Fjalorth i arsimit

Fjalorthi i arsimit është një fjalorth që përmban terma themelorë nga fusha e arsimit, edukimit, mësimdhënies, pedagogjisë dhe hulumtimit shkencor.

A

Abetare - është një libër i hartuar kryesisht për mësimin e shkrimit dhe leximit nga ana e fëmijëve të vegjël. Abetarja paraqet shkronjat e alfabetit të shoqëruara me fjalë dhe/ose imazhe përkatëse.
Absolventi - person që ka përfunduar një cikël ose formë arsimimi .
Aftësia - aftësia për të aplikuar shpejt, operativisht, me efikasitet të rritur një sërë operacionesh, aftësi e shndërruar në një akt refleks, automatizimi i operacioneve (ekzekutimi me lehtësi, shkathtësi, si rezultat i përsëritjes, i ushtrimit);- aftësia praktike për të kryer detyra ose aktivitete të caktuara; janë komponentë të aftësive dhe mund të jenë: njohëse (siç është zgjidhja e problemeve), motorike (si p.sh. përdorimi i një mjeti ), sociale (siç janë aftësitë e komunikimit ) etj.; sinonim: aftësi .
Akademia :- shkolla e parë filozofike, e themeluar nga Platoni, e cila fillimisht i mbante mbledhjet e saj në kopshtin e Akademusit ;- shoqëria e studiuesve, letrarëve, artistëve etj., e krijuar për zhvillimin e filologjisë, shkencave dhe arteve ; - institucion i lartë shkencor e kulturor, që mbledh shkencëtarët dhe artistët më të rëndësishëm të një vendi, që mbështet dhe organizon veprimtarinë kërkimore-shkencore dhe letrare artistike; shembull Akademia Franceze ;- emërtimi i disa shkollave të arsimit të lartë, veçanërisht të arteve ose shkencave ushtarake; shembull: Akademia e Arteve të Bukura.
Akademiku :- anëtar (i nderuar ose i plotë) i një akademie ;- (në Greqinë e lashtë ) filozof i shkollës së Platonit, "Academia".
Akreditimi - vërtetim i faktit se proceset arsimore brenda një njësie arsimore, veçanërisht ato të mësimdhënies dhe të nxënit, përputhen me rregulloret dhe rezultatet janë ato të pritshme dhe bien brenda kufijve të konsideruar të pranueshëm në nivel kombëtar.
Alfabeti është një sistem shkrimi fonologjik, me shkronja që përdoren për të shprehur një gjuhë në formë të shkruar; sistem i tingujve dhe i shkronjave të një gjuhe të renditura sipas një radhe të caktuar.
Alfabetarja e gjuhës shqipe është një abetare dhe vepër historike e botuar në vitin 1879, nga Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip, themeluar në Stamboll nga rilindësit shqiptarë. Kjo alfabetare, e hartuar nga Sami Frashëri, Jani Vreto dhe Pashko Vasa, përdorte alfabetin latin dhe shërbeu si një mjet i rëndësishëm për përhapjen e gjuhës shqipe dhe ngritjen e ndërgjegjes kombëtare. Botimi i saj konsiderohet një hap kyç në përpjekjet për standardizimin e shqipes dhe për mbrojtjen e identitetit kombëtar shqiptar.
Alumni - është term me të cilin quhen nxënësit ose studentët, ish-nxënësit ose ish-studentët, e një fakulteti, universiteti ose institucioni tjetër të arsimit të lartë.
Analfabetizmi - është term i cili përdoret për të treguar pa aftësinë e leximit dhe shkrimit në ndonjë gjuhë zakonisht amtare të personave mbi 6 vjet.
Andragogjia është disiplinë shkencore e cila merret me studimin dhe organizimin e veprimtarisë edukative e arsimore për të rriturit.
Antipedagogjia - qasje ose teori që kundërshton metodat tradicionale të mësimdhënies dhe autoritetin e mësuesit, duke promovuar autonominë dhe zhvillimin e lirë të fëmijës.
Aritmetika - degë e matematikës që merret me numrat dhe operacionet bazë si mbledhja, zbritja, shumëzimi dhe pjesëtimi.
Arsimi është proces i përvetësimit të njohurive, shkathtësive dhe shprehive, si bazë për formimin e pikëpamjeve shkencore mbi botën, për zhvillimin e fuqive njohëse, për ndërlidhjen e diturive me veprimtari praktike profesonale si dhe për zhvillimin e aftësive për vetarsimim. Shih edhe: Arsimi alternativ, Arsimi falas, Arsimi fillor, Arsimi formal, Arsimi informal, Arsimi joformal, Arsim i hapur, Arsimi kombëtar, Arsimi i lartë, Arsimi i mesëm, Arsimi parashkollor, Arsimi i të rriturve, Arsimi mjedisor, Arsimi profesional, Arsimi qytetar, Arsimi shkencor, Arsimi shtëpiak, Arsimi dual (i dyfishtë), etj.
Arti është proces apo produkt i rregullimit të qëllimtë të elementeve simbolike për të tërhequr vëmendjen e shqisave apo emocioneve.
Asistenti në arsim dhe mësimdhënie është një individ që ndihmon mësuesin ose profesorin në punën e tij profesionale.

