarësisht ndalimit, në Kinë, me mungesë argjendi, mundësonte aksesin në rezervat japoneze. Nga ana e tyre, japonezët ishin konsumues të mëdhenj të mëndafshit dhe porcelanit kinez.

Në 1550, për shkak të rëndësisë së kësaj tregtie u ngrit institucioni i udhëtimit të përvitshëm nën monopolin e Kurorës: "Udhëtimi i Japonisë" ("Viagem do Japão"). Drejtimi për të realizua këtë udhëtim ju atribua një kryekapiteni të caktuar guvernator si shpërblim për për shërbimet e kryera. Duke parë largësinë e madhe mes Goas dhe Japonisë, anijet portugeze të quajtura "nau do trato" fillimisht niseshin nga Malaka.

Në 1554, pas përpjekjeve të ndryshme për të krijuar një skelë të ndërmjetme në Kinë, Leonel de Sousa kryekapiteni i udhëtimit të Japonisë (capitão-mor da viagem do Japão), arriti një marrëveshje për të negociuar në Guangzhou. Që nga viti 1535, në vijim të një fundosjeje, ishin autorizuar për tu vendosur në gadishullin e Makaut dhe të ushtronin veprimtarinë e tyre tregtare, pa u ngulitur në tokë. Në 1549 u autorizuan misione vjetore tregtare në Shangçuan. Portugezët gjetën një burim fitimprurës në trekëndëshin tregtar Kinë-Makau-Japoni.

Në vitin 1555, Makau do të kthehej tashmë në një qendër të rëndësishme të trekëndëshit tregtar mes Kinës, Japonisë dhe Goas, dhe mes këtyre dhe Europës. Në 1557, më në fund autoritetet kineze do të jepnin autorizimin që portugezët të vendoseshin në mënyrë permanente, duke i dhënë një shkallë të konsiderueshme vetëqeverisjeje nëpërmjet një pagese vjetore (rreth 500 tilë argjendi).

Karrakë portugeze në Nagasaki. Pikturë japoneze e Periudhës Nanban të Japonisë

Në Japoni portugezët fillimisht do të vendoseshin në portin e Hirados, duke filluar një ndërveprim intensiv si në fushën ekonomike ashtu dhe në atë fetare, e cila njihet si "Periudha Tregtare Nanban", (南蛮貿易, nanban-bōeki, "Tregtia me barbarët jugorë", ose (南蛮貿易時代, Nanban bōeki jidai, "Periudha e tregtisë me barbarët jugorë"). Nanban (南蛮 d.m.th. 'barbar jugor') është një fjalë japoneze që përdorej për të quajtur banorët nga Kina jugore, Ishujt Rjukju, Oqeani Indian dhe Azia Juglindore shekuj para arritjes së europianëve të parë. Ajo ishte një periudhë e historisë së Japonisë nga mbërritja e europianëve në 1543 deri në dekretet e para Sakoku të mbylljes në 1614. Arkibuzët u prodhuan nga japonezët në shkallë të gjerë do të kishin një rol vendimtar përgjatë betejave të Periudhës Sengoku, që do të luftoheshin mes daimyōve; sheqeri i rafinuar dhe krishtërimi do të ishin risitë e tjera të mëdha të pranuara. Francisco Xavier do të udhëtonte në Japoni në 1549, duke konvertuar shumë banorë.

Në 1571, pas një marrëveshjeje me daimyōn e krishter Omura Sumitada (të pagëzuar "Dom Bartolomeu") portugezët do të vendoseshin në Nagasaki, në Japoni, deri në krijimin e një bashkësie të vogël, dhe duke krijuar aty një qendër grumbullimi tregtar që gjatë shumë viteve do të ishte porta e Japonisë me botën. Në 1580, pak para nisjes së Bashkimit Iberik, Omura Sumitada do tua jepte juridiksionin mbi Nagasakin jezuitëve.

Që nga themelimi i tij, Makau do të rritej duke shfrytëzuar tregtinë fitimprurëse të bazuar në shkëmbimin e mëndafshit kinez me argjendin japonez. Në vetëm një dekadë, ai do të kthehej në ndërmjetësin kyç të tregtisë mes Kinës dhe Japonisë, me portugezët që volën fitime të jashtëzakonshme. Duke u kthyer me shpejtësi në një qendër të rëndësishme tregtare mes tre akseve kryesore: Makau-Malaka-Goa/Lisbonë; Guangzhou-Makau-Nagasaki dhe më vonë Makau-Manila-Meksikë. Në këto rrethana, portugezët do të ktheheshin në ndërmjetësit e natyrshëm, duke fituar monopolin e një tregtie që do të arrinte kulmin e saj në fund të shekullit të XVI dhe në fillim të shekullit të XVII.

Në 1571, një seri pararojash e lidhte Lisbonën me Nagasakin, ku portugezët ndërkohë ishin vendosur: perandoria e tyre do të bëhej me të vërtetë globale, duke nxjerrë nga procesi pasuri të jashtëzakonshme për Portugalinë. Në 1572, tre vjet pas tërheqjes nga karriera e "Orientit", Luís Vaz de Camões do të publikonte epopenë "Os Lusíadas", e cila subjekt qëndror ka zbulimin e rrugës detare për në Indi nga Vasco da Gama, duke pavdekësuar bëmat e portugezëve.

Shën Francis Xavier duke i kërkuar Zhoaos III të Portugalisë një ekspeditë misionare në Azi

Ekspeditat misionare

Në 1542, misionari jezuit Francis Xavier mbërriti në Goa në shërbim të mbretit Zhoao III i Portugalisë, me detyrën e nunciaturës apostolike. Në të njëjtën kohë Francisco Zeimoto, António Mota dhe tregtarë të tjerë mbërritën për herë të parë në Japoni. Sipas Fernão Mendes Pinto, që pohon se mori pjesë në këtë udhëtim, ata arritën në Tanegashima, ku vendasit u befasuan nga armët e zjarrit, që do të prodhoheshin menjëherë nga japonezët në shkallë të gjerë. Nga viti 1570 portugezët blenë pjesë të një porti japonez ku ata themeluan një pjesë të vogël të qytetit të Nagasakit, duke u bërë porti kryesor tregtar në Japoni në tregtinë trekëndore me Kinën dhe Europën.

Duke e krahasuar tregtinë e tij si me konkurentët europianë ashtu dhe me ata aziatikë, Portugalia dominoi jo vetëm tregtinë mes Azisë dhe Europës, por edhe atë mes rajoneve të ndryshme të Azisë dhe Afrikës, si India, Indonezia, Kina dhe Japonia. Misionarët Jezuitë, ndoqën portugezët për të përhapur me forcë dhe me dhunë Katolicizmin në Azi dhe Afrikë me suksese dhe dështime të herë pas hershme.

Empori tregtar

Casa da Índia e vendosur në pallatin Ribeira përballë lumit Teho, ku shihet kantieri naval (Ribeira das Naus). Vizatim i Braun dhe Hogenberg (1572). Civitates Orbis Terrarum (në lituanisht).

Perandoria Portugeze në Afrikë dhe Lindje qe thelbësisht detare dhe tregtare, e vendosur në rajonet bregdetare. Të ardhurat e mëdha të qendrave të grumbullimit tregtar dhe fortesat të furnizuara lehtësisht nëpërmjet detit, për përforcuar nga veprimtaria e misioneve fetare në tokë, do ti lejonin portugezët të kontrollonin dhe mbizotëronin tregtinë e erëzave, të gurëve të çmuar, të mëndafshit dhe të porcelanit. Lisbona ishte "empori" i Europës.

Gjatë ekspansionit nga viti 1415 deri në 1534, datë në të cilën u urdhërua kolonizimi i brendësisë së Brazilit nga Zhoão III, Perandoria Portugeze qe një thalasokraci, që përfshinte Oqeanet Atlantik dhe Indian, të mbrojtur nga një seri fortesash bregdetare që mbronin një rrjet qendrash grumbullimi tregtar (feitorias). Këto mbështesnin një sistem liçensash navigimi ose "cartazes", si një përforcim për marrëdhëniet dhe aleancat e shumta diplomatike, që përfshinin Mbretërinë e Siamit, Perandorinë Safavide në Persi, Perandorinë Vixhajanagara dhe Etiopinë. Ky sistem plotësohej nga veprimtaria e misioneve fetare në territor nën patronazhin portugez, sipas një marrëveshjeje të Kurorës Portugeze me Selinë e Shenjtë.

Në Lisbonë, "Casa da Índia" administronte monopolin e lundrimit dhe të tregtisë me lindjen, e mbajtur nga Kurora si rregullatore. E krijuar mes viteve 1500 dhe 1503, qe pasuese e institucioneve ngjashme, si "Casa da Guiné" dhe "Casa da Mina", për të shoqëruar ekspansionin tregtar në lindje. "Casa da Índia" administronte eksportet për në Goa, qendra e perandorisë lindore, dhe shkarkimin e mallrave lindore dhe shitjen e tyre në Lisbonë. Shpërndarja në Europë bëhej nëpërmjet qendrës së grumbullimit tregtar portugez në Antverp.

Monopoli mbretëror i nisur mbi erëzat kryesore — Piperi, karafili indonezian dhe kanella dhe eksportin e bakrit, me furnizime të mëdha të Indisë – duke mbuluar një sasi prej 30% të fitimit të prodhimeve të tjera. Në 1506 rreth 65% e të ardhurave të mbretërisë vinin nga taksa mbi veprimtaritë e përtej detit. Në 1518, fitimi nga erëzat përfaqësonte 39% të të ardhurave të Kurorës, që do të bënte që Manueli I i Portugalisë të mbiquhej nga Françesku I i Francës si "le roi épicier".

Përgjatë rreth 30 viteve, nga viti 1503 deri në 1535, portugezët do ta tejkalonin në tregtinë e erëzave Venecian në Mesdhe, duke e projektuar Antverpin si qendrën më të madhe tregtare të Europës. Stili Manuelin dëshmon ende sot begatinë e mbretërisë në vepra si Manastiri Jerónimos, i porositur nga Manueli I në fillim të vitit 1502, pak pasi Vasco da Gama do të kthehej nga India. I financuar nga një pjesë e madhe e fitimeve tregtare të erëzave, pjesa më e madhe e tij u realizua deri në 1540, në mbretërimin e Zhoaos III. Në Lindje që nga viti 1510, politika e guvernatorit të përgjithshëm Afonso de Albuquerque inkurajoi martesat e përziera, duke mundësuar krijimin e një bashkësie euro-aziatike në Goa, që nga ana e saj do të mbështeste administrimin e veprimtarive tregtare dhe të ndërtimit naval.

Hartë e zotërimeve portugeze në botë, nga Domingos Teixeira (1573), "Bibliothèque Nationale de France"

Kjo hartë paraqet Perandorinë Portugeze në 1573, zbulimet dhe kolonizimet e para, nominalisht të ndryshme që u realizuan në 1500, zbulime që do të krijonin provinca, që i përkisnin Mbretërisë së Portugalisë deri në fund të shekullit të XVI dhe disa do të zgjasnin deri në mes të shekullit të XVII, ndërsa të tjera do të zgjasnin deri në shekullin e XIX dhe deri në fund të shekullit të XX. Mund të shihen gjithashtu, pretendime të tjera si p.sh. 3 flamujt portugezë në Australi, dhe shumë vende të tjera në botë.

Megjithë zgjerimin e jashtëzakonshëm në Lindje në shekullin e XVI, interesi për Marokun u ruajt. Por të ardhurat ekonomike në mes të shekullit filluan të bien për shkak të shpenzimeve të pranisë portugeze në Marok dhe shpenzimeve të shkuara dëm. Portugalia tani do të zhvillonte infrastrukturën vendase që shoqëronte veprimtarinë, duke i kufizuar shërbimet e jashtme për të mbështetur veprimtaritë e saj tregtare, duke bërë që pjesë të mëdha të të ardhurave të shpenzoheshin pa sukses në proces. Në 1549, pas një piku spekullativ, qendra mbretërore e grumbullimit tregtar të Antverpit do të falimentonte dhe mbyllej. Froni e kufizoi gjithmonë e më shumë financimin e jashtëm dhe në 1560, të ardhurat e "Casa da Índia" tani ishin të mjaftueshme vetëm për të mbuluar shpenzimet e saj: monarkia kishte hyrë në rënie (politika portugeze e monopolit mbretëror do të lehtësohej në 1570 dhe do të braktisej në 1642, me krizën e pasimit dhe pas Dinastia Filipine, duke kaluar prapë te "Casa da Índia" duke marrë një karakter doganor). Në 1578, mbreti Sebastian urdhëroi pushtimin e territoreve të brendshme, që do të përfundonte në humbjen në Kasr el-Kebir, duke shkaktuar një krizë pasimi, që do të rezultonte në bashkimin me kurorën e Spanjës në 1580. Gjatë Dinastisë Filipine, Perandoria Portugeze pësoi humbje të mëdha për shkak të përfshirjes në konfliket e Spanjës me Holandën, Francën dhe Anglinë, që përpiqeshin të krijonin perandoritë e tyre.

Portugezët hodhën në hartë dhe pretenduan Kanadanë në vitet 1499 dhe 1500

Përpjekjet për kolonizimin e Amerikave

Artikulli kryesor: Kolonizimi Portugez i Amerikave

Me shprehjen "Amerika Portugeze" përfshihen zonat që do të ishin në dominimin de fakto të Portugalisë, si ato që sot janë pjesë e Brazilit, apo kolonia e Sacramento-s. Mbizotërimi de jure mbi Barbadosin — territor që nuk qe brazilian- është një shembull i zonave të Amerikës Portugeze që nuk ishte pjesë e Brazilit. Zonat që më parë ishin spanjolle, të vendosura në perëndim të meridianit të Tordesilhas, të përvetësuara nga Perandoria Portugeze, tashmë duke qenë pjesë e Brazilit. Tashmë, Amerika Portugeze është në territoret e Brazilit të tanishëm, provincat dhe territoret e Kanadasë, nga Toka e Re dhe Labradori (si ishulli i Njufaundlandit ashtu dhe rajoni i Labradorit ishin nën dominimin portugez) te Skocia e Re, vendet e Amerikës Qëndrore si Barbadosi, Uruguai dhe Departamentet dhe rajonet përtejdetit të Francës si Guajana Franceze.

Kanadaja

Fundação de São Vicente, vendbanimi i parë në Amerikën Portugeze, pikturë e Benedito Calixto

Bazuar në Traktatin e Tordesillas, Kurora Portugeze, nën mbretërit Manueli I, Zhoao III dhe Sebastian, pretenduan gjithashtu të drejtat territoriale në Amerikën e Veriut (të arritur nga John Cabot në 1497 dhe 1498). Për këtë qëllim, në 1499 dhe 1500, João Fernandes Lavrador eksploroi Groenlandën dhe Atlantikun verior në bregun e Kanadasë, që e raportoi si shfaqjen e "Labradorit" në hartat topografike të periudhës. Në vijim, në vitet 1500–1501 dhe 1502, vëllezërit Gaspar dhe Miguel Corte-Real eksploruan atë që tanishmë është provinca kanadeze e Toka e Re dhe Labradori dhe Groenlanda, duke i pretenduar këto toka për Portugalinë. Në 1506, mbreti Manueli I vuri taksa peshkimi për ujërat e Njufaundlandit. Rreth vitit 1521, João Álvares Fagundes iu dhanë të drejtat mbi ishujt e brendshëm të Gjirit të Shën Lorencit dhe krijoi gjithashtu një vendbanim në Ishullin e Kepit Breton për të shërbyer si bazë e peshkimit të merlucit. Trysnia nga vendasit dhe konkurenca nga peshkatarët europianë e penguan vendosjen e një ngulimi permanent dhe pesë vjet më vonë u braktisë. Përgjatë gjysmë-shekullit pasues dështuan edhe shumë përpjekje të tjera për të vendosur ngulime në Njufaundland.

Fortesa e Santo António da Barra, në Salvador Bahia, e ndërtuar nga portugezët në fund të shek. të XVI

Brazili

Në 1499, në armadën e II-të të Indisë, më e mirëpajisura e shekullit të XV, Pedro Álvares Cabral u devijua nga bregu afrikan. Në 22 prill 1500 ai pa Monte Pascoal në bregun jugor të Bahias. Zyrtarisht si aksident, Zbulimi i Brazilit u hapi rrugë hamendësimeve se ishte përgatitur fshehtësisht. Territori do të vijonte të bënte pjesë në zotërimet portugeze duke rinegociuar demarkacionin fillestar të "Bula Inter Coetera" në 1493, kur Zhoao II firmosi Traktatin e Tordesilhas në 1494, që do të zhvendosej më në perëndim të meridianit që ndante tokat e Portugalisë nga ato të Kastiljes.

Deri në 1501, Kurora Portugeze do të dërgonte dy ekspedita zbuluese, që konfirmuan përshkrimin e Pero Vaz de Caminha, i cili pohonte se "Deri tani nuk mund ta themi se ka arë, argjend, ndonjë gjë metalike, prej hekuri aty ku erdhëm; por toka aty duket shumë e mirë, mjaft e freskët dhe e butë si mes Douros dhe Minhos". Burimi kryesor i eksplorimit u gjet një dru i kuqërremtë, i vlefshëm për ngjyrosjen evropiane, që tupit e quanin ibirapitanga dhe që do të quhej paubrazil (apo pau-pernambuk). Në të njëjtin vit mbreti Manueli I vendosi eksploronte për të zbuluar veçoritë, duke adoptuar një politikë konçesionesh prej tre vitesh: konçesionarët duhet të zbulonin 300 lega tokë në vit, duke vendosur aty një fortesë dhe të prodhonin 20 mijë kuintalë paubrazil.

Pemë paubrazili ose "pau-pernambuku"

Në 1502, një konsorcium tregtar financoi një ekspeditë, që do të komandohej nga Gonçalo Coelho, për të thelluar njohjen mbi burimet e territorit, duke vendosur kontakte me amerindiot dhe të hidhnin kryesisht në hartë pjesën e vendosur përkëtej Meridianit të Tordesilhas, që i përkiste Kurorës Portugeze.

Brenda pak vitesh nga mbërritja e Cabral-it në Brazil, filloi konkurenca nga Franca. Në 1503, një ekspeditë nën komandën e Gonçalo Coelho raportoi sulme franceze në brigjet braziliane, dhe eksploruesi Binot Paulmier de Gonneville tregtoi dru paubrazili (pernambuku) pasi vuri kontakte në Brazilin jugor një vit më vonë. Ekspedita të sponsorizuara nga Françesku I bashkë me bregun e Amerikës Veriore dhunuan drejtpërdrejtë Traktatin e Tordesilhas. Nga viti 1531, francezët kishin vendosur një qendër grumbullimi tregtar pranë një ishulli në bregun brazilian.

Në 1503, i gjithë territori u dha me qira nga Kurora për shfrytëzimin e paubrazilit tregtarëve që financuan ekspeditën, mes të cilëve Fernão de Noronha, që ishte përfaqësues i bankierit Jakob Fugger, që kishte financuar udhëtimet portugeze në Indi. Në 1506 ai prodhoi rreth 20 mjë kuintalë paubrazili, me kërkesë në rritje në Europë, çmimi i lartë i të cilit e kthente udhëtimin fitimprurës.

