Arkitektura e Dhakës: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively

[Redaktim i kontrolluar]

← Redaktim më i vjetër Ndryshimi më pas →

Content deleted Content added

PamorTekst wiki

Inline

Versioni i datës 19 tetor 2024 19:26

Arkitektura e Dhakës është një pikëtakimi e shumë stileve arkitekturore. Nga tempujt e Dinastisë Sena, Arkitektura Mogule, Arkitektura Indo-Saraçene e periudhës së Sundimit Britanik, deri te qiellgërvishtësit prej çeliku dhe kromi të shekullit të XX dhe XXI. Dhaka ka një bërthamë koloniale në zonën e portit lumor, të rrethuar në mënyrë progresive nga zona më të reja duke kaluar nga Buriganga, e shënuar me tempuj të vjetër, kisha dhe xhami.

Në pjesën e vjetër të qytetit, madhështia e zbehur e Periudhës Mogule duket te karvansarait e rrënuar dhe lënë pas dore si Bara Katra dhe Çhota Katra. Disa struktura si Arkada Nimtali janë restauruar. Qyteti i vjetër karakterizohet nga rrugica të ngushta, shtëpi me oborre të brendshme dhe me mure të larta. Zona qeveritare e fillimit të shekullit të XX në Ramna përfshin ndërtesat koloniale të vendosura mes kopshteve dhe parqeve.^[1] Mes ndërtesave koloniale, Curzon Hall-i qëndron jashtë nga "madhështia e sintetizuar perandorake me motive sporadike mogule".^[2]

Mes ndërtesave moderne, selia e Grameenphone është përshkruar si "një paradigmë shndërruese për Bangladeshin korporativ". Muzeu i Pavarësisë dhe monumenti i bashkangjitur kombëtar u frymëzuan nga "misticizmi tokë-ujë i Bengalit deltor" dhe "evokimi i zgjerimit të Forumit Roman ose asemblazhi gjeografik i një mastabe të shenjtë egjiptiane". Instituti i Artit të Dhakës, i dizajnuar nga Muzharul Islam, qe ndërtesa novatore e modernizmit rajonal bengalas.^[2] Shtrirja e gjerë e kompleksit parlamentar kombëtar u projektua nga Louis Kahni. Është përuruar si hapësira e shquar qytetare e Dhakës.^[3] Kompleksi parlamentar përfshin 200 acre (800 000 m²) në zemër të qytetit.^[4] Stacioni Hekurudhor i Kamalapurit u projektua nga arkitekti amerikan Robert Boughey.^[5] Në dekadat e fundit, vala e re e arkitekturës kulturore të Bangladeshit është ndikuar nga estetika dhe mjedisi bengalez.^[6] Ndërtesa e tanishme më e lartë në qytet është "City Center, Dhaka", ndërsa pritet të përfundoi Legacy Tower, Dhaka, që do të jetë akoma më e lartë. Megjithatë, Dhaka moderne kritikohet shpesh si një xhungël betoni.^[7]

Historia arkitekturore e Dhakës mund të ndahet në Periudhën e Lashtë, të hershme Islamike, Mogule, Koloniale, Pakistaneze dhe Moderne. Si pasojë, Dhaka ka monumente të Sulltanatit, Mogule, Koloniale dhe Arkitekturës Moderne.

Periudha e Lashtë

Historia e vendbanimit urban në zonën tanishme të Dhakës daton të paktën nga mijëvjeçari i parë.^[8] Rajoni ishte pjesë e distriktit të lashtë të Bikramapurit, që sundohej nga Dinastia Sena.^[9]

Mbreti Srigupta i Bangladeshit të Veriut themeloi Perandorinë e famshme Gupta (320-550 i e.s.). Hariseni, poeti i perandorit Shamudra Gupta, që ishte nipi i Sri Guptas, përmendte Dabakan në Allahabad Prashasti, në lavdet e tij për perandorin, të shkruara në shekullin e IV të e.s.. Dabaka e përmendur në atë mbishkrim i referohet Dhakës së sotme.^[10]

Mbreti Ballala Sena, sunduesi i dytë i Dinastisë Sena (1159-1179) ndërtoi Tempullin Dhakeshvari në Dhaka më shumë se 800 vjet më parë. Nga ky tempull nuk mbetet asnjë gjurmë, por në sitin e tij, Raxha Man Singhu, komandanti i përgjithshëm i Akbarit, në fillim të shekullit të XVII ndërtoi katër tempujt të Shivës që qëndrojnë akoma. Man Singhu qëndroi në Dhaka nga viti 1602-04, kur po luftonte kundër Isa Khanit, udhëheqësit të Bara Bhuijanëve, feudalë vendorë në Bengal që nuk pranonin autoritetin mogul.^[10]

Pallati i Raxha Harishçandrës

Artikulli kryesor: Pallati i Raxha Harishçandrës

Pallati i Raxha Harishçandrës është një sit arkeologjik i vendosur në upazilën Savar të distriktit të Dhakës në Bangladesh. Është i njohur edhe si Rrënojat e Raxha Harishçandrës, Vita e Raxha Harishçandrës, Rrënojat e Raxhbarit etj.