B

Baçelori është një diplomë universitare e nivelit të parë (en: undergraduate degree) e lëshuar nga një kolegj ose universitet.
Besimi - bindje ose ndjenjë e fortë ndaj diçkaje, shpesh pa kërkuar prova konkrete, qoftë në aspektin shpirtëror, personal apo social.
Biblioteka :- institucion kulturor që mbledh libra, revista periodike etj. për t'i vënë ato në dispozicion të lexuesve në mënyrë të organizuar;- koleksion librash, periodikësh, fletëpalosjesh, të shtypura etj.;- koleksioni i librave (shtypur nga një shtëpi botuese), që paraqet një karakter unitar nga pikëpamja grafike dhe tematike.
Biblioteka akademike, është ajo bibliotekë që i ofron shërbim universitetit dhe institucioneve të arsimit të lartë.
Biblioteka kombëtare - bibliotekë e krijuar nga një qeveri si depoja kryesore e informacionit të një vendi.
Biblioteka e shkollës - është një hapësirë brenda ose pranë një shkolle e cila me një koleksion librash, materialesh mësimore, revista, burime digjitale dhe shpesh mjete teknologjike, mbështet procesin mësimor të nxënësve dhe mësimdhënësve.
Braktisja e shkollës - situata në të cilën një nxënës ose student ndalon pjesëmarrjen në aktivitete edukative para përfundimit të ciklit të arsimit të detyrueshëm ose një programi arsimor të filluar; ka shkaqe të shumta, si vështirësi financiare, mungesë mbështetjeje familjare, probleme shëndetësore, mungesë interesi për arsimim apo kushte të pafavorshme sociale.
Brucoshiada - ceremoni burleske, në disa universitete, për inicimin e studentëve të vitit të parë.
Bursë - ndihmë monetare (mujore) ose mirëmbajtje falas e dhënë nga shteti, një institucion etj. nxënës, studentë për të përballuar shpenzimet e mirëmbajtjes gjatë studimeve ose studiues, specialistë, personel mësimdhënës, për specializim, përmirësim, etj.; rrogë.
Byroja Ndërkombëtare e Arsimit - organizatë nën kujdesin e UNESCO-s e specializuar në zhvillimin e përmbajtjes, metodës dhe strukturës së aktit pedagogjik.

C

Certifikata - dokument zyrtar që dëshmon përmbushjen e një kërkese specifike, si përfundimi i një kursi, trajnimi apo një niveli arsimor.
Citimi është një referencë për një burim, më saktësisht, një citim është një shprehje e shkurtuar alfanumerike e përfshirë në trupin e një vepre intelektuale që tregon një hyrje në seksionin e referencave bibliografike të veprës me qëllim të njohjes së lidhjes së veprave të të tjerëve me temën e diskutimit në vendin ku shfaqet citimi.

Ç

Çerdhe fëmijësh - institucion parashkollor që ofron kujdes dhe edukim për fëmijët e vegjël, zakonisht deri në moshën 3-4 vjeç.
Çiraku - formë e arsimit profesional afatgjatë që synon t'u japë të rinjve një trajnim të përgjithshëm, teorik dhe praktik për të marrë një kualifikim të caktuar profesional.

D

Dekani - titull dhe funksion që i jepet drejtuesit të një fakulteti në universitet, përgjegjës për organizimin dhe administrimin e tij.
Dëftesa - dokument zyrtar që vërteton notat dhe rezultatet e një nxënësi ose studenti gjatë një periudhe të caktuar mësimore.
Didaktika është një disiplinë shkencore e pedagogjisë e cila merret me studimin e teorisë dhe praktikës së mësimit dhe mësimdhënies. Ajo studion parimet, metodat, format dhe mjetet për të organizuar procesin e mësimdhënies dhe të nxënies, duke pasur si qëllim zhvillimin e njohurive, aftësive dhe shprehive tek nxënësit.
Diploma - dokument zyrtar që dëshmon përfundimin e një niveli arsimor ose një programi të caktuar studimesh.
Dita Botërore e Mësuesit - ditë festive e shënuar më 5 tetor, e cila nderon rolin dhe kontributin e mësuesve në arsim dhe shoqëri, duke promovuar rëndësinë e kushteve të mira për arsimim cilëso
Dita e Mësuesit ose Dita e Shkollës Shqipe - festë që nderon punën dhe përkushtimin e mësuesve, zakonisht e kremtuar më 7 Mars në Shqipëri dhe Kosovë në përkujtim të hapjes së shkollës së parë shqipe më 7 Mars 1887 në Korçë, simbol i arsimit dhe kulturës kombëtare.
Dita Ndërkombëtare e Arsimit - ditë e shpallur nga OKB-ja, më 24 Janar, për të promovuar rëndësinë e arsimit si një e drejtë themelore dhe mjet për zhvillim të qëndrueshëm.
Dituria - njohuri të gjera dhe të thelluara mbi çështje të ndryshme, të fituara përmes studimit, përvojës apo reflektimit.
Dogma - parim, doktrinë ose besim i pranuar si i vërtetë dhe i pandryshueshëm, shpesh pa kërkuar prova ose diskutime kritike.
Doracaku - libër ose material praktik që përmban udhëzime të thjeshta dhe të përmbledhura për përdorim në fusha të ndryshme.

DH

Dhaskali është një term që vjen nga greqishtja (δάσκαλος - dhaskalos) që do të thotë mësues, si p.sh. Dhaskal Todri.
Dheshkronja është një neologjizëm i krijuar nga Sami Frashëri për të përkufizuar shkencën e gjeografisë, po ashtu është edhe titulli i njërës prej veprave të tij më të rëndësishme, botuar në vitin 1888 në Bukuresht. Libri synonte t’i ndihmonte lexuesit shqiptarë të njihnin botën përreth dhe të përfitonin njohuri të reja në një kohë kur arsimimi ishte i kufizuar. "Dheshkronja" përfaqëson një përpjekje të vyer për të sjellë dijen moderne në gjuhën shqipe dhe për të arsimuar kombin mbi vendin e tij në hartën globale.
Dhuna përdorimi i forcës ose kërcënimeve për të shkaktuar dëme fizike, psikologjike ose ekonomike.
Dhuntia aftësi, cilësi ose talent i veçantë, prirje ose potencial i lindur dhe natyror i njeriut.
Dhurata një objekt, shërbim ose veprim i dhënë pa pritur shpërblim, zakonisht për të treguar dashuri, mirënjohje ose respekt.