Rajonet e Pernambukut, Porto Seguros dhe Cabo Frio-s kishin një përqëndrim më të madh paubrazili dhe për këtë kishte tre qendra grumbullimi tregtar. Pernambuku, vendi ku nisi shfrytëzimi i pemës, kishte një dru më të kërkuar në Botën e Vjetër, që shpjegon faktin se paubrazili do të quhej kryesisht me emrin "pernambuco" në gjuhë si frëngjishtja dhe italishtja. Në 1516, u ndërtua në bregun pernambukan fabrika e parë e sheqerit që njihet në Amerikën portugeze, më saktësisht në "Feitoria de Itamaracá", besuar administratorit kolonial Pero Capico —guvernatori i parë i "Partes do Brasil". Në 1526 tashmë në doganën e Lisbonës regjistrohet sheqer nga Pernambuku. Bregu brazilian do të shërbente edhe si mbështetje për Rrugëtimin e Indisë, në veçanti Gjiri i Gjithë Shenjtorëve, ku flotat furnizoheshin me ujë dhe dru, duke mundësuar bërjen e riparimeve të vogla. Në Rio de Zhaneiro, pranë grykëderdhjes së lumit u ngrit një ndërtim i frymëzuar nga emri që indiot quanin vendin: "cari-oca", shtëpia e tufave. Megjithatë, në tre dekadat e para Brazili luajti një rol dytësor në ekspansionin portugez, ndërkohë i përqëndruar në tregtinë me Indinë dhe Lindjen.

Kultivimi i kallam-sheqerit e konsolidoi dhe palantacione të mëdha Pernambuk dhe në Bahia do të kishin nevojë për një numër gjithmonë e më të madh skllevërish të zinj nga Guinea, Benini dhe nga Angola.

Tregtarët e Lisbonës dhe të Portos do të dërgonin anije në breg për të kontrabanduar paubrazil, shpendë me pendë me ngjyra (papagajë, makau), lëkurë, rrënjë medicinale dhe skllevër amerindianë. Anijet ankoroheshin në breg dhe rekrutonin indianë për të punuar në oborr dhe në ngarkim, në vend të pak mallrave si rroba, kollare dhe pasqyra ("shkëmbime"). Çdo anije ngarkonte mesatarisht pesë mijë trungje prej 1,5 metra gjatësi dhe peshë 30 kilogramë. Kontrata u rinovua dy herë, në 1505 dhe në 1513. Në 1504, si mirënjohje, Manueli I i dha Fernão de Noronha-s kapitenerinë e parë të trashëgueshme në bregun brazilianë: ishullin e São João da Quaresma, tashmë i quajtur Fernando de Noronha.

Rritja e kontrabandës së drurit të pernambukut (paubrazilit) nga francezët e detyroi Zhoaon III të shtynte më tej me një përpjekje për të vendosur një pushtim efektiv të territorit. Në 1531, një ekspeditë mbretërore e drejtuar nga Martim Afonso de Sousa dhe vëllai i tij Pero Lopes shkuan të patrullonin gjithë bregun brazilian, të ndalonin francezët dhe të krijonin disa nga qytezat e para koloniale – mes tyre São Vicente, në 1532. Sousa u rikthye në Lisbonë një vit më vonë për tu bërë guvernator i Indisë dhe nuk u kthye më kurrë në Brazil. Sulmet franceze nuk pushuan deri sa pas raprezaljeve i detyruan portugezët ti paguanin ata për të ndaluar sulmimin e anijeve portugeze përgjatë Atlantikut, por sulmet do të vijonin të ishin një problem deri në vitet 1560.

Hartë e vitit 1574 që tregon 15 kapiteneritë e trashëgueshme në kolonitë e Brazilit

Kapiteneritë e trashëgueshme dhe Qeveria e parë e Përgjithshme (1532–1580)

Që nga ekspeditat e Gonçalo Coelho që do të sinjalizonin inkursionet e francezëve në bregun brazilian, duke nisur nga viti 1520, portugezët do ndjenin se rajoni rrezikonte të vihej në diskutim, duke parë kontestimet e Traktatit të Tordesilhas nga Françesku I i Francës, që do të inkurajonte praktikën e piraterisë. Rritja e kontrabandës së paubrazilit dhe llojeve të tjera nga kusarët, do ta detyronte të bënte një sforco kolonizimi efektiv të territorit.

Me mbërritjen dhe suksesin e de Sousa-s, më 28 shtator 1532 Zhoao III e ndau koloninë në pesëmbëdhjetë fasha gjatësore, që teorikisht shtriheshin nga bregu deri në kufirin e meridianit Tordesillas. Pjesët e tokave u kthyen në kapiteneri të trashëgueshme ("capitanias hereditárias"), duke promovuar popullimin nëpërmjet "sesmarias", siç ishte bërë me sukses në ishujt Madeira dhe Kepin e Gjelbër. Ky sistem do të përfshinte toka të pamata, të dhuruara kapitenëve që zotëronin kushtet financiare për të financuar kolonizimin. Çdo kapiten-donator duhet të themelonte vendbanime, të dhuronte parcela ("sesmarias") dhe të administronte drejtësinë, duke qenë përgjegjës për zhvillimin dhe përballimin e shpenzimeve të kolonizimit, megjithëse ai nuk ishte pronari: mund ta trashëgonte atë te fëmijët, por jo ta shiste. Dymbëdhjetë përfitues ishin elemente të fisnikërisë së vogël të Portugalisë që ishin shkëputur nga fushatat e Afrikës dhe Indisë, funksionarë të lartë të oborrit, si João de Barros dhe Martim Afonso de Sousa.

Nga pesëmbëdhjetë kapiteneritë fillestare, vetëm dy, Pernambuku dhe São Vicente, u bënë të begata. Të dyja iu kushtuan kultivimit të kallam-sheqerit dhe, megjithë problemet e zakonshme deri te të mëdhatë, donatorët Duarte Coelho dhe përfaqësuesit e Martim Afonso de Sousa-s, do të vijonin ti mbanin kolonët dhe të vendosnin aleanca me indiot (vendas). Ngritja e industrisë së sheqerit erdhi për shkak se Kurora mori burimet më të lehta të fitimit (druri i paubrazilit, erëzat, etj.), duke i lënë banorët e ngulitur të krijonin burime të reja të ardhurash. Vendosja e industrisë së kallam-sheqerit kërkonte punë intensive që do të realizohej nga amerikanët vendas dhe më vonë nga skllevërit afrikanë.

Duke e konsideruar sistemin e capitanias inefektiv, Zhoao III vendosi ta përqëndronte qeverisjen e kolonisë në mënyrë që ti "jepte mbështetje dhe ndihmë" donatorëve, në 1548 ai krijoi Qeverinë e parë të Përgjithshme, duke dërguar Tomé de Sousa-n si guvernatorin e parë dhe duke zgjedhur një kryeqytet në Gjirin e Gjithë Shenjtorëve, që bënte pjesë në kapitenerinë e Bahias. U shpëtuan kështu pasuesit e Francisco Pereira Coutinho-s në Kapitenerinë e Gjirit të Gjithë Shenjtorëve, duke e kthyer në selinë e Qeverisë së Përgjithshme. Kjo masë nuk nënkuptonte zhdukjen e kapitenerive të trashëgueshme.

Tomé de Sousa e ndërtoi kryeqytetin e Brazilit, Salvadorin, në Gjirin e Gjithë Shenjtorëve në 1549. Guvernatori i përgjithshëm mori shumë funksione që më parë i zhvillonin donatorët. Tomé de Sousa themeloi qytetin e parë, Salvadorin (Bahia), kryeqyteti i kolonisë. Ai solli tre ndihmës për të marrë detyrat e financave, të drejtësisë dhe të mbrojtjes së bregut. Mes 1000 anëtarëve të ekspeditës së de Sousa-s kishte ushtarë, punëtorë dhe gjashtë Jezuitë të drejtuar nga Manuel da Nóbrega. Nën qeverinë e Tomé de Sousa që solli në Brazil një numër të madh artizanësh. Në fillim u punua në ndërtimin e qytetit të Salvadorit dhe, pastaj, në vendosjen e fabrikave në rajon. Jezuitët do të kishin një rol thelbësor në kolonizimin e Brazilit, duke përfshirë São Vicente dhe São Paulo, këtë të fundit Nóbrega e bashkë-themeloi. Bashkë me misionet jezuite më vonë erdhën sëmundjet mes vendasve, mes tyre murtaja dhe lia. Në 1551, u krijua peshkopata e parë e Brazilit. U vendosën gjithashtu këshillat e bashkive, të përbëra nga "homens bons": pronarë tokash, anëtarë të milicive dhe të klerit.

Skema e sulmit të Mem de Sá ndaj francezëve në Gjirin e Guanabaras në 1560 (autor i panjohur, 1567)

Guvernatorët pasues, Duarte da Costa (1553–1557) dhe Mem de Sá (1557–1572), e përforcuan mbrojtjen e kapitenerive, shfrytëzuan eksplorimin dhe morën masa në sensin e riafirmimit të kolonizimit, ndërsa përplaseshin me amerindiot dhe zaptuesit, veçanërisht francezët. Në 1555 francezët, të sjellë me Nicolas Durand de Villegagnon pushtuan territorin e Rio de Zhaneiros, ku vendosën një ngulim, "França Antártica". Ndërsa një ambasador portugez u dërgua në Paris për të raportuar zaptimin e paligjshëm francez, Zhoao III caktoi Mem de Sá si guvernatorin e ri të përgjithshëm të Brazilit, që u nis për në Brazil në 1557. Nga viti 1560, Sá dhe forcat e tij i përzunë forcat e bashkuara të hygenotëve, kalvinistëve skocezë dhe skllevërit nga "France Antarctique", por pati të mbijetuar nga djegia e fortifikimeve dhe fshatrave të tyre. Këta të mbijetuar do të vendoseshin Gjirin Gloria, Plazhin Flamengo dhe Parapapuã me ndihmën e banorëve vendas tupí (apo tamoio). Francezët do të vijonin deri në 1567, vit në të cilin do të mposhteshin, duke vendosur përfundimisht hegjemoninë portugeze. Konfliket do të vijonin akoma me peshkopin dhe me vetë jezuitët që do të kundërshtonin skllavërimin e vendasve dhe mes kolonëve të rinj dhe të vjetër.

Tamoiot kishin qenë aleatë me francezët që nga themelimi i ngulimit "France Antarctique" dhe megjithëse francezët humbën në 1560, tamoiot ishin akoma një kërcënim. Ata nisën dy sulme në 1561 dhe 1564 (sulmi i fundit u mbështet nga francezët) dhe pothuaj ia arritën me të dy. Në këtë periudhë, Manuel de Nóbrega, bashkë me jezuitin José de Anchieta, morën pjesë në sulmet ndaj tamoiove dhe si spiunë për burimet e tyre. Nga viti 1565 deri në 1567 Mem de Sá dhe forcat e tij e shkatërruan "France Antarctique" në Gjirin Guanabara. Ai dhe nipi i tij, Estácio de Sá, pastaj në 1567 themeluan qytetin e Rio de Zhaneiros, pasi Mem de Sá e kishte shpallur zonën "São Sebastião do Rio de Janeiro" në 1565. Nga viti 1575, tamoiot ishin nënshtruar, madje në thelb ishin zhdukur, dhe nga viti 1580 qeveria u bë më shumë një ouvidor general sesa ouvidores.

Në fillim të shekullit të XVII, Pernambuku do të bëhej vendi kryesor dhe zona më e pasur e prodhimit të sheqerit në botë.

Perandoria Luzo-Hispanike (ose Iberike) në 1598, gjatë mbretërimit të Filipit II të Spanjës, Filipi I i Portugalisë

Bashkimi Iberik, Rivaliteti Protestant dhe rënia koloniale (1580–1663)

Megjithë përfitimet e jashtëzakonshme të gjeneruara nga perandoria koloniale në lindje, interesi i kurorës për Marokun nuk u dobësua. Shekulli i XVI pa suksesin e pushtimeve dhe braktisjes së pozicioneve bregdetare, kur mbreti Sebastian në vitet 1557-1578 investoi në pushtimin e territoreve të brendshme, që rezultuan në dështim. Vdekja e mbretit Sebastian të Portugalisë gjatë sulmit katastrofik portugez në Alkaser Kibir (1578, Marok), pa pasardhës, shkaktoi një krizë pasimi të kurorës.

Rekuperimi i São Salvador da Bahia de Todos os Santos, nga Filipi III i Portugalisë, nga Republika Hollandeze

Në 1580, Filipi II i Spanjës duke përfituar nga kriza e pasimit, pushtoi Portugalinë, duke bërë që kurora ti kalonte Habsburgëve të Spanjës. Në "Cortes of Tomar" në 1581, Filipi u kurorëzua si Filipi I i Portugalisë, duke i bashkuar dy kurorat dhe perandoritë e përtejdetit nën sundimin habsburg spanjoll në një Bashkim dinastik Iberik. Në Tomar, Filipi premtoi ti mbante perandoritë ligjërisht të ndara, duke e lënë administrimin e Perandorisë Portugeze te portugezët, me një nën-mbret të Portugalisë në Lisbonsë duke ndjekur interesat e tij. Filipi madje e zhvendosi kryeqytetin në Lisbonë për një periudhë dy-vjeçare (1581–83) duke qenë se ajo ishte qyteti më i rëndësishëm i Gadishullit Iberik. Të gjitha kolonitë portugeze e pranuan gjendjen e re të punëve përveç Azoreve, që mbështeti António-n, një pretendues portugez i fronit, që kishte fituar mbështetjen e Caterina de Mediçit të Francës në shkëmbim të premtimit për dorëzimin e Brazilit. Forcat spannjolle në vijim i pushtuan ishujt në 1583.

Kufiri Tordesillas midis spanjollëve dhe portugezëve në kontrollin e Amerikës së Jugut në vijim u shpërfill gjithmonë e më shumë nga portugezët, që u shtynë përtej tij në zemër të Brazilit, duke i lejuar ata ta zgjeronin territorin në perëndim. Misionet eksploruese u zhvilluan të dyja të urdhëruara nga qeveria, "entradas" (hyrjet) dhe me nismë private, "bandeiras" (flamujt), nga "bandeirantes". Këto ekspedita zgjatën për vite duke guxuar të futen në rajone të pa hedhura në harta, fillimisht për të kapur vendasit dhe për ti skllavëruar ata dhe më vonë duke u përqëndruar në gjetjen e minierave të arit, argjendit dhe diamanteve.

Shtypje e Joannes van Doetecum, e "Tregu i Goas" te Itinerario i Linschoten, 1596, që tregon rrugën kryesore të Goas portugeze në vitet 1580

Rrjeti tregtar perandorak spanjoll tani ishte i hapur ndaj tregtarëve portugezë, që ishte veçanërisht fitimprurës për tregtarët portugezë të skllevërve, që tani mund të shisnin skllevër në Amerikën spanjolle me një çmim më të lartë se sa mund të merreshin në Brazil. Përveç kësaj, aksesi i sapo fituar në asiento-t spanjolle, portugezët ishin të aftë të zgjidhnin çështjen e mungesës së lingotave metalike me aksesin në prodhimin e minierave të argjendit në Peru dhe Meksikë. Manila u përfshi gjithashtu në rrjetin tregtar Makau-Nagasaki, duke i lejuar makanezët me prejardhje portugeze të vepronin si agjentë tregtarë për spanjollët filipinas dhe të përdornin argjendin spanjoll nga Amerikat në tregti me Kinën.

Megjithatë, bashkimi nënkuptonte se Spanja e tërhiqte Portugalinë në konfliktet e saj me Anglinë, Francën dhe Republikën Hollandeze, vende që po fillonin të vendosnin perandoritë e tyre të përtejdetit. Kërcënimi kryesor erdhi nga hollandezët, që ishin angazhuar në një luftë për pavarësi kundër Spanjës që nga viti 1568. Në 1581, Shtatë Provincat hollandeze fituan pavarësinë nga sundimi Habsburg, duke bërë që Filipi II ta ndalonte tregtinë me anijet hollandeze, duke përfshirë edhe Brazilin, ku hollandezët kishin investuar shuma të mëdha në financimin e prodhimit të sheqerit. Portugalia do të mbetej pa financime dhe pa kapacitete për të dërguar ushtri në rajonet e sulmuara nga forca të mirë-përgatitura. Hollandezët, të përfshirë në Luftën Tetëdhjetë Vjeçare me Spanjën që nga viti 1568, sulmonin nëpërmjet detit kolonitë dhe anijet. Perandoria Portugeze, e përbërë mbi të gjitha nga ngulime bregdetare, vulnerabël ndaj pushtimit, u kthyen në shënjestra të lehta.

Luftanije hollandeze dhe angleze duke u përplasur me një galeon portugez në Betejën e Kadizit, 1608

Në 1592, gjatë Luftës Anglo-Spanjolle, një flotë angleze sulmoi pranë Azoreve një flotë që vinte nga India, duke kapur karrakën e madhe portugeze Madre de Deus pranë Azoreve. Kjo shkaktoi ndërprerjen e Aleancës Luzo-Britanike të vitit 1373. Karraka 1600 tonë (nga të cilat 900 mallra) ishte 3 herë më e madhe se anija më e madhe angleze dhe një ekuipazh prej 600 apo 700 vetash. Mes pasurive kishte xhevahire, arë dhe argjend, qelibar, rrotulla pëlhurash dhe tapete, 425 tonë piper, karafila indonezianë, kanellë, ngjyrues koçinele, abanoz, arra muskat. Kishte edhe temjan, mëndafsh, damask, fleta ari, porcelanë kineze dhe fildish ndër të tjera. Dhe thesari më i madh: një dokument i shtypur në Makau në 1590, që përmbante informacione mbi tregtinë në Kinë dhe Japoni. Richard Hakluyt e raportoi traktatin si xhevahirin më të çmuar. Kur Elizabeta I e Anglisë u informua për suksesin dërgoi Sir Walter Raleigh për të pretenduar pjesën e saj. Vlerësohet se vlera e ngarkesës ishte në gjysmë milioni paundë, e barasvlefshme me gjysmën e thesarit anglez të kohës. Kur Raleigh riktheu rregullin tashmë kishte mbetur rreth një e katërta. Madre de Deus do të ishte një nga grabitjet më të mëdha në histori, duke galvanizuar interesat angleze në rajon. Në të njëjtin vit, Cornelis de Houtman u dërgua nga tregtarët hollandezë të Amsterdamit në Lisbonë, për të mbledhur sa më shumë informacion që të mundëte rreth Ishujve të Erëzave.

Gravurë hollandeze që tregon Olindën në 1630

Në vijim hollandezët e kuptuan rëndësinë e Goas në thyerjen e dominimit portugez në Azi. Në 1583, tregtari dhe eksploruesi Jan Huyghen van Linschoten (1563–8 shkurt 1611), më parë sekretari hollandez i kryepeshkopit të Goas, kishte marrë informacione ndërsa shërbente në atë pozicion që përmbante vendndodhjen e itinerareve të fshehta tregtare portugeze përgjatë Azisë, duke përfshirë ato të Indive Lindore dhe Japonisë. Ato u publikuan në 1595 dhe pastaj u zgjeruan gjerësisht vitin tjetër pas Itinerario-s së tij. Interesat hollandeze dhe angleze e përdorën këtë informacion të ri, duke çuar në zgjerimin e tyre tregtar, duke përfshirë themelimin e Kompanisë Angleze të Indisë Lindore (East India Company) në 1600 dhe Kompanisë Hollandeze të Indisë Lindore në 1602. Këto zhvillime lejuan hyrjen e kompanive zyrtare në Inditë Lindore.

Fitorja portugeze në Betejën e II të Guararapes që i dha fund pranisë hollandeze në Pernambuk

Në 1595, hollandezët të ndihmuar nga anglezët Plaçkitën Recifen në Brazil, që përfaqësonte plaçkën më të madhe në historinë e lundrimit gjatë Anglisë Elisabetiane. Gjithashtu në atë vit, tregtari dhe eksploratori hollandez Jan Huygen van Linschoten, pa kryerjes së udhëtimeve të shumta në Azi në shërbim të portugezëve, publikoi në Amesterdam raportin "Reys-gheschrift vande navigatien der Portugaloysers in Orienten" ("Raport i udhëtimit të lundërtarëve portugezë në Lindje"). Vepra përmbante harta dhe udhëzime mbi udhëtimin mes Portugalisë dhe Indisë Lindore deri në Japoni. Interesi për këto informacione në Hollandë dhe Angli qe në origjinë të lëvizjes së ekspansionit tregtar që çoi në themelimin e Komanisë Hollandeze të Indisë Lindore në 1602 dhe Kompanisë Britanike të Indisë Lindore në 1600, duke u mundësuar hyrjen e bashkëpatriotëve të tij në të ashtuquajturën "Indi Lindore".