E

Edukata - sjellja, zakonet dhe qëndrimet e një individi që reflektojnë normat morale, shoqërore dhe kulturore të mësuara në familje, shkollë apo shoqëri.
Edukimi - një proces i gjerë dhe gjithëpërfshirës që synon zhvillimin e dijes, aftësive, vlerave dhe qëndrimeve të individit. Ai përfshin jo vetëm arsimin formal, i cili zhvillohet në institucione arsimore si shkollat dhe universitetet, por edhe formimin ose arsimin joformal dhe informal, që ndodh përmes ndikimit të mjedisit, familjes, shoqërisë dhe përvojave personale. Edukimi ndihmon individët të jenë të ditur, të aftë dhe të përgatitur për t’u përballur me sfidat e jetës, duke nxitur gjithashtu zhvillimin moral, kulturor dhe social gjatë gjithë jetës. Shih edhe: Edukimi estetik, Edukimi fizik, Edukimi intelektual, Edukimi moral, Edukimi punues, etj.
Edukologjia - shkencë që studion proceset, parimet dhe metodat e edukimit, arsimit dhe zhvillimit të individit në kuadrin e shoqërisë.
Enciklopedia - vepër referimi që përmban informacion të gjerë dhe të organizuar mbi një gamë të gjerë temash ose mbi një fushë të veçantë.
Etika - degë e filozofisë që merret me studimin e vlerave morale dhe parimeve që rregullojnë sjelljen e njerëzve në shoqëri.

Ë

Ëmbëlsira ushqim i ëmbël, zakonisht përgatitur me sheqer ose mjaltë, që shërbehet si desert.
Ëndja është fjalë që tregon kënaqësi ose dëshirë të madhe për diçka.
Ëndrra përjetim i imazheve, ndjenjave ose ngjarjeve gjatë gjumit dhe shpesh simbolizon edhe dëshira ose aspirata.
Ëvetari është abetarja e parë e shkruar në gjuhën shqipe nga Naum Veqilharxhi, botuar në vitin 1844 dhe ribotuar në vitin 1845. Kjo vepër themelore kishte për qëllim arsimimin e shqiptarëve në gjuhën amtare dhe përhapjen e alfabetit shqip, duke qenë një hap i rëndësishëm në procesin e ngritjes kombëtare dhe kulturore. "Ëvetari" përfaqësonte një përpjekje të veçantë për të zhvilluar arsimin shqip në një periudhë kur gjuha shqipe ishte e shtypur dhe arsimimi në gjuhën amtare ishte i kufizuar.

F

Familja - njësia themelore e shoqërisë e përbërë nga prindërit dhe fëmijët e tyre, ose një grup individësh të lidhur përmes martesës, gjakut ose adoptimit.
Fakulteti - njësia kryesore akademike në një universitet, që ofron programe studimi dhe kërkime në fusha specifike të dijes.
Fëmija - person në fazën e parë të jetës, që përfaqëson periudhën nga lindja deri në adoleshencë.
Fëmijëria - faza e hershme e jetës së njeriut, e karakterizuar nga zhvillimi fizik, emocional dhe mendor deri në adoleshencë.
Fletore :- tufë fletësh letre të lidhura ose të njitura së bashku, që përdoren për të shkruar, për të vizatuar etj.
Fusnota - shënim i shkurtër, zakonisht në fund të faqes, që jep shpjegime, referenca ose burime shtesë për tekstin kryesor.
Fusha kurrikulare - grupim i lëndëve shkollore që kanë objektiva dhe metodologji të caktuara të përbashkëta dhe që ofrojnë një vizion multidisiplinor ose ndërdisiplinor për objektet e studimit.

G

Gadimore është një lloj qendre arsimore parashkollore për fëmijët e vegjël, shpesh e lidhur me mësimin përmes lojës dhe qasjet e përqendruara në fëmijët e vegjël. Ajo ofron një mjedis nxitës ku fëmijët mund të eksplorojnë, mësojnë dhe zhvillohen në ritmin e tyre. Edhe pse jo aq të njohura sa çerdhet apo kopshtet tradicionale, qendrat Gadimore po fitojnë popullaritet për theksin e tyre në zhvillimin holistik të fëmijëve. Ato shpesh përfshijnë elemente të edukimit Montessori, qasjen Reggio Emilia, ose filozofitë tjera arsimore progresive.
Garimi veprimi i konkurrimit për të dalë i pari ose për të arritur një qëllim në mënyrë të shpejtë dhe të suksesshme; gara.
Gërma shenjë grafike që përfaqëson një tingull ose fonemë në një alfabet, shkronja.
Germëzimi procesi i ndarjes së një fjale në germa ose i shqiptimit të saj gerëm për gerëm.
Globi sferë që përfaqëson modelin e Tokës ose planetëve të tjerë.
Grafiku paraqitje vizuale e të dhënave ose marrëdhënieve midis tyre, shpesh me linja, shifra ose forma.
Grafoskopi pajisje optike që përdoret për të projektuar imazhe nga transparenca mbi një sipërfaqe.
Gramatika rregullat dhe parimet që përshkruajnë strukturën e një gjuhe, përfshirë format e fjalëve dhe ndërtimin e fjalive.
Grupi bashkësi njerëzish, objektesh ose qeniesh të lidhura përmes një qëllimi të përbashkët ose karakteristikave të përbashkëta.
Gugatja zhurmë e lehtë ose tingull i prodhuar nga foshnjat por edhe pëllumbat ose zogjtë e ngjashëm.

GJ

Gjeniu - individ me aftësi të jashtëzakonshme intelektuale, krijuese ose artistike që tejkalojnë kufijtë e zakonshëm.
Gjeometria - degë e matematikës që studion format, madhësitë dhe vetitë e figurave dhe hapësirës.
Gjimnazi - shkollë e nivelit të mesëm që ofron një arsim të përgjithshëm dhe përgatit nxënësit për studime universitare ose për jetë aktive në shoqëri.

H

Habilitimi është procesi i fitimit të së drejtës për të mbajtur ligjërata në universitet; shkalla më e lartë e kualifikimit akademik në shumë vende të botës.
Harta është fotografi ose vizatim i zvogëluar i sipërfaqes së Tokës ose i ndonje pjese të sipërfaqës së Tokës ose të ndonjë trupi qiellor.
Higjiena - shkencë dhe praktikë që merret me ruajtjen e shëndetit dhe parandalimin e sëmundjeve përmes pastrimit dhe kujdesit personal, mjedisor dhe ushqimor. Shih: Higjiena shkollore.
Hipoteza është një deklaratë, pohim ose supozim që propozohet si një shpjegim i mundshëm për një fenomen apo problem specifik. Ajo formulohet zakonisht duke u bazuar në vëzhgime, njohuri ekzistuese ose intuitë dhe përdoret si pikënisje për hulumtime më të thelluara.
Hulumtimi është "puna kreative e ndërmarrë në mënyrë sistematike për të rritur njohuritë, duke përfshirë njohuritë mbi njerëzit, kulturën dhe shoqërinë, si dhe përdorimi i kësaj njohurie për të hartuar aplikime të reja",

I

Idadija - shkollë e mesme osmane, e ngjashme me gjimnazin, ku mësoheshin lëndë teorike dhe praktike si fizikë, kimi, histori dhe matematikë. Këto shkolla, të themeluara pas vitit 1869, funksionuan edhe në trojet shqiptare, me Idadijen e Manastirit si më të njohurën.
Ilustrimi - përfaqësim vizual ose grafik që shoqëron një tekst për ta bërë më të kuptueshëm ose për të shprehur një ide në mënyrë figurative.
Institucioni arsimor - organizatë ose njësi e specializuar në ofrimin e arsimit dhe formimit akademik ose profesional, me qëllim të transmetimit të njohurive, aftësive dhe vlerave te studentët, studentët ose kursantët, duke kontribuar në zhvillimin e tyre intelektual, personal dhe profesional; shembuj: shkollat fillore, shkollat e mesme, shkollat e mesme, shkollat profesionale, universitetet .
Instruktori është personi i angazhuar në zbatimin e mësimit praktik në institucionin e akredituar të arsimit dhe aftësimit profesional ose teknik.
Inteligjenca - aftësia mendore për të kuptuar, mësuar, zgjidhur probleme dhe përshtatur me situata të reja.
Intelektuali - person me nivel të lartë intelektual, që zotëron njohuri themelore universale; sinonim: intelektual.

J

Java është një njësi kohore e barabartë me shtatë ditë. Është periudha standarde kohore e përdorur për cikle të shkurtra ditësh në shumicën e pjesëve të botës.
Jurisprudenca – është një fushë studimi që lidhet me ligjin dhe drejtësinë, shpesh pjesë e kurrikulave në universitetet juridike.
Juvenili është një organizëm individual (kafshë ose bimë) që nuk e ka arritur ende formën e tij të rritur, pjekurinë e plotë ose madhësinë.
Juvenilia është një përmbledhje me poezi dhe poema e Ndre Mjedës, botuar për herë të parë në Vjenë më 1917.

K

Katedralja - (nga Latin: Cathedra - karrige ose fron), kishë e madhe dhe e rëndësishme, që shërben si qendra kryesore e një dioqeze dhe zakonisht është vendi ku ndodhet selia e peshkopit. Katedralja shpesh karakterizohet nga arkitektura madhështore dhe funksioni i saj shpirtëror dhe ceremonial. Shih edhe: Shkollat e katedraleve.
Klasifikimi Standard Ndërkombëtar i Arsimit - International Standard Classification of Education; Klasifikim ndërkombëtar i sistemit arsimor, i hartuar nga UNESCO, që kategorizon nivelet dhe llojet e arsimit për krahasim global.
Kolegji - institucion arsimor që ofron programe arsimore në nivele të ndryshme, zakonisht të mesme ose të larta, shpesh i fokusuar në përgatitje akademike ose profesionale.
Kopshti i fëmijëve - institucion arsimor për fëmijët e moshës para-shkollore, ku ata zhvillojnë aftësi sociale, emocionale dhe intelektuale përmes aktiviteteve edukative dhe lojërave.
Kompetenca - një grup i integruar njohurish, aftësish, qëndrimesh dhe vlerash që një person fiton dhe përdor në mënyrë efektive për të përballuar kërkesat dhe sfidat e konteksteve të ndryshme të jetës, të të mësuarit dhe të punës.
Kongresi i Manastirit - kuvend mbarëkombëtar i mbajtur nga 14 deri më 22 nëntor 1908 në Manastir (sot Maqedoni e Veriut), ku u vendos standardizimi i alfabetit të gjuhës shqipe. Kongresi bashkoi intelektualë dhe veprimtarë nga të gjitha trojet shqiptare, të cilët miratuan përdorimin e alfabetit latin për të shkruar shqipen, duke e lënë pas përdorimin e alfabeteve arabe dhe greke. Ky moment historik është një gurthemel për gjuhën dhe kulturën shqiptare.
Kultura - tërësia e njohurive në fusha të ndryshme që zotëron dikush; zhvillimi intelektual i dikujt; - tërësia e vlerave materiale dhe shpirtërore të grumbulluara nga njerëzimi me kalimin e kohës.
Kurrikula - dokument përmbledhës dhe i strukturuar i përmbajtjes dhe metodave mësimore që përcaktojnë qëllimet, temat dhe aktivitetet për procesin e arsimit dhe edukimit në një institucion arsimor.