Hollandezët e çuan luftën e tyre përtejdeti, duke sulmuar kolonitë spanjolle dhe portugeze dhe duke nisur Luftën Hollandezo–Portugeze, që do të zgjaste mbi gjashtëdhjetë vjet (1602–1663). Kombe të tjera europiane, si Anglia protestante, ndihmuan Perandorinë Hollandeze në luftë. Hollandezët arritën fitore në Azi dhe Afrikë me ndihmën e aleatëve të ndryshëm vendas, në vijim duke marrë kontrollin e Malakës, Cejlonit dhe São Jorge da Mina. Hollandezët gjithashtu kishin kotrollin rajonal të rajonit fitimprurës sheqer-prodhues të Brazilit verilindor ashtu dhe të Luandës, por portugezët i rimorrën territoret pas përpjekjesh të konsiderueshme.

Zonat e diskutuara mes viteve 1588–1654 (të vijëzuara) nga kompanitë hollandeze që krijuan Perandorinë Koloniale Hollandeze (portokalli)

Përballja me hollandezët në Afrikë (1597–1663)

Mes viteve 1595 dhe 1663, u zhvillua Lufta Luzo-Hollandeze me Komapanitë Hollandeze të Indisë Lindore (VOC) dhe Indisë Perëndimore (WIC), që përpiqeshin të merrnin tregtinë portugeze të erëzave aziatike, skllevërit e Afrikës Perëndimore dhe sheqerin e Brazilit. Lufta Luzo-Hollandeze filloi me një sulm në Sao Tome dhe Principe në 1597. Pas përplasjeve të ndryshme në lindje dhe në Brazil, filluan sulmet në vendet tregtare të brigjeve perëndimore afrikane, për të siguruar skllevër për prodhimin e sheqerit në territoret e pushtuara të Brazilit. Në 1638 hollandezët morën Fortesën e São Jorge da Mina, duke vijuar me Luandën në 1641 dhe Aksimin, në Gjirin e Guinesë në 1642. Pas humbjes së një numri territoresh, në 1654, mundi të rikuperonte Brazilin dhe Angolën.

Në përpjekje për të konsoliduar pozicionet në Afrikën Lindore, u vendos që nëse tokat, që i përkisnin kurorës, dorëzoheshin në shkëmbim të të ashtuquajturave prazos, do ti mbanin për 3 breza në vijë femërore. Megjithatë nëpërmjet martesave të përziera këto zotërime do të ktheheshin “shtete” të vërteta afro-portugeze apo afro-indiane, të mbrojtura nga ushtri të mëdha skllevërish të njohur si “chicundas”. Skllavërimi realizohej nga prijësit tribalë, që pushtonin tributë luftëtare dhe i shisnin si robër sipas dëshirës. Portugezët vijuan të luftojnë në bregun lindor të Afrikës, duke fituar Zanzibarin dhe Pemban deri sa, pas një rrethimi prej dy vitesh u mor Fortesa e Jesus de Mombasa në 1698 (Kenia), duke e detyruar të tërhiqet në jug deri në Mozambik.

Lindja

Pushtimi i Koçit dhe fitorja e V.O.C. hollandeze mbi portugezët në 1663. 1682, Atlas van der Hagen

Përplasjet me hollandezët në lindje do të nisnin në 1603, kur karraka portugeze "Santa Catarina", e ngarkuar me mallra të çmuara, u kap pranë Singaporit nga Kompania e sapo krijuar Hollandeze e Indisë Lindore (VOC). Kjo plaçkitje e dyfishonte kapitalin fillestar të VOC, duke shkaktuar protesta ndërkombëtare që shërbyen si pretekst për të kontestuar politikën iberike të mare clausum, duke mbrojtur "mare liberum", një mbështetje ideologjike për të cilën hollandezët të thyenin monopolet tregtare, duke përdorur fuqinë e saj navale për të vendosur monopolin e saj.

Gjatë shekullit të XVII, në Luftën Luzo-Hollandeze, hollandezët fituan sistematikisht zotërimet portugeze. Megjithatë, pasi u mund nga prijësit indianë Çimnaxhi Apa i Perandorisë Maratha dhe nga Shivapa Najaka i Mbretërisë Keladi Najaka dhe në fund të përplasjeve me hollandezët, Portugalia mundi të qëndronte vetëm në Goa dhe disa baza të vogla në Indi duke e humbur përgjithmonë hegjemoninë në Azi. Tregtia u devijoi në sasi në rritje në qendrat e grumbullimit tregtar anglez, hollandez dhe francez. Kështu, përgjatë shekullit, Brazili mori një rëndësi në rritje për perandorinë, që eksportonte dru paubrazili dhe sheqer.

Në 1605, tregtarët e VOC zaptuan fortesën portugeze të Ambonit, duke vijuar me Ternaten, në ishujt Maluku. Në 1619, themeluan Batávia-n (Xhakarta e tanishme) në Indonezi, duke e kthyer në kryeqytet të Perandorisë së tyre të Lindjes. Në njëzet vitet pasues Goa, nën rrethim që nga viti 1603 dhe Batávia luftuan pa pushim me njëra tjetrën si kryeqytete rivale të Indisë Portugeze dhe të VOC-ut. Në lindjen e mesme, persët, me ndihmën e anglezëve, do ti largonin portugezët nga Bahreini në 1602 dhe nga Hormuzi në 1622.

Ndërkohë, në rajonin e Gjirit Persik, portugezët humbën kontrollin e Hormuzit nga një aleancë e bashkuar e safavidëve dhe anglezëve në 1622, garnizoni i së cilës u dërgua në Maskat, por Omani nën al-ja'arubët do ta merrte Maskatin në 1650. Beteja pranë Hormuzit në 1625, një nga më të rëndësishmet e luftërave Portugezo–Safavide, do të rezultonte pa fitues. Ata do të vijonin ta përdornin Maskatin si një bazë për inkursione të përsëritura brenda Oqeanit Indian, duke përfshirë pushtimin e Fortesës Jesus në 1698. Në Etiopi dhe Japoni në vitet 1630, udhëheqësit vendorë do ti largonin misionarët nga rajonet përkatëse.

Kulmi dhe rënia e tregtisë Makau-Kinë-Japoni

Rrënojat e Kishës São Paulo në Makau, e ndërtuar në 1565

Portugezët e Makaut do ta shihnin me shqetësim ngjitjen e Filipit II në fron, duke u druajtur se mos humbisnin monopolin e tregtisë apo përzënien nga territori nga kinezët. Në 1583 do të krijonin senatin për të garantuar autonominë dhe mbajtjen e flamurit portugez. Qendër nevralgjike e tregtisë mes Kinës, Evropës dhe Japonisë, Makau e arriti "periudhën e tij të artë" gjatë bashkimit spanjoll, nga 1595 deri në 1602. Për shkak të begatisë në rritje u ngrit në statusin e qytetit në vitin 1586 nga Filipi i II.

Përtej ekskluzivitetit portugez të tregtisë me Japoninë, pozicioni i tij strategjik i mundësonte të përfitonte nga rrugët tregtare portugeze dhe spanjolle, si Galeonët e Manilës, rruga alternative që lidhte Manilën me Akapulkon dhe Spanjën që nga viti 1565 dhe do të kthehej në pikë nevralgjike kur hollandezët do të fillonin ti trazonin itineraret e Goas dhe Malakës.

Spanjollët e vendosur në Manila u përpoqën pa sukses ta dëmtonin pozicionin e privilegjuar portugez: Në 1589, me krijimin e një itinerari tregtar Makau-Akapulko, do të arrinin ta pengonin Makaun dhe ta zhvendosnin tregtinë e argjendit dhe mëndafshit mes Japonisë dhe Kinës në Manila. Më vonë, Zhoao IV do ta shpërblente besnikërinë e Makaut me titullin Më Besniku, duke bërë që qyteti të përkufizohej si "Qyteti me Emrin e Shenjtë të Zotit, Makau, Më Besniku" (Cidade do Santo Nome de Deus de Macau, Não Há Outra Mais Leal).

Ishulli i Dexhimës në gjirin e Nagasakit, ndërtuar në 1634 për të kufizuar portugezët dhe vendosje e hollandezëve që nga viti 1641, ura e vetme tregtare e Japonisë pas dekretit sakoku

Makau pësoi sulme nga hollandezët nnga viti 1603 deri në 1622, vit në të i rezistoi një përpjekjeje pushtimi pas dy ditësh luftimi. Tregtia me Japoninë u ndërpre befasisht: të kufizuar në ishullin e Dexhimës në portin e Nagasakit që nga viti 1636, portugezët dhe katolicizmi u panë si një nga shkaqet e Rrebelimit të Shimabaras në 1638, duke i përzënë nga Japonia në 1639, në të njëjtën kohë që të krishterët në Japoni kaluan në klandestinitet ("Kakure Kirishitan").

E shtypur me ndihmën e hollandezëve, që ishin vendosur në Hirado. Rrebelimi e përforcoi politikën e izolimit Sakoku të Shōgunit Tokugava Iemitsu, duke e goditur rëndë ekonominë e Makaut, që hyri me shpejtësi në rënie. Dexhima u kaloi hollandezëve të VOC, që do të merrnin ekskluzivitetin e tregtisë, duke e dëmtuar seriozisht ekonominë e Makaut.

Restaurimi dhe rënia e Indisë Portugeze

Artikulli kryesor: India Portugeze

Shpallja e Zhoaos IV mbret i Portugalisë, pikturë e Veloso Salgado-s (Museu Militar de Lisboa)

Në 1640 Zhoao IV u shpall mbret i Portugalisë duke nisur Luftën e Restaurimit Portugez. Humbja e kolonive ishte një nga arësyet që kontribuoi në fundin e bashkimit personal me Spanjën habsburge. Mbreti dërgoi ambasadorë në Francë, Angli dhe Hollandë, me synimin e pjesëmarrjes në luftën kundër Spanjës. Edhe para zgjidhjes përfundimtare të luftës, kurora vendosi Këshillin e Përtejdetit, i konceptuar në vitin 1642 sipas modelit jetëshkurtër të Këshillit të Indisë (1604–1614) dhe i vendosur në 1643 ishte trupa qeverisëse për shumicën e Perandorisë Portugeze të Përtejdetit. Përjashtime ishin Afrika e Veriut, Madeira dhe Azoret. E gjithë korrespondenca që kishte të bënte me zotërimet përtejdeti u kanalizuan nëpërmjet këshillit. Një anëtar i dalluar i shekullit të shtatëmbëdhjetë ishte Salvador de Sá.

Në 1641 u firmos Traktati i Hagës, duke vendosur një marrëveshje paqeje në mes Mbretërisë së Portugalisë dhe Hollandës. Qe një traktat aleance mbrojtëse dhe sulmimi mes dy palëve. Në praktikë, marrëveshja e firmosur për të gjitha territoret e të perandorive, u kufizua në Kontinentin Evropian, duke u shpërfillur nga të dyja palët në pjesën tjetër të botës: Në 1641 hollandezët e VOC pushtuan Malakën, në kulmin e luftës, duke përbërë goditjen kryesore, që e privoi Perandorinë Portugeze nga kontrolli i ngushticës.

Në 1640, pasi riktheu pavarësinë, Portugalia vendosi një aleancë me Anglinë, që pak më vonë do ti sfidonte hollandezët. Më 6 prill 1652, tregtari i VOC Jan van Riebeeck vendosi në Kepin e Shpresës së Mirë një vendbanim rifurnizimi që do të kthehej në Qytetin e Kepit (Kejptaun), duke u mundësuar hollandezëve ta dominonin Rrugën e Kepit për tregtinë me lindjen. Portugalia humbi përgjithmonë hegjemoninë në Azi.

Bazilika e Bom Jesus, Goa Velha, Indi, e ndërtuar mes 1594–1605 ku gjendet varri i S. Francisco Xavier, Trashëgimi Botërore e e UNESCO-s

Në 6 prill 1652, tregtari i VOC Jan van Riebeeck vendosi një ngulim rifurnizimi afër Kepit të Shpresës së Mirë që evoloi për tu kthyer në një Qytet të Kepit (Kejptaun), duke u mundësuar hollandezëve dominimin e Rrugës së Kepit, duke bërë lundrim të drejtpërdrejtë që nga Kepi deri ngushticën e Sundës, në Indonezi.

Cejloni u humb në 1658, Koçi në 1662 dhe bregu i Malabarit në 1663, duke arritur një marrëveshje të dytë paqeje, Traktati i Hagës në 1661, viti që Bombeji dhe Tanxheri iu dorëzuan Anglisë si prika e martesës midis princeshës Catarina de Bragança dhe Çarlit II të Anglisë.

Administrata e vjetëruar e perandorisë, në mungesë të burimeve njerëzore, ekonomike dhe ushtarake për një pushtim efektiv, tregtia e riorganizuar nga turqit dhe arabët, me itinerare të reja transporti të prodhimeve lindore ("Rotas do Levante"), piraterisë dhe plaçkitjes. Kjo ndodhi mbi të gjitha nga rritja e kapacitetit ekonomik, ushtarak dhe naval të fuqive evropiane si Anglia dhe Hollanda, që do të krijonte perandorinë e saj mbi territoret e pushtuara nga portugezët, me itinerare të shumta tregtare, duke e shteruar monopolin portugez në lindje.

Nga perandoria e saj e fragmentuar, Portugalia mundi të ruante jo më shumë se Goan, Damanin, Diun, Makaun dhe Timorin. Në Indi, territore të ndryshme, ndërkaq u humbën ndaj marathat deri në 1739, duke mbajtur të ashtuquajturat "Velhas Conquistas", katër bashki në Goa të përfshira në Indinë Portugeze që nga nisja e dominimit portugez. Mes viteve 1713 dhe 1788, sipërfaqja e Goas u trefishua me përfshirjen e "Novas Conquistas": Portugalia zaptoi Dadran dhe Nagar-Havelin, një grup prej shtatë bashkish, në jug, në veri dhe lindje, që do ta zgjeronin Shtetin Portugez të Indisë.

Në 1787 i ashtu quajturi "Komploti Pintos", një përpjekje për të grabitur regjimin portugez në Goa, me klerikë dhe ushtarakë të ndryshëm, vendas të rajonit, që ndiheshin të diskriminuar në promovimin e karrierës së tyre, për motive racore. Grupi i komplotistëve udhëhiqej nga atë José António Gonçalves de Divar dhe përfshinte emrin e José Custódio Faria, të njohur si "abati Faria". I denoncuar, komploti u shtyp nga autoritetet portugeze. Atë Divari u arratis dhe do të vdiste në Bengal. Abati Faria u arratis në Francë, ku do të bëhej i famshëm.

Amerika (1580–1663)

Një fabrikë kallam-sheqeri në Pernambuk, prodhuesja kryesore e sheqerit në Brazilin kolonial

Në librin Diálogos das grandezas do Brasil, në 1610, shkrimtari Ambrósio Fernandes Brandão lartëson shpirtin e trimërisë dhe pushtues të eksploruesve portugezë:

(...) Panë edhe shumë ishuj, të vendosur në mes të këtij oqeani, të cilët do ti zbulonin dhe popullonin, mbretëritë e Angolës dhe të Kongos, ishujt e Kepit të Gjelbër dhe të São Tomé dhe Príncipe, tokën e madhe të Brazilit; në mënyrë që portugezëve të mund, me arësye, tu atribuonin (në shumë pushtimet që do të bënin në tokë dhe në det) epitetin e herkulëve dhe argonautëve të vërtetë.

Me Bashkimin Iberik nën dominimin habsburg, do të përfundonin kufijtë e meridianit Tordesilhas, duke mundësuar shtrirjen e territorit të Brazilit në perëndim. Ndërkohë u realizuan ekspedita në brendësi si me urdhër të Kurorës, si "entradas", ashtu dhe nga individët, "bandeirantes" ("flamurtarët", kolonë që merrnin pjesë në udhëtimet eksploruese si për të zgjeruar kufijtë e kolonisë ashtu dhe për të nënshtruar dhe/ose skllavëruar brazilianët vendas). Këto ekspedita zgjatën vite, në kërkim të pasurive minerare, mbi të gjitha për argjend, me shumicë në Amerikën spanjolle dhe indigjenë për tu skllavëruar. Në 1595, nisi Lufta Luzo-Hollandeze.

Këshilli i vjetër bashkiak i qytetit të Salvadorit, kryeqyteti i parë i Brazilit kolonial

Ndërkaq, nisi një zhvillim i madh i bujqësisë. Ekonomia koloniale do të kalonte gradualisht në prodhimin e kallam-sheqerit në zotërimet e mëdha, me fabrikën e sheqerit si pjesa krysore, veçanërisht në Pernambuk, në Bahia, në São Vicente (shteti i tanishëm i São Paulos) dhe më vonë në Rio de Zhaneiro. Me një prodhim shumë më të mirë se ishujt e Atlantikut, sheqeri brazilian gati e tejkalonte gjithë Evropën dhe, në fillim të shekullit të XVII, eksportohej në Lisbonë, Antwerp, Amesterdam, Roterdam, Hamburg. Gabriel Soares de Sousa e komentonte luksin që mbizotëronte në Bahia, si kishëza të mrekullueshme dhe ushqimet e gatimeve të Indisë, që shërbeheshin në guvertën e anijeve. Për të mbështetur prodhimin duke nisur nga mesi i shekulli i XVI, do të niste importimi i afrikanëve si skllevër. Deri tani portugezët zotëronin monopolin e qarkullimit të skllevërve, por me rritjen kolonive franceze, hollandeze dhe angleze që hynë në treg, pjesa portugeze do të pakësohej. Të kapur ndër tribut afrikane, me bashkëpunimin e prijësave rivalë, do ta kapërcenin Atlantikun në "navios negreiros", në kushte shumë të këqija. Në "senzalas" (banesa të skllevërve) skllavëroheshin gjithashtu edhe bijtë e tyre, duke e vijuar situatën.

Konventi São Francisco, konventi më i vjetër françeskan në Brazil, në Olinda, Pernambuk

Në 1621, Brazili u nda në dy shteteve të veçantë: Shteti i Brazilit, në Pernambuk, në Santa Catarina-n e tanishme, dhe Shteti i Maranhão-s, në Ceará à Amazónia e tanishme, rezultat i shkëputjes së rolit si pikë mbështetjeje për kolonizatorët e veriut dhe veri-lindjes. Në të dy shtetet, të ashtuquajturit "portugezët e Brazilit" ishin subjekt të të njëjtave ligje që sundonin banorët në Portugali: si "Ordenações manuelinas" dhe "Ordenações Filipinas".

Në 1624, Kompania e sapo krijuar Hollandeze e Indisë Perëndimore (WIC), do të pushtonte qytetin e Salvadorit (Bahia), kryeqytetin e Shtetit të Brazilit. Guvernatori u kap dhe qeveria do të kalonte në duart e Johan van Dorth. Rezistenca portugeze do të riorganizohej duke nisur nga Arraial do rio Vermelho. Në 1625 Kurora Spanjolle do të dërgonte një armadë të fuqishme luzo-spanjolle, të njohur si "Rimarrja e Bahias" (portugalisht:"Jornada dos Vassalos"). Ajo do të bllokonte portin e Salvadorit, duke shkaktuar dorëzimin hollandez dhe rimarrjen e Bahias.

Në 1630, kapiteneria e Pernambukut pushtohet nga WIC hollandez. Territori i pushtuar riemërtohet si Hollanda e Re, duke përqafuar etjen për risi të kapitenerive të Brazilit të kohës. João Maurício de Nassau-Siegen u emërua guvernator i kolonisë. Përparimi hollandez në dy brigje të Atlantikut Jugor duke nisur nga fundi i shekullit të XVI do ti kërcënonte fortë zotërimet portugeze. Hollandezët në vijim do të zaptonin Recifen, kryeqytetin e Brazilit Hollandez, në 1630, të São Jorge da Mina (1637), të Arguinit (1638), të Ishullit të São Tomé (1641) dhe të São Luís (1641), kryeqytetit të Shtetit të Maranhão-s. Ndërkohë, pjesa më e madhe e Brazilit do të mbetej në duart e portugezëve, që ishte një kërcënim i vazhdueshëm për dominimin hollandez.

Në këtë periudhë, u themeluan "quilombos", si "Quilombo dos Palmares", që mblidhte mijëra zezakë të arratisur nga fabrikat e kallam-sheqerit verilindjes braziliane dhe disa indios dhe të bardhë të padëshirueshëm. Kjo "botë margjinale" do të shkatërrohej nga "bandeirantes" portugezë të komanduar nga Domingos Jorge Velho.

Beteja e Guararapes, episod i paraqitur në "Insurreição Pernambucana", të konsideruar në origjinë të Ushtrisë Braziliane, rimarrin Kapitenerinë e Pernambukut, qendra kryesore e prodhimit në Amerikën portugeze

Përballja me hollandezët (1640–1663)

Në 1640, një armadë luzo-spanjolle dështoi të zbarkonte në Pernambuk, pasi u shkatërrua pranë Ishullit Itamaracá. Lufta do të riniste në të njëjtin vit që filloi Lufta e Restaurimit. Në 1642, Portugalia i dorëzoi Anglisë pozicionin e "Kombit më të favorizuar" në tregtinë koloniale.

Në 1645, nis Kryengritja Pernambukane (portugalisht: "Insurreição Pernambucana") e luzo-brasilianëve të pa kënaqur me administrimin e WIC. Atë vit Brazili u ngrit në principatë (portugalisht: "Principado do Brasil"). Midis viteve 1648–1649 u zhvilluan Betejat e Guararapes, të fituara nga luzo-brazilianët në Shtetin e Pernambukut. Beteja e parë do të zhvillohej në 19 prill 1648, ndërsa e dyta në 19 shkurt 1649. Forcat e udhëhequra nga pronarët e fabrikave André Vidal de Negreiros dhe João Fernandes Vieira, me afrikanin Henrique Dias dhe indigjenin Filipe Camarão, do ti jepnin fund pushtimit hollandez të Brazilit, megjithëse lufta do të vazhdonte në pjesët e tjera të perandorisë. Mes viteve 1645 dhe 1654, kolonët luzo-brasilianë të Kapitenerisë së Pernambukut do ti largonin edhe nga Recifja.

Në 1648, në Rio de Zhaneiro, Salvador Correia de Sá e Benevides përgatiti një flotë prej 15 anijesh nën pretekstin për të ndihmuar portugezët e rrethuar nga mbretëresha Nzinga në Angola. Ai u nis nga Rio de Zhaneiro më 12 maj dhe, nëpërmjet kontakteve me jezuitëve, në 15 gusht do të kryente ripushtimin e Luandës. Një fushatë e zgjatur nga viti 1648 deri në 1652, duke rikuperuar Angolën dhe Ishullin e São Tomé-s për portugezët.

Në 1654, flota e Salvador Correia de Sá e Benevides arriti të rekuperonte Brazilin dhe Luandën. Hollandezët, duke iu druajtur humbjes së territoreve të pushtuara, arritën të vulosnin paqen përfundimtare të Traktatit të Hagës në 1663.

Sobrado të periudhës koloniale të veshura me "azulejos" portugeze, në São Luís do Maranhão, Brazil

Në mesin e shekullit, sheqeri i prodhuar në Antilet Hollandeze do të niste të konkurronte fuqimisht me sheqerin e Brazilit. Hollandezët e kishin përsosur teknikën në Brazil dhe e mbizotëronin transportin dhe shpërndarjen në të gjithë Europën. Në 1649, duke vijuar një ide tashmë të propozuar nga atë António Vieira, Zhoao IV do të autorizonte krijimin e "Companhia Geral do Comércio do Brasil" (Kompania e Përgjithshme e Tregtisë së Brazilit) për të nxitur rikuperimin e agromanifakturës së sheqerit. Funksioni i saj kryesor ishte të furnizonte, në mënyrë ekskluzive skllevër afrikanë për rajonin verilindor të Brazilit dhe të garantonte transportin e sheqerit në Europë, për të mbështetur rezistencën ndaj pushtuesit.

Më 26 janar 1654 nënshkruhet marrëveshja e dorëzimit hollandez në Brazil, "Capitulação do Campo do Taborda", në Recife, nga ku do të niseshin anijet e fundit hollandeze. Portugalia u detyrua ti drejtohej Anglisë dhe atë vit i rriti të drejtat angleze, që mund të negocionin drejtpërdrejtë prodhime të ndryshme të Brazilit me Portugalinë dhe anasjelltas.

Në 1661, Anglia do të përfshihej në mbrojtjen e Portugalisë dhe kolonive në shkëmbim të dy miljonë cruzados. Po atë vit portugezët i ofruan Bombejin dhe Tanxherin Anglisë të dhëna si prikë e martesës së princeshës Catarina de Bragança me Çarlin II të Anglisë. Përgjatë shekullit tjetër anglezët do të bëheshin gradualisht mbizotëruesit e tregtisë në Indi, duke i përjashtuar gradualisht fuqitë e tjera. Në 1668 Spanja njohu fundin e Bashkimit Iberik dhe në shkëmbim Portugalia do ti jepte Ceutën Kurorës Spanjolle.

Në këtë vit u nënshkrua Traktati i dytë i Paqes së Hagës me hollandezët: Portugalia pranonte humbjen në Azi, duke përfshirë pagimin e tetë milionë florinëve, të barasvlefshëm me tre tonë arë, si kompensim për njohjen e sovranitetit portugez në Brazilin Verilindor, ish-Hollanda e Re. Kjo vlerë u pagua në këste, përgjatë dyzet viteve dhe nën kërcënimin e pushtimit të Flotës Luftarake.

Flamuri i Portugalisë (1667–1706). Në shekujt e XV–XIX të gjithë flamujt portugezë dukeshin të ngjashëm me këtë

Perandoria e dytë (1663–1822)

Industria e arit

Luftanija portugeze Rainha de Portugal duke përshëndetur skuadrën e admiral Ball-it në Maltë në 1798. Në shek. e XVIII Marina Portugeze ishte mes më të fuqishmet në botë

Në fund të përplasjeve me hollandezët, megjithë rikuperimin e Brazilit dhe territoreve në Afrikë, Portugalia humbi përgjithnjë mbizotërimin në Lindje. Kështu, përgjatë shekullit të XVII, Brazili nisi të merrte rëndësi në rritje për perandorinë, duke eksportuar paubrazil (dru brazili) dhe sheqer.

Duke nisur nga viti 1693, vëmendja u përqëndrua në Kapitenerinë e Espírito Santo, në rajonin që do të njihej si Minas Gerais, ku "bandeirantes paulistë" kishin zbuluar arë. Pas zbulimeve të rëndësishme në malësinë Sabarabuçu dhe nisjes së shfrytëzimit në rajonet aurifere (Minas Gerais, Mato Grosso dhe Goiás) do të shkaktonte "Ethe të vërteta Ari", me prurje të madhe emigrantësh në këto rajone.

Në letërkëmbimin e ambasadorit franacez në Lisbonë, Rouillé, përmendet për herë të parë ari i mbërritur me flotën në 1697 — 115,2 kilogramë. Mungojnë elementet për të vlerësuar arin e hyrë në mbretëri nga vitet 1698 deri në 1703, por Godinho pa cituar burimin përmend, në 1699, 725 kg dhe, në 1701, 1 785 kg. Prodhimi i arit do të kalonte 2 tonët në vit në 1701 dhe 14 tonë në vit në vitet 1750, por më pas nisi të bjerë fortësisht deri sa shteroi në fund të shekullit. Ari i tejkaloi fitimet e prodhimeve të tjera ekonomike duke mundësuar begatinë e Rio de Zhaneiros. Rëndësia ekonomike e Brazilit për Portugalinë, do të bënte që Zhoao IV ti referohej Brazilit si "lopa qumështore e mbretërisë".

Në 1696 u themelua vendbanimi që në 1711 u kthye në qytet i Minas Gerais, qendra e re ekonomike e kolonisë, me popullim të shpejtë dhe disa përplasje. Kjo rendje drejtë arit çoi në krijimin e një tregu të brendshëm duke tërhequr numra të mëdhenj emigrantësh. Nga viti 1739, në kulmin e bumit të nxjerrjes, popullsia e Minas Gerais ishte diku midis 200,000 dhe 250,000 banorëve.

Kjo rendje drejtë arit mundësoi krijimin e një tregu të brendshëm dhe tërheqjen e një numri të madh emigrantësh. Popullsia u rrit 750% mes viteve 1650 dhe 1770. Popullimi i Minas Gerais u kthye me shpejtësi në më të madhin në Brazil, duke kontribuar në popullimin e brendshëm. 78% e kësaj popullsie përbëhej nga zezakë dhe mesticë, të shkëputur si nga të krishterët e rinj të ardhur nga veriu i Brazilit, ashtu dhe nga Ishujt Azore dhe Madeira, të rëndësishëm në tregtinë koloniale të popullsisë së vendosur në Ouro Preto ("Ari i Zi") dhe Mariana.

Gdhendje të veshura me arë të Kishës së Urdhërit të Tretë të Shën Françeskut Pendestar, në Rio de Zhaneiro (1657–1733)

Ethet e Arit i rritën konsiderueshëm të ardhurat e Kurorës, që mbulonte një të pestën e gjithë mineralit të nxjerrë, që u bë i njohur si "e pesta". Shmangjet dhe kontrabanda ishin të shpeshta, prandaj u krijua një burokraci e tërë kontrolli, që filloi në vitin 1710 me kapitenerinë e São Paulos dhe Minas Gerais. Bashkë me kontrabandën ndodhën përplasjet mes paulistas (banorët e São Paulos) dhe emboabas (emigrantët nga Portugalia dhe rajonet e tjera të Brazilit). Nga viti 1718, São Paulo dhe Minas Gerais u bënë dy kapiteneri, me tetë vilas të krijuara më vonë. Kurora gjithashtu kufizoi nxjerrjen e diamanteve në juridiksionin e saj dhe te kontraktorët privatë. Megjithëse ari e galvanizoi tregtinë globale, industria e plantacioneve u bë eksportuesja kryesore e Brazilit gjatë kësaj periudhe; sheqeri përbënte 50% të eksporteve (me arin që përbënte 46%) në vitin 1760.

Afrikanët u bënë grupi më i madh i banorëve në Minas Gerais. Skllevërit e etiketuar si 'minas' dhe 'angolas' u bënë shumë të kërkuar gjatë bumit. Akanët brenda grupit 'minas' kishin reputacionin si ekspertë në njohurinë e arit në rajonet e tyre vendase dhe u bënë grupi i parapëlqyer. Megjithë numrin e madh të vdekjeve të lidhur me skllevërit e përfshirë në industrinë nxjerrëse, pronarët që i lejonin skllevërit që nxirrnin mbi sasinë minimale të arit të mbanin tepricën, çoi në mundësinë e lirimit. Ata që u bënë të lirë u futën në punë artizanale si këpucarë, rrobaqepës dhe farkëtarë. Pavarësisht zezakëve të lirë dhe mulatëve që luanin një rol të madh në Minas Gerais, numri i të margjinalizuarve ishte më i madh se në çdo rajon tjetër të Brazilit.

Zbulimi i arit në Mato Grosso dhe Goiás nxiti interesin për të përforcuar kufijtë perëndimorë të kolonisë. Në vitet 1730 kontakti me pararojat e ngulimeve spanjolle ndodhi më shpesh dhe spanjollët kërcënuan të nisnin një ekspeditë ushtarake në mënyrë që ti largonte ata. Kjo dështoi të ndodhte dhe në vitet 1750 portugezët qenë të aftë të zbatojnë një politikë fortifikimi në rajon.

Në fund të viteve 1720, u zbuluan diamante dhe gurë të tjerë të çmuar. Ari gjendej më shumë në lumenjtë e shterur, por ishte më i vështirë për tu kërkuar, në vend të brendësisë së tokës, me kushtet e jetesës veçanërisht të vështira për skllevërit në rajonet minerale. Në shekullin e XVIII metalet e çmuara do të shfaqeshin në Goiás dhe Mato Grosso.

Sipas historianëve ekonomikë, tragtia koloniale e Portugalisë pati një ndikim thelbësor pozitiv mbi rritjen ekonomike mes viteve 1500–1800. Leonor Costa etj. konkludon:

tregtia ndërkombëtare pati një ndikim thelbësor pozitiv në rritje mbi rritjen ekonomike. Në kulmin e ekspansionit kolonial, po të eliminoje lidhjet ekonomike me perandorinë, të ardhurat për frymë të Portugalisë do të ishin pakësuar me rreth një të pestën. Ndërsa perandoria e ndihmoi ekonominë vendore, ajo nuk ishte e mjaftueshme për të larguar prirjen drejtë rënies në lidhje me bërthamën e përparuar të Europës që u vendos nga shekulli i XVII e më tej.

Brazili pombalin dhe post-pombalin

Planimetria e qytetit të S. Sebastião (Rio de Zhaneiro) në 1820

Traktati i Madridit (1750) përcaktoi kufijtë mes Brazilit dhe territoreve spanjolle, por konfliktet vazhduan shpesh përkatësisht në koloninë e Sacramento-s, deri sa Portugalia hoqi dorë në Traktatin e Santo Ildefonso-s (1777). Ndryshe nga Spanja, Portugalia nuk e ndau territorin e saj kolonial në Amerikë. Kapiteneritë e krijuara aty funksionuan nën një administratë të centralizuar në Salvador, që raportonte drejtpërdrejtë te Kurora në Lisbonë. Shekulli i XVIII u shënua nga përqëndrimi në rritje i pushtetit mbretëror në gjithë Perandorinë Portugeze. Jezuitët, që mbrojtën vendasit kundër skllavërisë, u ndaluan brutalisht nga markezi i Pombalit, që çoi në shpërbërjen e urdhërit në Portugali nga viti 1759. Pombali dëshironte të përmirësonte statusin e vendasve duke i shpallur ata të lirë dhe duke rritur popullsinë "mestizo" duke inkurajuar martesat e përziera mes tyre dhe popullsisë së bardhë. Liria indiot vendas u pakësua në krahasim me periudhën e mëparshme nën jezuitët dhe përgjigja ndaj martesave të përziera në rastin më të mirë qe e vakët.

Të ardhurat e Kurorës nga ari ranë dhe të ardhurat e plantacioneve u rritën në kohën e Pombalit, dhe ai mori masa për ta përmirësuar secilën. Megjithëse ai dështoi ti rriste të ardhurat nga ari, dy kompani jetëshkurtëra që ai krijoi për ekonominë e plantacioneve nxitën një rritje domethënëse të të ardhurave në prodhimin e pambukut, orizit, kakaos, duhanit dhe sheqerit. Puna e skllevërve u rrit ashtu si dhe përfshirja nga ekonomia tekstile. Zhvillimi ekonomik në tërësi u frymëzua nga elemente të Iluminizmit nga Kontinenti Europian. Megjithatë, ndikimi i pakësuar nga shtete si Mbretëria e Bashkuar e rriti varësinë e mbretërisë nga Brazili.

Në 1755 Lisbona u godit nga një tërmet shkatërrimtar, që bashkë me një cunami pasues vrau midis 40,000 dhe 60,000 banorë nga një popullsi prej 275,000 banorësh. Kjo i kufizoi mjaft ambiciet koloniale të portugezëve në fundin e shekullit të XVIII.

Në 1761, Portugalia qe e para që shfuqizoi trafikun e skllevërve në metropol, duke deklaruar të lirë skllevërit që hynin në Portugali. Qe një hap i parë drejtë shfuqizimit të skllavërisë. Mbretëria e Portugalisë, nëpërmjet markezit të Pombalit, kryeministri i mbretit dom José, e shfuqizoi skllavërinë në metropol më 19 shtator 1761, por në pjesën tjetër të Perandorisë, ku skllavëria vazhdonte të funksiononte, akoma transportoheshin dhe shiteshin skllevër.

Në 1774, dy shtetet e Brazilit dhe të Grão-Pará e Maranhão-s do të shkriheshin në një entitet administrativ. Kolonët nisën të shfaqnin një lloj pakënaqësie përballë autoriteteve të Lisbonës.

Burgosja e "Tiradentes", nga António Diogo da Silva Parreiras

Me degradimin e minierave u bë e vështirë të paguheshin detyrimet e nevojshme për Kurorën. Në 1789, kur u shpall derdhja, një detyrim prej 20% në vlerë ari të tërhequr, në Ouro Preto shpërtheu "Inconfidência Mineira". Revolta që nisi nga elita e Minas Gerais dështoi dhe, në 1792, një nga udhëheqësit e saj, "Tiradentes", u burgos.

Dhjetë vjetë më vonë do të zhvillohej Komploti Baiana në Salvador, një lëvizje që do të niste nga shtresa e ulët e shoqërisë së Bahias, me pjesëmarrje të madhe të zezakëve, mulatëve dhe rrobaqepësit, për shkak të të cilëve e njohur edhe si Revolta e Rrobaqepësve, që kërkonin lirinë e skllevërve, vendosjen e një qeverie barazitare me vendosjen e një Republike të Bahias, që do të ndalej në 12 gusht 1798. Këto dy lëvizje shfaqën tashmë synimin për të shpallur pavarësinë, të frymëzuar nga idetë e iluminizmit francez dhe të pavarësisë së sapo shpallur të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Provincat Portugeze në Amerikë në 1817

E inkurajuar nga shembulli i Shteteve të Bashkuara të Amerikës, që kishin fituar pavarësinë nga Britania, provinca koloniale e Minas Gerais u përpoq të arrinte të njëjtin synim në 1789. Megjithatë, "Inconfidência Mineira" dështoi, udhëheqësit e saj u arrestuan dhe pjesëmarrësit në kryengritje, ata në pozicionet më të ulëta shoqërore, "tiradentes", u varën. Mes komploteve të drejtuara nga popullsia afrikane ishte Revolta Bahiase në 1798, e drejtuar së pari nga João de Deus do Nascimento. Të frymëzuar nga Revolucioni Francez, udhëheqësit propozuan një shoqëri pa skllavëri, ku çmimet e ushqimeve do të ishin të uleshin dhe kufizimet tregtare do të hiqeshin. Mes arësyeve të revoltës ishin kushtet e varfërisë shoqërore dhe kostot e larta të jetesës. Autoritet e shpërndanë revoltën para se aksioni kryesor të fillonte; ata ekzekutuan katër nga komplotistët kryesorë dhe syrgjynosën mjaft të tjerë në Bregun Atlantik të Afrikës. Nga viti 1801 deri në vitin 1816 u zhvilluan mjaft rrebelime dhe revolta skllevërish në shkallë më të vogël dhe frika brenda Brazilit ishte se këto ngjarje do të çonin në një revolucion të dytë haitian.