L

Lapsi - vegël shkrimi e përbërë nga një shtresë të jashtme prej druri ose plastike që mbulon një bërthamë prej grafiti, përdorur për të shkruar apo vizatuar.
Leksioni - mësim universitar, konferencë publike ose metodë e mësimdhënies që shërben për të transmetuar njohuri në mënyrë shpjeguese.
Leximi - procesi i interpretimit dhe kuptimit të një teksti të shkruar, për të përvetësuar informacion, përvojë ose kënaqësi.
Liceu - institucion arsimor i nivelit të mesëm, që ofron një edukim të përgjithshëm dhe shpesh përgatit nxënësit për studime të larta.
Ligjërimi është një formë e shprehjes gjuhësore që përdoret për të komunikuar mendime, ndjenja, ide apo qëndrime përmes fjalës së folur apo të shkruar.

LL

Llamba pajisje ndriçimi që përdor energjinë elektrike ose burime të tjera për të prodhuar dritë.
Llava masë e shkrirë shkëmbore që del nga brendësia e tokës gjatë shpërthimeve vullkanike, e cila forcohet kur ftohet.
Llogaritja procesi i kryerjes së një veprimi matematikor ose i analizës për të nxjerrë një rezultat të caktuar.
Llogori gropë e thellë ose kanal i gërmuar në tokë, zakonisht në formë mbrojtjeje gjatë luftimeve ose për të shërbyer si strehë nga sulmet armike.
Lloji kategori ose grup që ndan objekte, qenie ose fenomene sipas karakteristikave të përbashkëta.
Llupa pajisje optike që përmban një lente zmadhimi për të vëzhguar në detaje edhe objekte të vogla.

M

Manastiri - kompleks ndërtesash ku jetojnë dhe praktikojnë jetën fetare murgjit ose murgeshat, zakonisht i përkushtuar lutjeve, meditimit dhe aktiviteteve të tjera shpirtërore. Shih edhe: Shkollat e manastireve.
Master - titull universitar, që i paraprin doktoraturës, i cili jepet një ose dy vjet pas diplomimit nga fakulteti.
Mejtepi - shkollë fillore fetare që funksiononte pranë xhamive. Në mejtepe, fëmijët mësonin bazat e leximit, shkrimit dhe mësimeve fetare islame, kryesisht Kuranin.
Medreseja - një shkollë e avancuar fetare islame që përgatiste teologë, juristë dhe mësues për të shërbyer në komunitet. Medresetë ofronin mësime të thelluara në teologji, jurisprudencë islame (fikh), histori dhe filozofi islame, por edhe lëndë si matematika dhe astronomia.
Mësimi - proces i strukturuar për përvetësimin e njohurive, aftësive dhe vlerave, zakonisht i udhëhequr nga një mësimdhënës ose udhëzues.
Mësonjëtore - quheshin shkollat e para shqipe që u hapën në periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Mësonjëtorja e Korçës - shkollë e hapur më 7 mars 1887, themeluar nga rilindës si Pandeli Sotiri dhe Petro Nini Luarasi, me përkrahjen edhe të Naim e Sami Frashërit, ajo ofroi mësim në gjuhën shqipe, duke përfshirë lëndë si lexim, shkrim, aritmetikë dhe histori kombëtare. Pavarësisht pengesave osmane, shkolla u bë një qendër edukimi patriotik, duke nxitur ndërgjegjen kombëtare dhe duke hapur rrugën për arsimin shqip. Sot ajo konsiderohet se ishte shkolla e parë laike shqipe dhe një simbol i Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Metodika - disiplinë shkencore që studion metodat dhe teknikat më efektive për organizimin dhe realizimin e procesit të mësimdhënies.
Metodologjia - shkenca e cila merret me studimin e metodave dhe qasjeve që përdoren për të hulumtuar, analizuar dhe zgjidhur probleme në një fushë të caktuar.
Mitologjia - përmbledhje tregimesh dhe besimesh tradicionale që shpjegojnë origjinën, natyrën dhe funksionimin e botës përmes figurave hyjnore dhe heronjve.
Mësimdhënia - veprimi i personelit mësimor për të transmetuar njohuritë në nivelin e një modeli komunikimi të njëanshëm, por në përputhje me disa kërkesa metodologjike që kushtëzojnë të nxënit .

N

Natyra - tërësia e elementeve dhe dukurive që përbëjnë botën fizike, përfshirë tokën, klimën, bimët, kafshët dhe proceset që ndodhin në mjedisin natyror dhe astronomik.
Nota - në arsim ka kuptimin e vlerësimit numerik ose simbolik të performancës së një nxënësi në mësime ose teste, ndërsa në muzikë ka kuptimin e një shenje grafike që përdoret për të paraqitur një tingull me një lartësi dhe kohëzgjatje të caktuar.
Nxënësi - person që ndjek një institucion arsimor, si shkollë, akademi ose kolegj, për të fituar dije, aftësi ose arsim nën drejtimin e mësimdhënësve.

NJ

Njohuria - tërësia e informacionit dhe kuptimit që një individ përvetëson përmes përvojës, studimit dhe reflektimit.

O

Observatori - institucion ose pajisje e specializuar për vrojtimin dhe studimin e fenomeneve natyrore, sidomos ato astronomike, shih: Observatori i Prishtinës.
Ora njësi matëse e kohës që përbëhet nga 60 minuta; gjithashtu, momenti specifik i ditës.
Orari - përmbledhje e organizuar e kohëve dhe aktiviteteve të planifikuara, si mësimet, punët apo takimet.

P

Përvetësimi i njohurive - procesi me të cilin një person fiton, zhvillon dhe zbaton informacione, aftësi, vlera dhe kuptime dhe që përfshin një proces aktiv të të mësuarit, duke krijuar lidhje midis koncepteve, reflektimit dhe vlerësimit.
Pedagogu - specialist i pedagogjisë, (edukimit dhe mësimdhënies) që është përgjegjës për organizimin dhe udhëzimin e procesit mësimor, zakonisht në nivele të ndryshme arsimore.
Pedagogjia - shkencë shoqërore e cila merret me studimin e arsimit, edukimit dhe mësimdhënies, e parë si një strukturë dhe dukuri komplekse shoqërore me përcaktime të thella në nivelin e të gjitha veprimeve dhe mënyrave të organizimit të jetës njerëzore. Sot konsiderohet se ekzistojnë rreth 30 disiplina të pedagogjisë të cilat merren me studimin e aspekteve të ndryshme të arsimit dhe mësimdhënies.
Planetariumi - strukturë ose pajisje për të simuluar pozicionet dhe lëvizjet e trupave qiellorë dhe që shpesh përdoret për arsim, edukim dhe argëtim, shih Observatori dhe Planetariumi Kombëtar i Kosovës.
Plani i mësimit - dokument i detajuar që përmban strukturën dhe organizimin e një mësimi ose një sesioni mësimor dhe që përfshin: objektivat e mësimit, përmbajtjen e mësimit, metodat dhe strategjitë e mësimdhënies, materialet e nevojshme, zhvillimin e mësimit, metodat e vlerësimit.
Përsëritja në mësim - është një proces i rëndësishëm i cili konsiston në rishikimin dhe ripërtritjen e njohurive dhe aftësive të mësuara më parë. Kjo ndihmon në konsolidimin e informacionit në memorien afatgjatë dhe përmirëson aftësinë për t'u kujtuar dhe aplikuar atë në situata të ndryshme.
Procesi i Bolonjës – një seri takimesh dhe marrëveshjesh ministrore midis vendeve evropiane në fillim të shekullit të 21-të për të siguruar krahasueshmërinë e standardeve dhe cilësisë së kualifikimeve të arsimit të lartë.
Profesori - person që jep mësim dhe udhëzon studentët në një fushë të caktuar, zakonisht në nivelin e arsimit të lartë, kolegj, fakultet, etj..
Program arsimor - një plan i strukturuar i aktiviteteve dhe burimeve edukative, që synon të sigurojë formimin dhe zhvillimin e njohurive dhe aftësive të një kategorie të caktuar nxënësish ose studentësh, i krijuar për të përmbushur objektivat specifike arsimore, të vendosura sipas nivelit të studimit, fushës së interesit. apo nevojave arsimore të pjesëmarrësve.
Psikologjia pedagogjike - degë e psikologjisë që fokusohet në studimin e proceseve njohëse, emocionale dhe sociale që ndodhin brenda konteksteve arsimore, me objektivin për të kuptuar se si nxënësit mësojnë dhe zhvillohen, si dhe identifikimin e strategjive dhe metodave efektive arsimore për të përmirësuar performancën e nxënësve.
Pushimet shkollore - periudha e pushimit që u jepet nxënësve dhe studentëve në fund të një semestri, semestri ose viti shkollor ose studimi.

Q

Qeliza njësia bazë strukturore dhe funksionale e të gjitha organizmave të gjallë, që përmban elementet e nevojshme për jetën dhe riprodhimin.
Qëndrimi mënyra se si një individ pozicionohet fizikisht ose mendërisht ndaj një situate, ideje apo personi.
Qytetar/i anëtar i një shteti apo komuniteti që gëzon të drejta dhe ka detyrime në përputhje me ligjet dhe rregullat e tij.
Qytetërimi gjendja e zhvilluar kulturore, sociale, ekonomike dhe politike e një shoqërie në një periudhë të caktuar historike.

R

Referati - rrezantim ose raport i shkruar mbi një temë të caktuar, i realizuar për qëllime informimi, hulumtimi ose diskutimi, shpesh në kuadër akademik.
Rektori - drejtues i një universiteti, i cili ka përgjegjësinë për administratën, menaxhimin dhe udhëheqjen e institucionit në nivel akademik dhe administrativ.
Ruzhdia ishte një shkollë e mesme osmane (progjimnaz osman) në kohën e Perandorisë Osmane e cila ka vepruar në gjysmën e dytë të shekullit XIX.

RR

Rregulli parim ose udhëzim që përcakton mënyrën e sjelljes ose funksionimit të diçkaje, duke u përdorur për të ruajtur rregullin dhe disiplinën.
Rregullore dokument ose grup rregullash të shkruara që përcaktojnë detyrimet, të drejtat dhe procedurat për një organizatë, institucion apo aktivitet.
Rrethi formë gjeometrike që përbëhet nga një vijë e pandërprerë që kufizon një hapësirë të mbyllur; gjithashtu, një grup njerëzish ose vend i caktuar me përkufizim të qartë.
Rrëfimi tregimi i një ngjarjeje, përvoje apo historie, shpesh i lidhur me përshkrimin personal ose artistik të saj.
Rritja procesi i shtimit në madhësi, numër, cilësi ose nivel, qoftë në aspekt biologjik, ekonomik, social apo personal.
Rrjeti strukturë e ndërlidhur elementesh që funksionojnë së bashku, si për shembull në teknologji (rrjet komunikimi) ose në shoqëri (rrjet njerëzor).
Rroga shuma e parave që një individ merr rregullisht si shpërblim për punën e kryer, zakonisht çdo muaj.
Rrugëtimi procesi i lëvizjes ose udhëtimit nga një vend në një tjetër, shpesh i lidhur me një përvojë apo qëllim specifik.