Pavarësisht komploteve, sundimi i Portugalisë në Brazil nuk u vu nën kërcënime serioze. Historiani A. R. Disney pohon se kolonistët nuk e shpallën ndikimin e ndryshimit të politikës deri në zhvendosjen e Mbretërisë në 1808 për shkak të kontaktit të drejtpërdrejtë, ndërsa historiani Gabriel Paquette përmend se kërcënimet në Brazil qenë gjerësisht të pakuptuara në Portugali deri në 1808 për shkak të policimit efektiv dhe spiunazhit. Kur oborri portugez u vendos në Brazil në 1807, në vijim të pushtimit napoleonik të Gadishullit Iberik, Brazili u hoq nga juridiksioni i këshillit. Ai bënte rekomandime në lidhje me personelin administrativ, fiskal dhe ushtarak, ashtu edhe për peshkopët e dioqezave përtejdeti. Kështu në 1808 Perandoria u riemërtua si Mbretëria e Bashkuar e Portugalisë, Brazilit dhe Algarves. Por, pas mbërritjes së oborrit do të zhvilloheshin më shumë revolta.

Nisja e familjes mbretërore me anije në skelën e Belém-it, më 29 nëntor 1807

Zhvendosja e Oborrit dhe Pavarësia e Brazilit

Në nëntor 1807, duke iu larguar trupave të Napoleon Bonapartit që pushtuan Portugalinë, ZhoaoVI, princi regjent në vend të nënës së mbretit, mbretëreshës Maria I, urdhëroi zhvendosjen e oborrit mbretëror në Brazil. Zhoao VI mbërriti në qytetin e Rio de Zhaneiros me një shpurë prej 15 mijë personash, pas një aleance të fshehtë me Britaninë e Madhe, për të shpëtuar familjen mbretërore dhe qeverinë portugeze, duke i shoqëruar anijet në udhëtim. Ajo u vendos në Pallatin e qytetit, residenca e guvernatorëve që nga viti 1743.

Pallati i nën-mbretërve, ndërtuar në shek. e XVIII si rezidencë e guvernatorëve të Kapitenerisë së Rio de Zhaneiros, më vonë seli e Zhoaos VI

Katër ditë pas mbërritjes, tashmë në Salvador (Bahia), princi nënshkroi dokumentin e parë mbretëror me dekretin e hapjes së porteve ndaj kombeve mike, duke përfunduar Paktin Kolonial, që vendoste monopolin e tregtisë së Brazilit me Portugalin. Portet braziliane ndërkohë qenë të hapur ndaj kombeve mike — si Britania e Madhe. U lejua importimi "i të gjithave dhe çdo lloj veshjeje dhe malli të transportuar në anije të huaja të fuqive që ruanin paqen dhe harmoninë me Kurorën Mbretërore" në anijet portugeze, në një përpjekje për të pakësuar varësinë e plotë të Portugalisë nga Britania e Madhe, duke hapur portet. Kjo hapje u shoqërua nga një seri përmirësimesh, të dekretuara nga dokumenti mbretëror: pas tregtisë, mbërriti "liberalizimi i industrisë", krijimi i Sipërmarrjes Kombëtare (pt: "Imprensa Nacional-Casa da Moeda") dhe të një Fabrike Baruti (pt: "Fábrica de Pólvora"), që që nga viti 1540 ishte prodhuar në "Fábrica da Pólvora de Barcarena". Më 12 tetor u themelua "Banco do Brasil" për të financuar nismat dhe sipërmarrjet e reja.

Perandoria Portugeze në 1822

Si shpagim ndaj Francës, Dom Zhoao urdhëroi aneksimin e Guajanës Franceze, në skajin verior dhe fashën lindore të lumit Uruguai, në skajin jugor. Territori i parë do ti rikthehej sovranitetit francez në 1817, por Uruguai u mbajt nën emrin Provinca Cisplatina.

Në 1815, në sfondin e diskutimeve të Kongresit të Vienës, Brazili u ngrit në statusin e mbretërisë, brenda shetit, kur shteti portugez u bë zyrtarisht "Mbretëria e Bashkuar e Portugalisë, Brazilit dhe Algarves" (pt:Reino Unido de Portugal, Brasil e Algarves) dhe kryeqyteti u zhvendos nga Lisbona në Rio de Zhaneiro, shembulli i vetëm i një vendi evropian të sunduar nga një nga kolonitë e tij. Kapiteneritë e vjetra u kthyen në provinca. Në këtë vit vdiq mbretëresha Maria I dhe D. Zhoao VI u kurorëzua mbret.

Asamblea Portugeze kërkon shpërndarjen e Mbretërisë së Bashkuar

Në janar 1821, pas revolucionit liberal portugez të vitit 1820, në Portugali u formuan "Cortes Gerais, Extraordinárias e Constituintes da Nação Portuguesa" e ngarkuar të përpunonte një kushtetutë. Në shkurt, D. Zhoao VI urdhëroi që deputetët e Brazilit, si dhe të Azoreve, Madeirës dhe Kepit të Gjelbër të merrnin pjesë në Asamblenë Kushtetuese Portugeze (pt: "Cortes Constitucionais Portuguesas"). Në Rio de Zhaneiro, një dekret komunikoi rikthimin e mbretit në Portugali dhe urdhëroi që, «pa humbje kohe», të realizoheshin zgjedhjet e deputetëve për të përfaqësuar Brazilin në "Cortes Gerais" të thirrur në Lisbonë.

Pavarësi a Vdekje, e piktorit paraibas Pedro Américo (1888)

Brazili zgjodhi 81 përfaqësues për asamblenë në Lisbonë. Në prill mbërritën në Lisbonë Filipe Alberto Patroni dhe Francisco Moniz Tavares, deputetë të Këshillit të Pará-s dhe Pernambukut, brazilianët e parë që diskutuan zyrtarisht në asamble, në diskutim të gjallë, me deputetët portugezë Borges Carneiro dhe Ferreira Borges e Moura, kundër transferimit të më shumë trupave në Pernambuk dhe praninë e papërshtatshme të garnizoneve të shumta ushtarake portugeze në provincë.

Megjithëse familja mbretërore u rikthye në Portugali në 1821, zhvendosja çoi në rritjen e dëshirës për pavarësi mes brazilianëve. Djali i Zhoaos VI, atëherë princi-regjent Dom Pedro I, më 7 shtator 1822 shpalli pavarësinë e Brazilit dhe u kurorëzua perandor i Perandorisë së Brazilit. Ndryshe nga kolonitë spanjolle të Amerikës së Jugut, pavarësia e Brazilit u arrit pa gjakderdhje domethënëse. Shkëputja e Brazilit informalisht do të shpallej që në janar 1822, me deklarimin e princit trashëgimtar Don Pedro se do të qëndronte në Brazil, në "Dia do Fico", me fjalët vijuese: Siç është e mira e të gjithëve dhe lumturia e përgjithshme e kombit, jam gati: i thoni popullit që do të qëndroi. Tani duhet tu këshilloi bashkim dhe qetësi. Kjo do të shpalle zyrarisht më 7 shtator 1822, ditën e "grito do Ipiranga" të romantizuar.

Perandoria e Tretë (1822–1999)

Façada e Kolegjit të St. Paul në Makau, 1854

Në kulmin e kolonializmit evropian në shekullin e XIX, me njohjen e pavarësisë së Brazilit në 1825, Portugalia i humbi territoret në Amerikën e Jugut dhe gjithë të tjerat, përveç pak bazave në Azi. Gjatë kësaj faze, kolonializmi portugez u përqëndrua në zgjerimin e brendshëm në territorin afrikan për të konkuruar me fuqitë e tjera europiane aty. Portugalia u shty në brendësi të Angolës dhe Mozambikut dhe eksploruesit Serpa Pinto, Hermenegildo Capelo dhe Roberto Ivens ishin ndër europianët e parë që e kaluan Afrikën nga perëndimi në lindje.

Gjatë "Estado Novo", në të cilin hyri në fuqi Akti Kolonial (1930–1951), Përtejdeti Portugez kishte emërtimin zyrtar "Império Colonial Português", duke qenë e përbërë nga kolonitë afrikane të Sao Tome dhe Principe, Kepi i Gjelbër, Guinea, Angola, Kabinda, Mozambiku dhe São João Baptista de Ajudá, nga kolonitë aziatike të Makaut, të Estado Português da Índia dhe nga Timori. Në 1951, emërtimi "Império Colonial Português" u shfuqizua, si politikë për të shmangur konsiderimin si një fuqi koloniale në forumet ndërkombëtare. Me përvojën e ruajtjes së një Portugalie Ndërkontinentale, "Estado Novo" u përcaktoi si koloni provincat e përtejdetit, duke konsideruar që këto territore nuk ishin koloni, por pjesë integrale dhe e pandashme e Portugalisë, si një "Komb Shumërracor dhe Plurikontinental" (pt: "Nação Multirracial e Pluricontinental").

Rezistenca ndaj dominimit portugez u shfaqë në sfondin e çkolonizimit europian. Në 1954, Bashkimi Indian aneksoi territoret e Dadras dhe Nagar Havelit dhe në 1961 do të nisnin përplasjet e përgjithshme në Lindje dhe Afrikë: India e pavarur pushtoi Goan, në një aksion të armatosur me pak rezistencë dhe pak më vonë Ishullin e Anxhedivës. Në 1961 do të nisnin edhe konfrontimet e Luftës Koloniale Portugeze në Afrikë, që do të zgjasnin deri në Revolucionin e Karafilave në 1974, duke rezultuar në pavarësinë e kolonive në 1975.

"Fundi" de jure i Perandorisë Portugeze do të ndodhte në 1999, kur Makau, territori i fundit nën dominimin e saj administrativ, do ti dorëzohej Republikës Popullore të Kinës.

Luanda në 1883

Afrika (1822-1914)

Pas humbjes së Brazilit, Portugalia duhet të nxitonte si fuqitë europiane për të ruajtur pjesën e mbetur të perandorisë së saj: zotërimet në Indi, Makaun dhe Timori, ishujt e Kepit të Gjelbër dhe të Sao Tome dhe Principe, brigjet e Afrikës Perëndimore (pas Angols dhe Guinesë) dhe Lindore portugezes (pas Mozambikut), ku fuqizuan marrëveshjet e proteksionit me drejtuesit vendas, brendësia e të cilëve nuk ishte pushtuar. Në 1842 Portugalia i dha fund trafikut të zezakëve në Perandori dhe në 1869 e shfuqizoi skllavërinë nën presionin e Britanisë së Madhe. Ky vendim do të kundërpeshohej me shpejtësi nga një legjislacion punësime që këmbëngulte në nevojën e punëtorëve indigjenë në fushat e pambukut apo në veprat publike.

Gjatë të ashtuquajturës "Ndarje të Afrikës", Portugalia pretendoi zona të mëdha të kontinentit afrikan duke u bazuar në "të drejtën historike", duke u bazuar në primatin e pushtimit, duke hyrë në koalicion me fuqitë kryesore europiane. Prania në rritje britanike, franceze dhe gjermane në kontinent kërcënonte hegjemoninë portugeze, siç dëshmoi Silva Porto, tregtari i vendosur në Rrafshnaltën Bié. Duke nisur nga vitet 1870 u bë e qartë se e drejta historike nuk mjaftonte: me eksplorimin intensiv shkencor dhe gjeografik europian shumë herë interesi tregtar. Mes viteve 1840 dhe 1872 David Livingstone eksploroi Afrikën qëndrore, ku u vendos Kompania Britanike e Afrikës së Jugut. Në 1874 Henry Morton Stanley eksploroi basenin e lumit Kongo dhe u financua nga mbreti Leopoldi II i Belgjikës, që në 1876 krijoi një shoqëri për të kolonizuar Kongon, duke shpërfillur interesat portugeze në rajon. Në 1875, shtatëdhjetë firmëtarë themeluan Shoqërinë e Gjeografisë së Lisbonën për të mbështetur eksplorimin, si simotrat europiane.

Harta Rozë që pretendon sovranitetin e Portugalisë në territoret mes Angolës dhe Mozambikut, rr. 1886

Ndërkohë që përgatiteshin ekspeditat e para shkencore-gjeografike, të financuara nga nënshkrues kombëtarë, nga Hermenegildo Capelo, Roberto Ivens dhe Serpa Pinto, që mes viteve 1877 dhe 1885 do të hidhnin në hartë territoret. Pretenduan eksplorimin e lumenjve Kuango, Kongo dhe Zambezi, duke përfunduar hartën e Afrikës Qëndrore-Jugore (harta e famshme rozë) për të mbajtur "stacionet qytetëruese" portugeze në brendësi.

Ndërkohë, ministri punëve të jashtme João de Andrade Corvo riafirmoi aleancën tradicionale Luzo-Britanike, duke propozuar hapjen e Mozambikut dhe Goa ndaj tregtisë dhe anijeve britanike në shkëmbim të njohjes së Kongos. Në 1883 Portugalia pushtoi veriun e lumit Kongo dhe në vitin pasues firmosi një marrëveshje me anglezët duke njohur të drejtën në të dyja brigjet. Marrëveshja u denoncua menjëherë nga fuqitë e tjera, duke thirrur Konferencën e Berlinit (1884–1885) nga Bismarku, për të adresuar konfliket — duke përfshirë kundërshtimin e zgjerimit Luzo-Britanik ndaj Leopoldit II. Megjithatë aleanca u zhgënjye: në trysninë e Gjermanisë dhe Francës, Portugalia e humbi kontrollin e grykëderdhjes së Kongos, duke mbajtur vetëm Kabindën, të cilët do të nënshkruanin Traktatin e njohur të Simulambukut në shkurt 1885, me të cilin pranohej të ishte një protektorat i Kurorës Portugeze.

Versioni origjinal i Hartës Rozë

Nën nevojën e një pushtimi efektiv të përcaktuar nga Konferenca e Berlinit e detyroi Portugalinë të vepronte. Shteti portugez ndërkohë i diversifikoi kontaktet ndërkombëtare, duke i dhënë Franës Guinenë dhe Gjermanisë Jugun e Angolës, që ndërkohë e emëroi koloni, në shkëmbim të njohjes së tokave të brendshme. Lindi kështu Harta Rozë, e bërë publike në 1886, duke pretenduar një fashë territori të Angolës në bregun përballë d.m.th., Mozambikun. Për të mbështetur këtë pretendim u formuan kompani eksplorimi dhe vasalizimi të popujve të brendshëm, qëndresa e të cilëve u luftua nga fushatat e pushtimit dhe paqësimit nga forcat e armatosura.

Në 1887, duke marrë vesh për planet portugeze, kryeministri britanik Lord Salisbury paralajmëroi se nuk do ti njihte territoret "e pa pushtuara me forca të mjaftueshme për të mbajtur rendin, për të mbrojtur të huajt dhe për të kontrolluar vendasit". Ndërkohë britanikët po krijonin Rodezinë e Jugut, Portugalia u përpoq të përfundonte lundrimin e lumit Zambezi dhe të pretendonte luginën e Malavit, në një fashë që izolonte kolonitë britanike. Në janar 1890 Henrique Mitchell de Paiva Cabral Couceiro u vendos me 40 ushtarë në Bié, në Angola, në rrugën e Barotselandit duke u përpjekur të "vasalizonte" Soban Levanike. Njëkohësisht, të mbërritura në Liqenin Malavi, në Mozambik, forcat e Serpa Pinto-s larguan flamujt anglezë, në një hapësirë të monitoruar nga Mbretëria e Bashkuar.

Mouzinho de Albuquerque kap rob Gungunhanën, fundi i shek. të XIX

Në 11 janar 1890, me pretekstin e incidentit të Serpa Pinto-s, Ultimatumi Britanik kërkonte tërheqjen e forcave ushtarake portugeze në territorin mes Mozambikut dhe Angolës (Zimbabveja dhe Zambia e tanishme). Portugalia e përfundoi, ndërkohë, zgjerimin e menjëhershëm kolonial afrikan sa Lord Salisbury e konsideroi të bazuar në "argumenta arkeologjike" pushtimin. Ultimatumi shkaktoi dëme serioze në imazhin e qeverisë morkike portugeze. Një vit më vonë Çështjes së Barotselandit, referuar vendosjes së kufijve të Angolës, u zgjidh mes Portugalisë dhe Britanisë së Madhe me arbitrazhin e Viktor Emanuelit III të Italisë.

Plani për të lidhur dy kolonitë, Harta Rozë, ishte objektivi kryesor i politikës portugeze në vitet 1880. Megjithatë, idea qe e pa pranueshme për britanikët, që kishin synimet e tyre për një territor të vazhduar britanik që shtrihej nga Kairoja deri në Qytetin e Kepit. Ultimatumi Britanik i vitit 1890 u imponua mbi mbretin Karlos I i Portugalisë dhe Harta Rozë mori fund.

Reagimi i mbretit ndaj ultimatumit u shfrytëzua nga republikanët. Më 1 shkurt 1908, mbreti Karlos dhe princi Luís Filipe u vranë në Lisbonë nga dy aktivistë revolucionarë republikanë portugezë, Alfredo Luís da Costa dhe Manuel Buíça. Vëllai i Luís Filipes, Manueli, u bë mbreti Manueli II i Portugalisë. Dy vjet më vonë, më 5 tetor 1910, au u përmbys dhe u largua në ekzil në Fuluell Park, Tuikenham në Angli, afër Londrës dhe Portugalia u bë republikë.

Në vijim të ultimatumit britanik në 1890 administrata koloniale portugeze i përforcoi aksionet, duke investuar në fushatat e pushtimit dhe paqësimit (pt: "Campanhas de Conquista e Pacificação") dhe në përmbysjen e mbretërve të vegjël më pak bashkëpunues. Në 1885 do të bënte aleancë me Gungunhanën, perandorin e Perandorisë së Gazas në Afrikën Lindore, mes lumenjve Zambezi dhe Limpopo, që do të pranonte marrëveshjen në një baraspeshë të pa qëndrueshme mes forcave portugeze, britanike dhe kërcënimit të pretendentëve të fronit. Provinca e Gazas dhe porti i Lourenço Marques (Maputo e tanishme) ishin të dëshiruara nga britanikët e Kompanisë Britanike të Afrikës së Jugut dhe Cecil Rhodes për të shfrytëzuar lëndët e para të Transvaalit. Pas ultimatumit u autorizuan tre konçesionarë të mëdhenj për të shfrytëzuar territoret e gjera në Mozambik: "Companhia do Niassa" (1890), "Companhia de Moçambique" (1891) dhe "Companhia da Zambézia" (1892): të tëra arritën të tëheqin Gungunhanën për interesat e tij. Në tetor 1890 Cecil Rhodes arriti një aleancë për konçesionin e eksplorimit dhe aksesit në detin e dridhjeve me marrëveshjen e 1885, por në lojën mes Londrës dhe Lisbonës, Gungunhana u befasua kur kërkoi mbrojtjen britanike dhe mbeti pa përgjigje: qeveritë ishin marrë vesh për delimitimin e territoreve në qershor 1891 dhe Gaza mbeti në brendësi të Mozambikut. Dhe në këtë mënyrë do të mbetej nën sundimin e Portugalisë.

Pamje e Lourenço Marques (Maputo e tanishme) në 1905

Në 1890, António Enes dekretoi një rishikim të Kodit të Punës Rurale të vitit 1875 – që vendoste detyrimin "moral" të kolonëve të fshatarëve vendas të prodhonin mallra për tregti - që fshatarët tashmë nuk kishin zgjedhje për të paguar "mussoco" në breza: "[...] Qiradhënësit e afëteve ishin të detyruar ti paguanin kolonët në punë rurale, me më pak se gjysmën e 800 realëve për frymë". Mes viteve 1890 dhe 1892, Mouzinho de Albuquerque, guvernator i distriktit të Lourenço Marques (Maputo) do ti forconte marrëdhëniet me popujt përreth. Puna e detyruar, pagesa e detyrimeve, si "Imposto de palhota" dhe dhuna kundër popullsisë do të shkaktonin revolta. Çdo herë e më shpesh, në qershor1894 një forcë navale gjermane pushtoi trekëndëshin Kiongës në grykëderdhjen e lumit Ruvuma, në kufirin mes Afrikës Lindore Gjermane (Tanzania e tanishme) dhe Mozambikut, duke marrë kontrollin e grykëderdhjes në Oqeanin Indian; në gusht dhe deri në 1895, një rrebelim bashkoi mijëra luftëtarë dhe rrethuan Lourenço Marques (Maputo) për më shumë se dy muaj. Qyteti u plaçkit, duke u qetësuar nga anijet e luftës. Në Lisbonë një rrebelim iu atribua Gungunhanës dhe interesave britanike, alarmi qe i madh. Qeveria reagoi energjikisht duke përforcuar praninë ushtarake në Mozambik. Më 28 dhjetor 1895 Gungunhana u kap nga Mouzinho de Albuquerque. I njohur nga shtypi europian, u dënua me syrgjynosje në Ishujt Azore.

Në 1911, pas fundit të monarkisë, duke huazuar nga britanikët një mënyrë administrimi indirekte, por edhe të ndikuar nga francezët, republikanët do tu vinin zotërimeve të përtej detit, emrin koloni, të cilave iu dha një farë autonomie financiare dhe administrative. Trekëndëshi i Kiongës u ripushtua në 1916, gjatë Luftës së Parë Botërore, nga forcat portugeze dhe u ripërfshi zyrtarisht në Mozambik në 1919 nga Traktati i Versajës, që i përcaktoi prapë kufijtë përgjatë lumit Ruvuma.

Nga 1914 deri në 1946

Stacioni i Rrugës së Hekurit të Maputos, Mozambik, ndërtuar në vitet 1913-16 dhe përurimi i monumentit të të rënëve të Luftës së Parë Botërore në 1935

Në 1914, Perandoria Gjermane planifikoi të pushtonte Angolën nga portugezët. Përplasjet mes ushtarëve portugezë dhe gjermanë nisën, duke shkaktuar dërgimin e përforcimeve nga kontinenti. Synimi kryesor i këtyre ushtrive ishte të ripushtonin Trekëndëshin Kionga, në Mozambikun verior, territor që ishte nënshtruar nga Gjermania.

Në 1916, pasi Portugalia bllokoi anijet gjermane në Lisbonë, Gjermania i shpalli luftë Portugalisë. Portugalia e ndoqi duke hyrë kështu në Luftën e Parë Botërore.

Kolonitë portugeze në shek. e XX, të dhënat përfaqësojnë humbjen e territorit

Në fillim të luftës, Portugalia u përfshi kryesisht në furnizimin e aleatëve të pozicionuar në Francë. Në 1916, pati vetëm një sulm në territorin portugez, në Madeira. Në 1917, një nga aksionet e ndërmarra nga Portugalia për të ndihmuar Britaninë në industrinë e saj të drurit, e domosdoshme për përpjekjet e luftës. Bashkë me "Canadian Forestry Corps", personeli portugez krijoi infrastrukturën e trungjeve në një zonë tani të quajtur si "Vatra Portugeze".

Përgjatë vitit 1917 Portugalia dërgoi kontigjente trupash në frontin e aleatëve në Francë. Në mes të vitit, Portugalia pësoi humbjet e para në Luftën e Parë Botërore. Në Afrikën Portugeze, Portugalia dhe Britania luftuan beteja të shumta kundër gjermanëve si në Mozambik, ashtu dhe në Angola. Më vonë gjatë vitit, nëndetëset hynë në ujërat portugeze prapë dhe sulmuan Madeirën, duke fundosur anije të shumta portugeze. Përgjatë fillimit të vitit 1918, Portugalia vijoi të luftonte përgjatë frontit aleat kundër Gjermanisë, duke përfshirë pjesëmarrjen në Betejën famëkeqe të La Lis. Me afrimin e vjeshtës, Gjermania arriti suksese si në Afrikën Portugeze, ashtu dhe ndaj anijve portugeze, duke fundosur shumë prej tyre. Pas afërsisht tre vjetëve luftë (nga një këndvështrim portugez), Lufta e Parë Botërore përfundoi, me firmosjen e armëpushimit nga Gjermania. Në Konferencën e Paqes së Parisit, Portugalia rifitoi kontrollin e të gjitha territoreve të saja të humbura, por nuk e rimorri në zotërim (me parimin e "uti possidetis") territoret e fituara gjatë luftës, me përjashtim të Kiongës, një qytet por në Tanzaninë e tanishme.

Territoret portugeze në Afrikë në vijim përfshinin shtetet moderne Kepi i Gjelbër, Sao Tome dhe Principe, Guinea-Bisau, Angola dhe Mozambiku.

Akti Kolonial centralizues i miratuar në 1930, gjatë Diktaturës Ushtarake (1926–1933) që paraprinte regjimin e "Estado Novo", ripërcaktonte format e marrëdhënieve mes metropolit dhe kolonisë, duke e ngushtuar autonominë tashmë të kufizuar financiare dhe administrative. Që nga viti 1926 personat e prekur nga "Estatuto do indígena" do të përjashtoheshin nga kategoria e qytetarëve të cilët i përkisnin afrikanëve të integruar dhe kolonëve europian, deri në 1961. Bashkë me territoret e administruar u kalua emërtimi Perandoria Koloniale Portugeze (pt: "Império Colonial Português"). Ky akt përcaktoi për një kohë të gjatë konceptin përtejdetar portugez, që do të shfuqizohej nga rishikimi i Kushtetutës së vitit 1951, që e modifikoi dhe integroi në tekstin e Kushtetutës.

Çkolonizimi (1946–1999)

Në shek. e XX, Portugalia nuk e quante më veten një perandori, por një komb plurikontinental me provinca përtejdeti

Duke nisur nga viti 1946, si formë politike për të shmangur që Portugalia të cilësohej si fuqi koloniale në forumet ndërkombëtare dhe me përvojën e ruajtjes së një Portugalie ndërkontinentale, "Estado Novo" i cilësonte kolonitë si provinca përtejdeti, duke konsideruar se këto territore nuk ishin koloni, por pjesë integrale dhe të pandara të Portugalisë, si një "Komb Shumërracor dhe Plurikontinental".

António de Oliveira Salazar kërkoi ruajtjen e një Portugalie plurikontinentale

Pas Luftës së Dytë Botërore, lëvizjet e çkolonizimit filluan të kulmonin në perandoritë e fuqive europiane. Nisja e Luftës së Ftohtë krijoi gjithashtu paqëndrueshmëri mes popullsive përtejdeti të Portugalisë, psi Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Sovjetik nisën ta rrisin rruzullin e tyre të ndikimit. Duke pasuar dhënien e pavarësisë Indisë nga Britania në vitin 1947 dhe vendimin e Francës për të lejuar enklavat e saj Indiane për tu përfshirë në shtetin e ri, trysnina u vendos mbi Portugalinë për të bërë të njëjtën gjë. Kjo u rezistuan nga António de Oliveira Salazar, që e kishte marrë pushtetin në vitin 1933. Ai e refuzoi një kërkesë nga kryeministri indian Xhavaharlal Nehru për ti rikthyer enklavat në vitin 1950, duke i parë ato si pjesë integrale të Portugalisë. Sjellja u dënua nga Tribunali Ndërkombëtar dhe nga Asamblea e Kombeve të Bashkuara që u prononcua në favor të Indisë. Vitin pasues, Kushtetuta Portugeze u amendua për ta ndyshuar statusin e provincave të përtejdetit. Në 1954, pas çkolonizimit francez të Pondiçerrit, duke u bashkuar me Indinë, një kryengritje vendore rezultoi në përmbysjen e autoriteteve portugeze në enklavën indiane të Dadras dhe Nagar Havelit, të cilat u aneksuan nga India, që bënin pjesë në Estado Português da Índia që nga viti 1779. India e pengoi Portugalinë të dislokonte trupa për mbrojtjen e tyre, me protesta të ndryshme paqësore, nga qeveria portugeze e udhëhequr nga António de Oliveira Salazar që refuzoi të negocionte. Ekzistenca e kolonive të mbetura portugeze në Indi u bë gjithmonë e më e papërballueshme dhe Nehru gozonte mbështetjen e pothuajse të të gjitha partive politike indiane dhe të Bashkimit Sovjetik si dhe aleatëve të tij.

Ushtarë portugezë në pyjet e Angolës gjatë Luftës Koloniale Portugeze

Në fillim të viteve 1960, do të niste Lufta Koloniale Portugeze duke refuzuar pranimin e pavarësisë së territoreve afrikane. Pjesa e mbetur e Estado Português da Índia u aneksua në dhjetor 1961 nga Bashkimi Indian. Në 1961, një lëvizje antikoloniale u shfaq në Angola me kryengritjen e dy partive të luftës së armatosur, Lëvizja Popullore për Çlirimin e Angolës (pt: "Movimento Popular de Libertação de Angola", MPLA) dhe Bashkimi i Popujve të Angolës (pt: "União dos Povos de Angola", UPA), duke nxiturr nisjen e Luftëë Koloniale Portugeze. Oficerët e Ushtrisë Portugeze në Angola kishin pikëpamjen se ajo ishte e paaftë të përballej ushtarakisht me një shpërthim të luftës guerrile dhe kështu që duhet të fillonin bisedimet me lëvizjet për pavarësi. Megjithatë, Salazari pohoi publikisht vendosmërinë e tij për ta mbajtur perandorinë të paprekur dhe nga fundi i vitit, aty u vendosën 50,000 trupa. Të njëjtin vit, fortesa e vogël portugeze e São João Baptista de Ajudá në Uidah, një mbetje e tregëtisë së skllevërve të Afrikës Perëndimore, u aneksua nga qeveria e re e Dahomejit (Benini i tanishëm) që kishte fituar pavarësinë nga Franca. Paqëndrueshmëria u përhap nga Angola në Guine, që në vitin 1963 u rrebelua. Në Mozambik, operacionet guerrile filluan në 1964.

Video mbi pushtimin e Goas në 1955

Në dhjetor 1961, pak pas kryengritjes kundër portugezëve në Angola, Qeveria Indiane pushtoi territoret e Goas, Damanit dhe Diut. Nga 18 deri në 19 dhjetor 1961 një forcë prej 40.000 ushtarësh të Indisë pushtoi Goan, në një aksion të armatosur — nga toka, ajri dhe deti, që zgjati rreth 36 orë — duke e përfunduar dominimin portugeze prej 451 vjetësh në Goa duke hasur pak rezistencë dhe i integroi në territorin e saj. Në vitin pasues do të merrte Ishullin e Anxhedivës. Në atë kohë, Këshilli i Sigurisë së OKB-së konsideroi një rezolutë që dënonte pushtimin, që ishte i ndaluar nga Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike. Shumica e kombeve e njohën aksionin e Indisë, ndërkohë, Salazari refuzonte ta njihte sovranitetin indian mbi territoret, duke mbajtur përfaqësues në Asamblenë Kombëtare deri në 1974, periudhë në të cilën u zhvillua Revolucioni i Karafilave. Pas kësaj kohe, Portugalia mundi të rivendoste marrëdhëniet diplomatike me Indinë, duke nisur nga njohja e sovranitetit indian mbi Estado da Índia të vjetër. Ndërkohë, banorët e saj që pretendonin iu dha mundësia të mbanin qytetarinë portugeze.

Parashutistë në operacionin e hedhjes nga helikopteri, në Luftën Përtejdeti

Sipas një historiani, sunduesit portugezë nuk kishin vullnetin për të plotësuar kërkesat e subjekteve të tyre koloniale (ndryshe nga fuqitë e tjera europiane) pjesërisht se elitat portugeze besonin se "Portugalisë i mungonin mjetet për të zhvilluar një "strategji daljeje" të suksesshme (e ngjashme me qasjen "neokoloniale" të ndjekur nga britanikët, francezët, apo belgët)" dhe pjesërisht për shkak të mungesës së "një debati të lirë dhe të hapur në shtetin diktatorial të Salazarit mbi kostot e mbajtjes së një perandorie kundër konsensusit antikolonial që kishte mbizotëruar në Kombet e Bashkuara që nga fillimi i viteve 1960".

Pas vdekjes së Salazarit, në 1972 Portugalia pranoi ti jepte një autonomi të kufizuar Angolës dhe Mozambikut. Forcimi i ndikimit sovjetik mes ushtarakëve të "Movimento das Forças Armadas" (MFA) dhe klasës punëtore, si dhe kostoja e mungesës së popullaritetit të Luftës Koloniale Portugeze (1961–1974), në të cilën Portugalia rezistonte ndaj lëvizjeve nacionaliste guerrile në disa nga territoret e saj afrikane, në vijim çoi në kolapsin e regjimit të "Estado Novo" në 1974. I njohur si "Revolucioni i Karafilave", një nga aktet e para të të qeverisë së drejtuar nga MFA, që pastaj erdhi në pushtet – Junta e Shpëtimit Kombëtar (pt: Junta de Salvação Nacional) – ishte ti përfundonte luftërat dhe të negocionte tërheqjen portugeze nga kolonitë e saj afrikane. Më 10 shtator 1974 u njoh pavarësia e Guinea-Bisaut, më 25 qershor 1975 pavarësia e Mozambikut, më 5 korrik 1975 Kepi i Gjelbër, më 12 korrik 1975 Sao Tome dhe Principe dhe më 11 nëntor 1975 Angola.

Autoritetet e reja të Portugalisë njohën gjithashtu edhe pushtimin e Goas dhe territoreve të tjera nga India. Pretendimi i Beninit mbi São João Baptista de Ajudá u pranua nga Portugalia në vitin 1974. Këto ngjarje nxitën një eksod në masë të qytetarëve portugezë nga territoret afrikane të Portugalisë (më së shumti nga Angola dhe Mozambiku), duke krijuar mbi një milion refugjatë portugezë (retornados).

Luftërat civile në Angola dhe Mozambik shpërthyen në mënyrë të menjëhershme, me ardhjen e qeverive komuniste të formuara nga ish rrebelët, të mbështetura nga Bashkimi Sovjetik, Kuba vendet e tjera komuniste, duke luftuar kundër grupeve kryengritëse të mbështetura nga kombe si Zaireja, Afrika e Jugut dhe Shtetet e Bashkuara. Timori Lindor shpalli gjithashtu pavarësinë në 1975 duke shkaktuar eksodin e shumë refugjatëve portugezë për në Portugali, të njohur gjithashtu si retornados. Gjithësesi, Timori Lindor pothuajse menjëherë u pushtua nga Indonezia, që e mbajti atë deri në vitin 1999. Një referendum i sponsorizuar nga Kombet e Bashkuara rezultoi në një shumicë timorezo-lindorësh që zgjodhën pavarësinë, që më në fund u arrit në vitin 2002.

Timori Portugez, Timori Lindor i tanishëm, e shpalli njëanshmërisht pavarësinë e tij në 1975, por u pushtua në po atë vit nga Indonezia, duke u kthyer në provincën e Timor Timur në 15 korrik 1976. Për pasojë, mbeti nën administrimin indonezian deri në referendumin e vitit 1999, të ndjekur nga administrimi i përkohshëm i OKB-së deri në 2002, kur Portugalia njohu pavarësinë e tij.

Makau qe i vetmi që nuk e shpalli pavarësinë e tij në 1975, por ky zotërim kolonial, kishte një situatë koloniale të veçantë në Perandorinë Portugeze. Në 1976, kjo koloni mori zyrtarisht statusin special të "territorit kinez nën administrimin portugez", i mbajtur deri në kalimin e sovranitetit të tij te Kina, që ndodhi në 20 dhjetor 1999. Në 1987, pas negociatash intensive, Portugalia nënshkroi Deklaratën e Përbashkët Sino-Portugeze me Kinën për të vendosur procesin dhe kushtet e kalimit të sovranitetit të Makaut, zotërimi i saj i vetëm i mbetur përtejdeti.

Ushtria Popullore e Çlirimit të Kinës hyn në Makau për herë të parë pas kalimit të sovranitetit

Dorëzimi i Makaut në 20 dhjetor 1999, shënoi fundin zyrtar të Perandorisë Portugeze dhe fundin e Kolonializmit në Azi. Ndërsa procesi ishte i ngjashëm, kalimi i Makaut te Kina hasi më pak rezistencë se marrëveshja mes Britanisë dhe Kinës dy vite më parë në lidhje me Hong Kongun, pasi Portugalia e kishte pranuar atë që në 1979. Nga ana tjetër, Kina premtoi të ruante specifikat e Makaut, duke përfshirë sistemin e tij ekonomik me karakter kapitalist dhe ti jepte një shkallë të lartë autonomie, duke ndjekur parimin "një vend, dy sisteme". Pas rikthimit te Kina, Makau u bë një rajon administrativ special, i administruar nga banorët e tij, por më konkretisht i drejtuar nga një shef ekzekutiv, i zgjedhur nga votime jo të drejtpërdrejta, dhe një Asamble Legjislative, ku më pak se gjysma e anëtarëve të saj zgjidhen me votë të drejtpërdrejtë, duke krijiuar një marzh të madh manovrimi dhe kontrolli për forcat pro-qeveritare. Sispas marrëveshjes së kalimit, Makau do ta ruante mënyrën e tij kapitaliste të jetesës për të paktën 50 vjet pas dorëzimit, deri në vitin 2049.

Trashëgimia

Monumenti i Zbulimeve në Lisbonë

Tashmë "Bashkësia e Vendeve të Gjuhës Portugeze" ("Comunidade dos Países de Língua Portuguesa", CPLP) shërben si pasues kulturor dhe ndërqeveritar i Perandorisë Portugeze.

Megjithëse Makau iu rikthye Kinën, portugalishtja mbetet gjuhë e përbashkët zyrtare me kinezen kantoneze në Makau.

Tashmë, Ishujt Azore dhe Ishujt Madeira (këta të fundit administrojnë Ishujt e pabanuar Savage) janë territoret e vetme përtejdeti që mbeten politikisht të lidhur me Portugalinë. Megjithëse Portugalia filloi porcesin e çkolonizimit të Timorit Lindor në 1975, gjatë viteve 1999–2002 ndonjëherë konsiderohej kolonia e fundit e mbetur e Portugalisë, pas pushtimi indonezian i Timorit Lindor nuk u pranua nga Portugalia.

Tetë nga ish kolonitë e Portugalisë kanë portugalishten si gjuhë zyrtare. Bashkë me Portugalinë, ata tani janë anëtarë të Bashkësisë së Vendeve të Gjuhës Portugeze, që kur kombinohen arrijnë 10,742,000 km², ose 7.2% të masës territorit të Tokës (148 939 063 km²). Në 2023, ka 32 vëzhgues të lidhur me CPLP-në, duke pasqyruar ndikimin global të perandorisë së mëparshme të Portugalisë. Guinea Ekuatoriale, që adoptoi portugalishten si gjuhën e saj të tretë zyrtare, tashmë është një vend vëzhgues i asociuar me CPLP, bashkë me Mauritiusin dhe Senegalin. Përveç kësaj, dymbëdhjetë vende ose rajone kandidate kanë aplikuar tashmë te CPLP dhe presin aprovimin e anëtarësisë.