S

Stuhia e mendimeve - teknikë për stimulimin në grup të të menduarit krijues të individëve, bazuar në emetimin e lirë të ideve, në një grup, për të zgjidhur një problem.
Semestri - një periudhë mësimi (studimi), zakonisht 6 muaj, brenda vitit akademik, gjatë së cilës zhvillohen mësimet dhe aktivitetet e tjera arsimore, gjysma e vitit akademik ose shkollor.
Seminari - takim ose mbledhje akademike për diskutimin e një teme të caktuar, ku pjesëmarrësit shpesh paraqesin punime ose hulumtime.
Senati i universitetit - bordi drejtues i një institucioni të arsimit të lartë, i përbërë nga profesorë universiteti dhe përfaqësues të studentëve, i kryesuar nga rektori.
Sistemi arsimor - strukturë e organizuar e institucioneve, programeve dhe politikave që udhëhoqin dhe menaxhojnë procesin e arsimit në një vend ose rajon.
Studenti - individ që ndjek studime në një institucion arsimor, duke përfshirë shkolla, kolegje ose universitete.

SH

STEM - akronim për Shkencë, Teknologji, Inxhinieri dhe Matematikë (në anglisht ), term i përdorur për të grupuar këto disiplina akademike.
Shkathtësi - aftësi ose kompetenca të zhvilluara për të kryer detyra specifike në mënyrë efikase dhe të suksesshme.
Shprehi - veprime ose zakone të përsëritura, që bëhen të natyrshme për një individ në jetën e përditshme.
Shkolla - institucion publik në të cilin një grup nxënësish marrin pjesë në procesin arsimor dhe, në vazhdim, të gjithë mësuesit dhe nxënësit në këtë institucion.
Shkolla Normale e Elbasanit - shkolla e parë profesionale pedagogjike në Shqipëri, e hapur më 1 dhjetor 1909 në qytetin e Elbasanit, me qëllim përgatitjen e mësuesve për arsimin kombëtar. E njohur edhe si "Normalja e Elbasanit", ajo ishte një institucion kyç për përhapjen e gjuhës shqipe dhe arsimit kombëtar, duke luajtur një rol të rëndësishëm në Rilindjen Kombëtare Shqiptare. Në të dhanë mësim personalitete të shquara të kulturës dhe arsimit shqiptar, ndërsa shumë prej nxënësve të saj u bënë figura të rëndësishme në jetën intelektuale dhe politike të vendit. Shih edhe: Shkolla Normale e Prishtinës.
Shkenca - fushë e njohurive që kërkon, studion dhe analizon fenomenet e natyrës dhe shoqërisë përmes metodave të sistematizuara dhe eksperimentale.
Shkrimi - procesi i përdorimit të simboleve, shkronjave ose fjalëve për të shprehur mendime, ide ose informacion në një formë të shkruar.

T

Tabela - strukturë e organizuar me rreshta dhe kolona për paraqitjen e të dhënave në mënyrë të rregullt dhe të qartë.
Talenti - aftësi e lindur ose e zhvilluar në mënyrë të jashtëzakonshme në një fushë specifike.
Teknologjia - zbatimi i njohurive shkencore për krijimin e mjeteve, sistemeve dhe proceseve që lehtësojnë jetën e njeriut.
Teksti - përmbledhje e organizuar e fjalive që shpreh një mendim, histori ose informacion.
Të nxënit - procesi i përvetësimit të njohurive dhe aftësive përmes përvojës, mësimit ose studimit.
Të mësuarit - aftësia dhe procesi i zhvillimit të njohurive dhe kompetencave në mënyrë të vetëdijshme ose të pavetëdijshme.
Testimi - procedurë matëse e përdorur për të vlerësuar njohuritë, aftësitë ose kompetencat e një individi.
Trajnimi - proces i strukturuar i zhvillimit të aftësive, njohurive dhe kompetencave për të përmbushur kërkesat e një detyre ose profesioni specifik.

TH

Theksi - nënvizimi ose forcimi i një fjale, tingulli ose ideje për ta bërë atë më të dallueshme ose më të rëndësishme.
Themeli - baza ose struktura kryesore mbi të cilën ndërtohet diçka, qoftë fizikisht apo konceptualisht.
Thesari - përmbledhje e pasurive të çmuara, qoftë materiale, shpirtërore apo kulturore.
Thjerrëza - pajisje optike e përbërë nga një material transparent që përdoret për të përthyer dhe fokusuar dritën.
Thjeshtimi - procesi i zvogëlimit të ndërlikueshmërisë për të bërë diçka më të lehtë për t'u kuptuar ose përdorur.

U

UNESCO - Organizata e Kombeve të Bashkuara për Edukimin, Shkencën dhe Kulturën, që promovon paqen dhe bashkëpunimin ndërkombëtar përmes arsimit, shkencës dhe kulturës.
UNICEF - Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijët, që punon për të mbrojtur të drejtat dhe mirëqenien e fëmijëve në mbarë botën.
Universiteti - institucion i arsimit të lartë me disa fakultete dhe departamente, i organizuar nga fakultete dhe departamente, i cili përgatit specialistë të shkencave teknike, ekonomike, humaniste dhe natyrore .
Universiteti publik - një universitet ose kolegj që është në pronësi të shtetit ose që merr fonde publike.
Ushtrimi - aktivitet i përsëritur që kryhet për të përmirësuar aftësitë, forcën fizike ose njohuritë në një fushë specifike.