Harta diakronike e Perandorisë Portugeze (1415–1999): me të kuqe
Zona që ishin, në të njëjtën kohë, territore të Perandorisë Portugeze;
ngjyrë ulliri
Eksplorimet;
portokalli
Zona të ndikimit dhe tregtisë
rozë
Pretendimi i sovranitetit
me të gjelbër
Qendra grumbullimi tregtar (Feitorias)
Blu
Eksplorimet kryesore detare, itineraret dhe zonat e ndikimit

Sot, portugalishtja është një nga gjuhët kryesore të botës, e renditur e gjashta me afërsisht 240 milionë folës përreth globit. Është gjuha e tretë më e folur në Amerikë, kryesisht në Brazil, megjithëse ka gjithashtu mjaft bashkësi luzofone në kombe si Kanadaja, Shtetet e Bashkuara dhe Venezuela. Për më tepër, ka shumë gjuhë kreole me bazë portugalishten, duke përfshirë atë që përdoret nga populli kristang në Malaka. Gjithashtu, ajo është "Lingua Franca" në shumë zotërime të vjetra koloniale në Afrikë dhe një gjuhë zyrtare në 8 vende, duke qenë edhe gjuhë e përbashkët zyrtare me gjuhën jue të kinezishtes në rajonin administrativ të Makaut. Duke përfshirë ndikimin e saj në Japoni, me fjalë të ndryshme japoneze me origjinë portugeze në leksikun japonez. Prania në Malaka, në Malajzi, i dha origjinë bashkësisë kristang. Në Sri Lanka, Cejloni i vjetër, të ashtuquajturit burgherat portugezë që, si shumë popuj të tjerë, mbajnë të gjallë një nga gjuhët kreole me bazë portugalishten.

Prania portugeze ka lënë gjithashtu një trashëgimi të madhe njerëzore, gastronomike, kulturore dhe arkitektonike në kontinente të ndryshme, një trashëgimi e jashtëzakonshme, duke ditur se tërësia e popullsisë portugeze në 1527 ishte vetëm 1,2 milionë banorë.

Për shembull, meqenëse tregtarët portugezë ishin të parët që besohet se futën portokallet në Europë, në mjaft gjuhë indo-evropiane fruta është emërtuar sipas tyre. Disa shembuj janë shqipja portokalle apo portokall bullgarishtja портокал (portokal), greqishtja πορτοκάλι (portokali), maqedonishtja портокал (portokal), persishtja پرتقال (porteghal) dh rumanishtja portocală. Në lidhje me emrat mund të gjenden edhe në gjuhë të tjera: si arabisht البرتقال (burtukal), gjeorgjisht ფორთოხალი (p'ort'oxali), turqisht portakal dhe amharisht birtukan. Gjithashtu, në dialektet jugore italiane (p.sh. napolitanisht), një portokalle quhet portogallo apo purtuallo, d.m.th. "portugezja", në ndryshim nga italishtja standarde arancia.

Në funksion të rëndësisë së saj ndërkombëtare, Portugalia dhe Brazili udhëheqin një lëvizje për ta përfshirë portugalishten si një nga gjuhët zyrtare të OKB-së.

Rajoni	Shtetet	Vendet me territore që ishin pjesë e Perandorisë Portugeze
Afrika	26 shtete
Amerika e Veriut	3 shtete
Amerika Qëndrore dhe Jugore	4 shtete
Azia dhe Oqeania	22 shtete

• 
  Hartë e Bashkësisë së Vendeve të Gjuhës Portugeze; shtetet anëtare (blu), vendet vëzhguese (e gjelbër) dhe vendet dhe territoret zyrtarisht të interesuar (ngjyrë ari)
• 
  zotërimet e tanishme (e kuqe); Eksplorimet (ngjyrë ulliri); Zonat e ndikimit dhe tregtisë (portokalli); Pretendimet e sovranitetit (Rozë); Ngulime tregtare (e gjelbër); Eksplorimet kryesore detare, itineraret dhe zonat e ndikimit (bojëqielli)
• 
  Katedralja Se në Goa, Indi, një shembull i arkitekturës portugeze dhe një nga kishat më të mëdha të Azisë.
• 
  Portugalishtja mbetet një nga gjuhët zyrtare në Makau, bashkë me kinezen.
• 
  Shtylla e Vasco da Gamës në Malindi, Kenja.

Shiko gjithashtu

• Eksplorimet Detare Portugeze
• Zhvillimi naval iberik, 1400-1600
• Epoka e zbulimeve
• Zbulimi portugez i rrugës detare të Indisë
• Arkitektura Koloniale Portugeze
• India Portugeze
• Armadat Portugeze të Indisë
• Tregtia e Erëzave
• Perandoria Koloniale Hollandeze
• Perandoria Britanike
• Sundimi i Kompanisë Britanike në Indi
• Raxhi Britanik
• Perandoria Koloniale Franceze