V

Vlerësimi - procesi me anë të të cilit maten dhe rangohen njohuritë, aftësitë dhe shkathtësitë e një nxënësi ose studenti kundrejt objektivave të përcaktuara mësimore dhe që synon të japë të dhëna për nxënësit dhe mësuesit, të identifikojë përparimin dhe boshllëqet në të nxënit dhe të mbështesë procesin e përmirësimit të vazhdueshëm. Shih edhe: Vlerësimi arsimor.

X

Xixëllonja - insekt që prodhon dritë në pjesën e pasme të trupit të tij, veçanërisht gjatë natës.

XH

Xhelozia - ndjenjë pasigurie dhe zëmërimi që lind nga frika e humbjes së diçkaje të çmuar ose nga konkurrenca.

Y

Yjësia - grup yjesh që formojnë figura të njohura në qiell, të cilave shpesh u jepen emra mitologjikë ose kulturorë.
Ylberi - fenomen natyror me ngjyra të spektrit që shfaqet në formë harku në qiell pas shiut, kur drita përthyhet dhe shpërndahet në pikat e ujit.
Ylli - trup qiellor që lëshon dritë dhe nxehtësi, si rezultat i reaksioneve bërthamore në bërthamën e tij.

Z

Zelli - përkushtimi dhe përpjekje e madhe në kryerjen e një detyre apo në arritjen e një qëllimi.

ZH

Zhvillimi - procesi i rritjes, përmirësimit ose ndryshimit të një individi, komuniteti apo fenomeni.
Zhurma - tinguj të çrregullt dhe shpesh të padëshiruar, që krijohen nga burime të ndryshme dhe mund të ndërhyjnë në dëgjimin ose qetësinë e mjedisit.

Figura të shquara

Sokrati (470–399 para erës sonë) – Mësuesi dhe filozofi grek që zhvilloi metodën dialogjike (e njohur si metoda sokratike), duke nxitur të menduarit kritik dhe vetë-reflektimin.
Platoni (427–347 para erës sonë) – Nxënësi i Sokratit, që në veprën *Republika* përshkroi idetë e tij mbi arsimin si themel i shoqërisë ideale.
Aristoteli (384–322 para erës sonë) – Nxënësi i Platonit, që vuri theksin mbi arsimin si një proces zhvillimi moral dhe intelektual për individin dhe shoqërinë.
Konfuci (551–479 para erës sonë) – Mësuesi dhe filozofi kinez që theksoi vlerat e respektit, etikës dhe mësimit të përjetshëm.
Kuintiliani (35–100 pas erës sonë) – Mësues dhe retoricien romak, autor i *Institucioni i Oratorit*, ku paraqiti idetë e tij mbi arsimin ideal për formimin e oratorit të përsosur.
Al-Farabi (870–950) – Filozof dhe pedagog arab, që promovoi arsimin si mjet për formimin e qytetarëve të mençur dhe të përgjegjshëm, duke e lidhur atë me zhvillimin e një shoqërie ideale.
Ibn Khalduni (1332–1406) – Filozof dhe historian arab, autor i veprës Muqaddima, që zhvilloi ide të rëndësishme mbi shoqërinë dhe edukatën, duke theksuar rolin e arsimit në zhvillimin shoqëror dhe personal.
Jan Amos Komenski (Comenius) (1592–1670) – Pionier i arsimit modern, që theksoi arsimimin universal dhe metodën vizuale në mësimdhënie.
John Locke (1632–1704) – Filozofi britanik që paraqiti idenë e tabula rasa, duke theksuar ndikimin e përvojës mbi mendjen e fëmijës.
Jean-Jacques Rousseau (1712–1778) – Filozofi francez që theksoi natyrën dhe lirinë si elemente kyçe në edukimin e fëmijëve.
Johann Heinrich Pestalozzi (1746–1827) – Mësimdhënës zviceran që përqendroi metodën e tij në zhvillimin e të menduarit praktik dhe emocional te fëmijët.
Johann Friedrich Herbart (1776–1841) – Themelues i pedagogjisë si shkencë, që zhvilloi teorinë mbi edukimin etik dhe formimin e karakterit.
Friedrich Fröbel (1782–1852) – Krijuesi i konceptit të kopshtit të fëmijëve (Kindergarten) dhe promovues i lojës si një mjet edukativ.
Leon Tolstoi (1828–1910) – Shkrimtari dhe mendimtari rus që promovoi arsimin e lirë dhe të përshtatur për nevojat individuale të nxënësve.
John Dewey (1859–1952) – Filozofi amerikan që promovoi arsimin progresiv, duke theksuar të mësuarit përmes përvojës dhe zgjidhjes së problemeve praktike.
Maria Montessori (1870–1952) – Pionierja italiane që zhvilloi metoda edukimi të bazuara te pavarësia dhe respekti për ritmet individuale të fëmijëve.
Lev Vygotsky (1896–1934) – Psikolog dhe pedagog rus, që zhvilloi teorinë e zonës së zhvillimit proksimal dhe rëndësinë e ndërveprimit shoqëror në arsim.
Paulo Freire (1921–1997) – Mësimdhënës brazilian që zhvilloi pedagogjinë çlirimtare, duke theksuar rolin e arsimit në emancipimin shoqëror.

Literatura

Shefik Osmani (1983) Fjalor i pedagogjisë, 8 Nëntori, Tiranë
Xhevdet Zekaj & Kozma Grillo (2013) Fjalori pedagogjik, Kristal, Tiranë
Jani Thomai, etj. (2020) Fjalor i gjuhës shqipe, Akademia e Shkencave e Shqipërisë
Hajrullah Koliqi (2022) Fjalor Enciklopedik i Edukimit, Fakulteti i Edukimit i Universitetit të Prishtinës