Bibliografia

• David Abernethy (2000). The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980 (në anglisht). Yale University Press. ISBN 0-300-09314-4. Marrë më 18 qershor 2015.
• Tikiri Abeyasinghe (1986). Jaffna Under the Portuguese (në anglisht). Lake House Investments. isbn-10 955552000-3, isbn-13 978-955552000-3.
• Mordechai Abir (1980). Ethiopia and the Red Sea: The Rise and Decline of the Solomonic Dynasty and Muslim European Rivalry in the Region (në anglisht). Routledge. ISBN 978-071463164-6.
• João Capistrano de Abreu (1998). Chapters of Brazil's Colonial History 1500–1800 (në anglisht). Përkthyer nga Arthur Irakel. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-802631-0. Marrë më 10 korrik 2012.
• João Capistrano de Abreu (2024). Capítulos da História Colonial, 1500-1800 (në portugalisht). BoD - Books on Demand. ISBN 979104310846-4.
• Farooqui Salma Ahmed (2011). A Comprehensive History of Medieval India: Twelfth to the Mid-Eighteenth Century (në anglisht). Pearson Education India. ISBN 978-81-317-3202-1.
• Luís de Albuquerque (1994). Francisco Contente Domingues (red.). Dicionário de História dos Descobrimentos Portugueses (në portugalisht). Vëll. I. Lisbonë: Caminho. isbn-10 972210924-3, isbn-13 978-972210924-6.
• Luís de Albuquerque (1994). Francisco Contente Domingues (red.). Dicionário de História dos Descobrimentos Portugueses (në portugalisht). Vëll. II. Lisbonë: Caminho. isbn-10 972210925-1, isbn-13 978-972210925-3.
• Miguel Vale de Almeida (2004). An Earth-colored Sea: Race, Culture and the Politics of Identity in the Post-Colonial Portuguese-Speaking World (në anglisht). Berghahn Books. ISBN 978-1-78238-854-8.
• Francisco Alvares (2010). Charles Fraser Beckingham; G. W. B. Huntingford (red.). Prester John of the Indies: A True Relation of the Lands of the Prester John, Being the Narrative of the Portuguese Embassy to Ethiopia in 1520, Written by Father Francisco Alvares (në 2 volume) (në anglisht). Taylor & Francis Group. isbn-10 140942492-8, isbn-13 978-140942492-5.
• Frank Maloy Anderson (2009). Handbook for the Diplomatic History of Europe, Asia and Africa 1870-1914 (në anglisht). McCormick Press. isbn-10 144468355-1, isbn-13 978-144468355-4.
• James Maxwell Anderson (2000). The History of Portugal (në anglisht). Greenwood Publishing Group. ISBN 0-313-31106-4.
• William Angus, red. (1837). History of England: From the Roman Invasion to the Accession of Queen Victoria I (në anglisht). Glasgow: Francis Orr & Sons. Marrë më 10 korrik 2012.
• Anthony Appiah; Henry Louis Gates, red. (2010). Encyclopedia of Africa (në anglisht). Vëll. 2. Oxford University Press. ISBN 978-019533770-9.
• Rubim Santos Leão de Aquino; Marco Antônio Bueno Bello; Gilson Magalhães Domingues (1998). Um sonho de liberdade: A conjuração de Minas (në portugalisht). São Paulo: Editora Moderna. ISBN 85-16-02100-9.
• James R. Arnold; Roberta Wiener, red. (2012). Cold War: The Essential Reference Guide (në anglisht). ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-003-4. Marrë më 12 korrik 2012.
• Daniel F. Austin (2004). Florida Ethnobotany (në anglisht). CRC Press. isbn-10 0-203-49188-2, 978-0-203-49188-1.
• Peter Bakewell (2009). A History of Latin America to 1825 (në anglisht). Wiley-Blackwell. ISBN 978-140518368-0.
• Joao Barros; Diogo de Couto (1782). Da Asia de João de Barros e de Diogo de Couto: Dos feitos, que os Portuguezes fizeram na conquista, e descubrimento das terras, e mares do Oriente (në portugalisht). Vëll. 16, Decada Setima, Parte Primera. Lisbonë: Na Regia officina typografica.
• Girma Beshah; Merid Wolde Aregay (1964). The Question of the Union of the Churches in Luso-Ethiopian Relations, 1500-1632 (në anglisht). Junta de Investigac̦ões do Ultramar and Centro de Estudos Históricos Ultramarinos.
• Lidia Besouchet (1993). Pedro II e o século XIX (në portugalisht). Editora Nova Fronteira. isbn-10 8520904947, isbn-13 978-852090494-7.
• Leslie Bethell (1985). The Independence of Latin America (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-34927-7.
• Francisco Bethencourt; Diogo Ramada Curto, red. (2007). Portuguese Oceanic Expansion, 1400–1800 (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-84644-8.
• Jeremy Black (2011). War in the World: A Comparative History, 1450–1600 (në anglisht). Palgrave Macmillan. ISBN 978-023034426-6. Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2021. Marrë më 12 gusht 2024.
• Kristin C. Bloomer (2018). Possessed by the Virgin: Hinduism, Roman Catholicism, and Marian Possession in South India (në anglisht). Oxford University Press. isbn-10 019061509-5, isbn-13 978-019061509-3.
• Huw V. Bowen; Margarette Lincoln; Nigel Rigby, red. (2002). The Worlds of the East India Company (në anglisht). Boydell & Brewer. ISBN 978-1-84383-073-3. Marrë më 10 korrik 2012.
• Charles Ralph Boxer (1969) [1961]. Four Centuries of Portuguese Expansion, 1415-1825: A Succinct Survey. 3 of Ernest Oppenheimer Institute of Portuguese Studies (në anglisht). University of California Press & Witwatersrand University Press. isbn-10 052001419-7, isbn-13 978-052001419-0.
• Charles Ralph Boxer (1957). The Dutch in Brazil, 1624–1654 (në anglisht). Oxford: Clarendon Press.
• Charles Ralph Boxer (1969). The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825 (në anglisht). Hutchinson. ISBN 0-09-131071-7.
• James Boyajian (2008). Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640 (në anglisht). Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-8754-2.
• Ambrósio Fernandes Brandão (1930) [1618]. Diálogos das grandezas do Brasil (në portugalisht). Oficina industrial graphica.
• Liam Matthew Brockey (2008). Portuguese Colonial Cities in the Early Modern World (në anglisht). Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-6313-3.
• Jules Brown (2002). Dinah Gardner (red.). Hong Kong & Macau (në anglisht). Rough Guides. isbn-10 1-85828-872-X, isbn-13 978-1-85828-872-7.
• Ralph Buller Hughes-Buller; Jamiat Rai, red. (1907). Baluchistan District Gazetteer Series (në anglisht). Vëll. 6. Education Society's Press.
• Paula Kay Byers, red. (1998). "Nzinga Nkuwu". Encyclopedia of World Biography: Mich-Orl (në anglisht). Vëll. 11. Suzanne Michele Bourgoin. Gale Research Inc. isbn-10 0-7876-2221-4, isbn-13 978-0-7876-2221-3. Marrë më 24 janar 2008.
• Jorge Caldeira (1999). A nação mercantilista: ensaio sobre o Brasil (në portugalisht). Editora 34. isbn-10 85-7326-138-2, isbn-13 978-85-7326-138-7.
• João de Castro (1745). "3". The Voyage of Don Stefano de Gama from Goa to Suez, in 1540, with the intention of Burning the Turkish Galleys at that port (në anglisht). Vëll. 6. Arkivuar nga origjinali më 14 tetor 2006.
• John Chesworth; David Thomas, red. (2015). Christian-Muslim Relations. a Bibliographical History (në anglisht). Vëll. 7. Central and Eastern Europe, Asia, Africa and South America (1500–1600). Brill Academic Publishers. ISBN 978-900429720-3.
• Timothy Joel Coates (2002). Convicts and Orphans: Forced and State-Sponsored Colonization in the Portuguese Empire, 1550–1755 (në anglisht). Stanford University Press. ISBN 978-080473359-5.
• Leonardo Cohen (2009). The Missionary Strategies of the Jesuits in Ethiopia (1555–1632) (në anglisht). Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-05892-6.
• Juan Ricardo Cole (2002). Sacred Space and Holy War: The Politics, Culture and History of Shi'Ite Islam (në anglisht). I.B. Tauris. isbn-10 186964-736-7, 978-186064-736-9.
• Jacopo Corrado (2008). The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920 (në anglisht). Cambria Press. ISBN 978-160497529-1.
• Gaspar Correia (1858) [vitet 1550]. Lendas da Índia (në portugalisht). Vëll. 1. Lisbonë: Academia Real de Ciências. Marrë më 16 dhjetor 2011.
• Leonor Freire Costa; Nuno Palma; Jaime Reis (2015). "The great escape? The contribution of the empire to Portugal's economic growth, 1500–1800". European Review of Economic History (në anglisht). 19 (1): 1–22. doi:10.1093/ereh/heu019. hdl:10400.5/26870.
• Jon Cowans, red. (2003). Early Modern Spain: A Documentary History (në anglisht). University of Pennsylvania Press. ISBN 0-8122-1845-0. Marrë më 10 korrik 2012.
• John A. Crow (1992). The Epic of Latin America (në anglisht) (bot. i 4-rt). Berkeley & Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-07723-2. Marrë më 10 korrik 2012.
• Roger Crowley (2015). Conquerors: How Portugal Forged the First Global Empire (në anglisht). Random House Publishing Group. isbn-10 081299401-9, isbn-13 978-081299401-8.
• Diogo Ramada Curto (2020). Imperial Culture and Colonial Projects: The Portuguese-Speaking World from the Fifteenth to the Eighteenth Centuries (në anglisht). Berghahn Books. isbn-10 178920707-X, isbn-13 978-178920707-1.
• Ronald Daus (1983). Die Erfindung des Kolonialismus (në gjermanisht). Peter Hammer Verlag. isbn-10 3-87294-202-6, isbn-13 978-3-87294-202-9.
• David Brion Davis (2006). Inhuman Bondage: The Rise And Fall of Slavery in the New World (në anglisht). Oxford University Press. ISBN 978-019514073-6.
• Kenneth Gordon Davies (1974). The North Atlantic World in the Seventeenth Century (në anglisht). University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-0713-3.
• Bailey W. Diffie; George D. Winius (1977). Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580 (në anglisht). University of Minnesota Press. ISBN 978-0-8166-0782-2.
• Anthony R. Disney (2009). History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807 (në anglisht). Vëll. 1. Cambridge University Press. ISBN 978-052184318-8.
• Anthony R. Disney (2009). History of Portugal and the Portuguese Empire: From Beginnings to 1807 (në anglisht). Vëll. 2. Cambridge University Press. isbn-10 0-521-74612-4, 978-0-521-74612-0.
• Ernest Stanley Dodge (1976). Islands and Empires: Western Impact on the Pacific and East Asia (në anglisht). University of Minnesota Press. ISBN 978-081660788-4.
• Francis A. Dutra (1996). "Salvador Correia de Sá e Benavides". përmbledhur nga Barbara A. Tenenbaum (red.). Encyclopedia of Latin American History and Culture (në anglisht). Vëll. 5. Georgette Magassy Dorn. New York: Charles A. Scribner's Sons. isbn-10 0-684-80480-8, isbn-13 978-0-684-80480-4.
• Francis A. Dutra (1996). "Overseas Council (Portugal)". përmbledhur nga Barbara A. Tenenbaum (red.). Encyclopedia of Latin American History and Culture (në anglisht). Vëll. 4. Georgette Magassy Dorn. New York: Charles Scribner's Sons. isbn-10 0-684-19253-5, isbn-13 978-0-684-19253-6.
• Richard L. Edmonds, red. (shtator 2002). China and Europe Since 1978: A European Perspective (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52403-2.
• Geoffrey Rudolph Elton (1990). The New Cambridge Modern History (në anglisht). Vëll. 2, The Reformation, 1520–1559. Cambridge University Press. isbn-10 0-521-34536-7, isbn-13 978-0521-34536-1.
• Moisés Silva Fernandes (1997). "Macau and Its Neighbours in Transition". përmbledhur nga Rufino Ramos; José Rocha Dinis; D. Y. Yuan; Rex Wilson (red.). Portuguese Behavior Towards the Political Transition and the Regional Integration of Macau in the Pearl River Region (PDF) (në anglisht). Universidade de Macau, Fundação Macau.
• Willem Floor (2009). "Dutch Relations with the Persian Gulf". përmbledhur nga Lawrence G. Potter (red.). The Persian Gulf in History (në anglisht). Palgrave Macmillan. fq. 240. isbn-10 0-230-61845-6, isbn-13 978-0-230-61845-9.
• Jean Marcel Carvalho França; Sheila Moura Hue (2014). Piratas no Brasil: As incríveis histórias dos ladrões dos mares que pilharam nosso litoral (në portugalisht). Globo Livros. isbn-10 852505827-0, isbn-13 978-852505827-0. Marrë më 1 korrik 2016.
• Tom Gallagher (1982). Portugal: A Twentieth Century Interpretation (në anglisht). St. Martin's Press. ISBN 978-071900876-4.
• Louis Henry Gann; Peter Duignan (1972). Africa and the World: An Introduction to the History of Sub-Saharan Africa from Antiquity to 1840 (në anglisht). University of America Press. ISBN 978-0-7618-1520-4.
• Carrie Gleason (2007). The Biography of Tea (në anglisht). Crabtree Publishing Company. ISBN 978-0-7787-2493-3.
• François Gipouloux (2011). The Asian Mediterranean: Port Cities and Trading Networks in China, Japan and Southeast Asia, 13th–21st Century (në anglisht). Edward Elger. ISBN 978-085793426-0.
• Vitorino Magalhães Godinho (1981–1983) [1963–1971]. Os Descobrimentos e a Economia Mundial; në 4 volume (në portugalisht) (bot. i 2-të i përmirësuar dhe zgjeruar). Lisbonë: Editorial Presença.
• Grant K. Goodman (2000). Japan and the Dutch 1600-1835 (në anglisht). Routledge. ISBN 978-070071220-5.
• Stefan Goodwin (2008). Africa's Legacies Of Urbanization: Unfolding Saga of a Continent (në anglisht). Lexington Books. ISBN 978-0-7391-5176-1.
• Pamila Gupta (2018). Portuguese Decolonization in the Indian Ocean World: History and Ethnography (në anglisht). Bloomsbury Publishing. isbn-10 135004364-8, isbn-13 978-135004364-0.
• Carlos Haag (2012). "Um imenso Portugal: Império lusitano soube usar liberdade das elites locais e religião missionária para manter-se por cinco séculos". Revista Pesquisa (në portugalisht). FAPESP (201).
• Richard James Hammond (1966). Portugal and Africa, 1815-1910: A Study in Uneconomic Imperialism (në anglisht). Stanford University Press. ISBN 080470296-9.
• Willard Anderson Hanna (1991). Indonesian Banda: Colonialism and its Aftermath in the Nutmeg Islands (në anglisht). Bandanaira: Yayasan Warisan dan Budaya Banda Naira.
• Jonathan Gil Harris (2015). The First Firangis: Remarkable Stories of Heroes, Healers, Charlatans, Courtesans & Other Foreigners who Became Indian (në anglisht). Aleph Book Company. isbn-10 93-82277-63-3, isbn-13 978-93-82277-63-7.
• Hubert Clinton Herring; Helen Baldwin Herring (1968). A History of Latin America: From the Beginnings to the Present (në anglisht). Knopf. ISBN 0-224-60284-5.
• John Jeremy Hespeler-Boultbee (2006). A Story in Stones: Portugal's Influence on Culture and Architecture in the Highlands of Ethiopia 1493-1634 (në anglisht). CCB Publishing. ISBN 0-9781162-1-6.
• Linda M. Heywood; John K. Thornton, red. (2007). Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585–1660 (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-052177065-1. Marrë më 16 maj 2016.
• Shihan de Silva Jayasuriya (2008). The Portuguese in the East: A Cultural History of a Maritime Trading Empire (në anglisht). I.B. Taurus. ISBN 978-184511585-2.
• Carlos Augusto Montalto Jesus (1902). Historic Macao (në anglisht). Kelly & Walsh, ltd. ISBN 978-114322535-2.
• Richard M. Juang; Noelle Anne Morrissette, red. (2008). Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia (në anglisht). Vëll. 2. ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-441-7.
• Henry Kamen (1999). Philip of Spain (në anglisht). Yale University Press. ISBN 978-030007800-8.
• Sabir Badal Khan (korrik 2000). "Portuguese Encounters With Coastal Makran Baloch During the Sixteenth Century. Some references from a Balochi heroic epic". Journal of the Royal Asiatic Society (në anglisht). Cambridge University Press. 10 (2): 153–69. doi:10.1017/S1356186300012438.
• James Kirkman (1974). Fort Jesus: A Portuguese Fortress on the East African Coast (në anglisht). Oxford: Clarendon Press. isbn-10 0199200351, isbn-13 978-019920035-1.
• Ettien Koffi (2012). Paradigm Shift in Language Planning and Policy: Game-Theoretic Solutions (në anglisht). Boston/Berlin: Walter de Gruyter, Inc. ISBN 978-1-934078-10-5. Marrë më 12 korrik 2012.
• Jan Kozák; Vladimir Cermák (2007). The Illustrated History of Natural Disasters (në anglisht). Springer. ISBN 978-904813324-6.
• Paul H. Kratoska (2004). South East Asia, Colonial History: Imperialism before 1800 (në anglisht). Taylor & Francis. ISBN 978-041521540-4.
• Donald Frederick Lach (1994). Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery (në anglisht). University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-46708-5.
• Jane Ladle (2000). Brazil (në anglisht). American Map. ISBN 978-088729130-2.
• Robert M. Levine (2003). The History of Brazil (në anglisht). Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-6255-3. Marrë më 10 korrik 2012.
• Gary P. Leupp (2003). Interracial Intimacy in Japan: Western Men and Japanese Women, 1543-1900 (në anglisht). A&C Black, Continuum Internat. Pub. Group. isbn-10 0-8264-6074-7, isbn-13 978-0-8264-6074-5.
• Jan Huygen Van Linschoten (1596). Itinerario, voyage ofte schipvaert, van Ian Huygen van Linschoten naer Oost ofte Portugaels Indien, inhoudende een corte beschryvinghe der selver landen ende zee-custen... (në holandisht). Amsterdam: Cornelis Claesz.
• Jan Huygen van Linschoten (1885). Arthur Coke Burnell; Pieter Anton Tiele (red.). The Voyage of John Huyghen van Linschoten to the East Indies... (në anglisht). Vëll. 1. Londër: Hakluyt Society.
• Jan Huygen van Linschoten (1885). Arthur Coke Burnell; Pieter Anton Tiele (red.). The Voyage of John Huyghen van Linschoten to the East Indies... (në anglisht). Vëll. 2. Londër: Hakluyt Society.
• Maria Manuel Lisboa (2008). Paula Rego's Map of Memory: National and Sexual Politics (në anglisht). Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-0720-5.
• James Lockhart (1983). Early Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 0-521-29929-2.
• Allister Macmillan (2000). Mauritius Illustrated (në anglisht). Educa Books, Facsimile edition. ISBN 0-313-31106-4.
• Norrie MacQueen (1997). The Decolonization of Portuguese Africa: Metropolitan Revolution and the Dissolution of Empire (në anglisht). Longman. isbn-10 058225994-0, isbn-13 978-058225994-2.
• James Mahoney (2010). Colonialism and Postcolonial Development Spanish America in Comparative Perspective (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-11634-3.
• Pius Malekandathil (2010). Maritime India: Trade, Religion and Polity in the Indian Ocean (në anglisht). Primus Books. ISBN 978-938060701-6.
• Peter C. Mancall (2007). The Atlantic World and Virginia, 1550–1624 (në anglisht). University of North Carolina Press. ISBN 978-080783883-9.
• Claude Markovits (2000). The Global World of Indian Merchants, 1750–1947: Traders of Sind from Bukhara to Panama (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-113943127-9. Marrë më 18 korrik 2017.
• David Marley (2005). Historic Cities of the Americas: An Illustrated Encyclopedia (në anglisht). Vëll. 1. ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-574-6.
• David Marley (2008). Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volume) (në anglisht). University of Oklahoma Press. ISBN 978-159884100-8.
• Anatónio Henrique de Oliveira Marques (1972). History of Portugal: From Lusitania to Empire (në anglisht). Vëll. 1. Columbia University Press. ISBN 978-023103159-2.
• Kuzhippalli Skaria Mathew (1988). History of the Portuguese Navigation in India, 1497–1600 (në anglisht). Mittal Publications. ISBN 978-817099046-8.
• Lyle McAlister (1984). Spain and Portugal in the New World, 1492–1700 (në anglisht). University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-1216-1.
• Kenneth Gordon McIntyre (1977). The Secret Discovery of Australia: Portuguese Ventures 200 Years Before Captain Cook (në anglisht). Souvenir Press. isbn-10 028562303-6, isbn-13 978-028562303-3.
• Jaswant Lal Mehta (1980). Advanced Study in the History of Medieval India (në anglisht). Sterling Publishers Pvt. Ltd. ISBN 978-81-207-0617-0.
• Alida C. Metcalf (2006). Go-Betweens and the Colonization of Brazil: 1500–1600 (në anglisht). University of Texas Press. ISBN 978-0-292-71276-8.
• Alida C. Metcalf (2005). Family and Frontier in Colonial Brazil: Santana de Parnaíba, 1580–1822 (në anglisht). University of Texas Press. ISBN 978-0-292-70652-1.
• Giles Milton (1999). Nathaniel's Nutmeg: How One Man's Courage Changed the Course of History (në anglisht). Londër: Sceptre. ISBN 978-0-340-69676-7.
• Leyla Perrone Moisés (1992). Vinte Luas: Viagem de Paulmier de Gonneville ao Brasil, 1503-1505 (në portugalisht). São Paulo: Companhia das Letras. isbn-10 857164241-9, isbn-13 978-857164241-6.
• Alexander Kyd Nairne (1988) [1894]. History of the Konkan (në anglisht). Nju Delhi: Asian Educational Services. isbn-10 81-206-0275-7, isbn-13 978-81-206-0275-5.
• Malyn D.D. Newitt (1995). A History of Mozambique (në anglisht). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34006-1.
• Malyn D.D. Newitt (2005). A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668 (në anglisht). Routledge. ISBN 0-415-23979-6.
• Patrick O'Flanagan (2008). Port Cities of Atlantic Iberia, c. 1500–1900 (në anglisht). Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-6109-2.
• Pedro Aires Oliveira (24 maj 2017). "Decolonization in Portuguese Africa". Oxford Research Encyclopedia of African History (në anglisht). doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.41. ISBN 978-019027773-4. Arkivuar nga origjinali më 13 maj 2021. Marrë më 22 mars 2022.
• James Stuart Olson (1991). Historical Dictionary of European Imperialism (në anglisht). Greenwood. ISBN 978-031326257-9.
• Keat Gin Ooi (2004). Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor (në anglisht). Vëll. 1. ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-771-9.
• Keat Gin Ooi (2009). Historical Dictionary of Malaysia (në anglisht). Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-0-8108-5955-5.
• Robert C. Ostergren; Mathias Le Bossé (2011). The Europeans: A Geography of People, Culture, and Environment (në anglisht) (bot. i 2-të). Guilford Press. ISBN 978-1-60918-140-6.
• Arnold Pacey (1991). Technology in World Civilization: A Thousand-year History (në anglisht). MIT Press. isbn10 0-262-66072-5, isbn-13 978-0-262-66072-3.
• Melvin Eugene Page; Penny M. Sonnenburg, red. (2003). Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia (në anglisht). Vëll. 2. ABC-CLIO. ISBN 1-57607-335-1. Marrë më 3 tetor 2020.
• Kavalam Madhava Panikkar (1953). Asia and Western dominance, A Survey of the Vasco Da Gama Epoch of Asian History, 1498–1945 (në anglisht). Londër: George Allen and Unwin.
• Gabriel Paquette (2013). Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850 (në anglisht). Cambridge University Press. isbn-10 1-107-02897-3, isbn-13 978-1-107-02897-5.
• Michael Pearson (1976). Merchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century (në anglisht). University of California Press. ISBN 978-0-520-02809-8.
• Michael Pearson (1987). The Portuguese in India (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 0-521-25713-1.
• Maria do Rosário Pimente (1995). Viagem ao fundo das consciências: a escravatura na época moderna (në portugalisht). Edições Colibri. ISBN 972-8047-75-4.
• Jacques Pirenne (1962). "Portuguese Thalassocracy". The Tides of History (në anglisht). Vëll. 2. Dutton.
• Tomé Pires; Francisco Rodrigues (2005) [1990]. Armando Cortesão (red.). The Suma Oriental of Tome Pires: An Account of the East, from the Red Sea to Japan, written in Malacca and India in 1512-1515; & The Book of Francisco Rodrigues, Pilot-Major of the Armada that Discovered Banda and Moluccas (në anglisht). Vëll. 1. Asian Educational Services. ISBN 81-206-0535-7.
• Clive Ponting (2000). World History: A New Perspective (në anglisht). Chatto & Windus. ISBN 0-7011-6834-X.
• Edgar Prestage (2007). The Portuguese Pioneers (në anglisht). Read Books. ISBN 1-4067-4593-6.
• Anant Kabka Priolkar (1961). The Goa Inquisition: Being a Quatercentenary Commemoration Study of the Inquisition in India (në anglisht). Bombay University Press.
• Rogerio Miguel Puga (dhjetor 2002). "The Presence of the "Portugals" in Macau and Japan in Richard Hakluyt's Navigations". Bulletin of Portuguese/Japanese Studies (në anglisht). Redalyc. 5: 81–116. ISSN 0874-8438. Arkivuar nga origjinali më 30 mars 2023. Marrë më 26 mars 2022.
• Max Quanchi; John Robson (2005). Historical Dictionary of the Discovery and Exploration of the Pacific Islands (në anglisht). Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6528-0.
• Carmen M. Radulet (1988). As viagens de Diogo Cão: um problema ainda em aberto (në portugalisht). Universidade de Coimbra, Biblioteca Geral 1.
• S. M. Ramasamy; C. J. Kumanan; R. Sivakumar; Bhoop Singh, red. (2006). Geomatics in Tsunami (në anglisht). New India Publishing. ISBN 978-81-89422-31-8. Marrë më 10 korrik 2012.
• Merle Calvin Ricklefs (1993). A History of Indonesia Since c. 1300 (në anglisht) (bot. i 2-të). Londër: Stanford University Press. isbn-10 080472195-5, isbn-13 978-080472195-0.
• Junius P. Rodriguez (2007). Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia (në anglisht). Vëll. 2. ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-549-0.
• Clifford J. Rogers (31 maj 1995). The Military Revolution Debate: Readings on the Military Transformation of Early Modern Europe (në anglisht). Routledge, Taylor & Francis Group. isbn-10 0-813320542, isbn-13 978-0-81332054-0.
• Francis Millet Rogers (1962). The Quest for Eastern Christians: Travels and Rumor in the Age of Discovery (në anglisht). University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-0275-1.
• Maria de Lurdes Rosa (2010). Longas Guerras, longos sonhos africanos. Da tomada de Ceuta ao fim do Império (në portugalisht). Porto: Fio da Palavra Editores. ISBN 978-989-8171-25-2.
• Anthony John Russell Russell-Wood (1998). The Portuguese Empire 1415–1808 (në anglisht). Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-5955-7.
• Anthony John Russell Russell-Wood (1968). Fidalgos and Philanthropists: The Santa Casa da Misericórdia of Bahia, 1550–1755 (në anglisht). University of California Press.
• David J. Russo (2000). American History from a Global Perspective: An Interpretation (në anglisht). Bloomsbury Publishing. isbn-10 031300296-7, isbn-13 978-031300296-0.
• Maria Emília Madeira Santos (1983). Silva Porto e os problemas da África portuguesa no século XIX; Série Separatas / Centro de Estudos de Cartografia Antiga (në portugalisht). Koimbra: Junta de Investigações Científicas do Ultramar.
• Geoffrey Vaughan Scammell (1981). The World Encompassed: The First European Maritime Empires c. 800-1650 (në anglisht). University of California Press. isbn-10 0-520-04422-3, isbn-13 978-0-520-04422-7.
• Geoffrey Vaughn Scammell (1997). The First Imperial Age, European Overseas Expansion c. 1400–1715 (në anglisht). Routledge. ISBN 0-415-09085-7.
• Julita Scarano (2009). "Migração sob contrato: a opinião de eça de queiroz" (në portugalisht). Unesp-Ceru. Arkivuar nga origjinali më 4 shkurt 2013. Marrë më 29 nëntor 2012.
• Stuart B. Schwartz (1973). Sovereignty and Society in Colonial Brazil: The High Court of Bahia and Its Judges, 1609–1751 (në anglisht). University of California Press. ISBN 978-052002195-2.
• Bhagamandala Seetharama Shastry (2000). Goa-Kanara Portuguese Relations, 1498–1763 (në anglisht). Concept Publishers. ISBN 978-817022848-6.
• Sarina Singh (2003). India (në anglisht). Lonely Planet. ISBN 1-74059-421-5.
• Teotonio Rosario de Souza, red. (1990). Goa Through the Ages: An Economic History. Issue 6 of Goa University publication series (në anglisht). Vëll. 2. Concept Publishing Co. ISBN 81-7022-259-1.
• Karl Anton Sprengard; Roderich Ptak, red. (1994). Maritime Asia: Profit Maximisation, Ethics and Trade Structure c. 1300-1800 (në anglisht). Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-344703521-7. Marrë më 3 tetor 2020.
• Timothy J. Stapleton (2013). A Military History of Africa (në anglisht). ABC-CLIO. ISBN 978-0-313-39569-7.
• Leften Stavros Stavrianos (1966). The World Since 1500: A Global History (në anglisht). Prentice-Hall. fq. 92–93.
• Andrew Stone; Piera Chen; Chung Wah Chow, red. (2010). Hong Kong & Macau (në anglisht) (bot. i 14-të). Lonely Planet. isbn-10 1-74179-225-8, isbn-13 978-1-74179-225-6.
• Sanjay Subrahmanyam (2012). The Portuguese Empire in Asia, 1500–1700: A Political and Economic History (në anglisht) (bot. i 2-të). Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-118-27401-9.
• Yosaburō Takekoshi (2004). The Economic Aspects of the History of the Civilization of Japan (në anglisht). Vëll. 1. Taylor & Francis. ISBN 0-415-32379-7.
• Hugh Thomas (1997). The Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870 (në anglisht). Simon and Schuster. ISBN 978-0-684-83565-5. Marrë më 10 qershor 2012.
• H. B. Thomas (1951). "The Kionga Triangle". Tanganyika Notes and Records (në anglisht). Tanganyika Society (31): 47–50.
• John K. Thornton (2000). Warfare in Atlantic Africa, 1500–1800 (në anglisht). Routledge. ISBN 978-1-135-36584-4.
• Dave Treece (2000). Exiles, Allies, Rebels: Brazil's Indianist Movement, Indigenist Politics, and the Imperial Nation-State (në anglisht). Praeger. ISBN 978-1-85109-549-0.
• Denis Crispin Twitchett; John King Fairbank (1998). The Cambridge History of China (në anglisht). Vëll. 8, Part 2. Cambridge University Press. isbn-10 0-521-24333-5, isbn-13 978-0-521-24333-9.
• Spencer Tucker (1999). Vietnam (në anglisht). Kentucky University Press. ISBN 0-8131-0966-3.
• Mesut Uyar; Edward J. Erickson (2009). A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk (në anglisht). Bloomsbury Academic. ISBN 027598876-7.
• Vasco Pulido Valente (2001). "Henrique Paiva Couceiro – um colonialista e um conservador" (PDF). Análise Social (në portugalisht). 36 (160): 767–802.
• Viveka Velupillai (2015). Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction (në anglisht). John Benjamins Publishing Co. isbn-10 902726884-3, isbn-13 978-902726884-6.
• J. D. Vincent-Smith (shtator 1974). "The Anglo-German Negotiations over the Portuguese Colonies in Africa, 1911–14". The Historical Journal (në anglisht). Cambridge University Press. 17 (3): 620–29. doi:10.1017/s0018246x0000532x. ISSN 0018-246X. JSTOR 2638392.
• Gerald W.R. Ward (2008). The Grove Encyclopedia of Materials and Techniques in Art (në anglisht). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-531391-8.
• Adolphus William Ward; George Peabody Gooch, red. (1923). The Cambridge History of British Foreign Policy 1783-1919 (në anglisht). Vëll. 3, 1866–1919. Cambridge University Press.
• Barbara A. West (2009). Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania (në anglisht). Facts On File. isbn-10 0-8160-7109-8, isbn-13 978-0-8160-7109-8.
• Douglas L. Wheeler (1998). Republican Portugal: A Political History, 1910–1926 (në anglisht). University of Wisconsin Press. ISBN 0-299-07450-1. Marrë më 12 korrik 2012.
• Paula White (2005). John Stewart Bowman; Maurice Isserman (red.). Exploration in the World of the Middle Ages, 500–1500 (në anglisht). Facts on File, Inc. ISBN 3-87294-202-6.
• Richard Stephen Whiteway (1899). The Rise of Portuguese Power in India, 1497–1550 (në anglisht). Archibald Constable & Co.
• James Wynbrandt (2009). A Brief History of Pakistan (në anglisht). Infobase Publishing. isbn-10 0-8160-6184-X, isbn-13 978-0-8160-6184-6.
• José Yamashiro (1989). Choque Luso No Japão Dos Séculos XVI e XVII (në portugalisht). Ibrasa. ISBN 1-74059-421-5.

Lidhje të jashtme

• "Portuguese Empire Timeline". timelines.info (në anglisht).
• "Navegações Portuguesas" (në portugalisht). Intituto Camoes.
• "Dutch Portuguese Colonial History: history of the Portuguese and the Dutch in Ceylon, India, Malacca, Bengal, Formosa, Africa, Brazil. Language Heritage, lists of remains, maps". .colonialvoyage.com (në anglisht).
• Thomas Kitchin. "The Present State of the West-Indies: Containing an Accurate Description of What Parts Are Possessed by the Several Powers in Europe". wdl.org (në anglisht).
• Senaka Weeraratna (2005). "Repression of Buddhism in Sri Lanka by the Portuguese (1505–1658)" (në anglisht). Australian Centre for Sri Lankan Unity. Arkivuar nga origjinali më 25 shkurt 2020. Marrë më 12 gusht 2024.
• "Exposição Os portugueses e o Oriente" (në portugalisht). Biblioteca Nacional de Portugal.
• "CHAM-Enciclopédia Virtual da Expansão Portuguesa desenvolvida pelo Centro de História de Além-Mar" (në portugalisht). Faculdade de Ciências Sociais e Humanas da Universidade Nova de Lisboa e Universidade dos Açores.
• "Carta Orgânica do Império Colonial Português, com as alterações constantes das leis n.ºs 1:948 e 1:900 e dos decretos n.ºs 26:180 e 27:067" (PDF). Diário do Governo, 5 de maio de 1937 (në portugalisht).
• "Expansão e Descrobimentos" (në portugalisht). RTP/ AEP. 2000.