Siti gjendet në fshatin Maxhidpur të bashkisë Savar, në lindje të stacionit të autobuzit të Pazarit të Savarit, pjesë e upazilës Savar, 24 kilometra larg nga pika zero e Gulistanit në kryeqytetin e Dhakës.

Zbulimet arkeologjike

Pallati i Raxha Harishçandrës ose Rrënojat e Harishçandrës ishin të mbuluara nën tokë deri në fund të shekullit të XIX. Banorët vendas zakonisht e identifikonin këtë vend si Rrënojat e Raxhbarit. Në vitin 1918, Dr. Nalinikanta Bhatasali drejtoi një gërmim arkeologjik në Raxhasan, një fshat afër Rrënojave të Raxhbarit. Si pasojë e këtij gërmimi, u zbuluan disa artifakte të lidhura me besimin dhe kulturën budiste dhe monedha të imituara nga Dinastia Gupta. Aty u identifikuan statuja budiste. Në këtë pikëpamje, në vitet 1990-1991 në Rrënojat-Pallatin e Raxha Harish Çandrës u zhvilluan gërmime.

Në vitet 1990-1991, gërmimet e Rrënojave të Raxha Harishçandrës nxorën në dritë stupa ofertë në veri të sitit me madhësi 28 m me 28 m dhe strukturën e rrënuar të një manastiri budist gjatësor në jug. Kuptohet se në qendër të këtij qyteti të shekullit të VII ishte Budizmi. Gërmimet e Pallatit-Rrënojave të Raxha Harishçandrës treguan rindërtime të shumta dhe dëshmi në disa shtresa të manastirit, që u zbulua. Në arkitekturën e viharës janë të dallueshme katër nivele, gjë që sugjeron se ajo ishte në përdorim për një kohë të gjatë.

Gjatë gërmimeve, nga niveli i sipërm i viharës u zbuluan monedha ari dhe argjendi të shekujve të VII-VIII, statuja bronzi të Budës dhe statuja tantrike prej bronzi nga shekujt e VIII-IX. Shumë statuja bronzi të gjetura aty sugjerojnë se ajo ishte një qendër e ideologjisë mahajana të budizmit. Aty janë zbuluar gjithashu edhe tipe të ndryshme artifaktesh, si p.sh.: skulptura të Lokesvara-Vishnut që ka veshur dhoti, kurorën kirit, byzylykë, varëse, breza mesi dhe, zambakë uji, buda meditues, Avalokiteshvara, Praxhna Paramita, mokra, baule metalike, etj. Duke marrë parasysh stilin artistik ekspertët mendojnë se ky sit i përket periudhës nga shekulli i VI deri në të XI-in. Këto artifakte tani ruhen në Muzeun Kombëtar të Bangladeshit.

Megjithëse Maxhidpuri nuk është i njohur si një vend në të tashmen, kjo zonë ishte shumë e rëndësishme në të kaluarën. Sipas ekspertëve të ndryshëm arkeologjikë, rreth 24 km në veri-perëndim të Dhakës (largësia nga pika zero e Gulistanit), kryeqyteti i mbretërisë Sarveshvar nën sundimin e mbretit Harishçandra të Dinastisë Pala gjendej në bregun e majtë të Bangsabatit të lashtë ose lumit të tanishëm Banshi. Emri i këtij kryeqyteti ishte Sambhar dhe nga emri i Sambharit më vonë rrodhi emri Savar, që është emri i bashkisë. Në shekullin VII-VIII, pallati-vita i Raxha Harishçandrës së shtetit të atëhershëm të Sambharit gjendej në Maxhidpur të Savarit.

Rëndësia e kësaj zonë të Savarit mund të kuptohet gjithashtu nëpërmjet përmendjes së vendit në hartën e Rennell-it. Historiani dhe gjeografi i famshëm James Rennell e vëzhgoi zonën e Savarit në vitin 1767 dhe hartoi pjesën korresponduese të hartës.

Periudha e Hershme Islamike

Artikulli kryesor: Arkitektura Indo-Islamike

Nën sundimin islamik, Dhaka u bë pjesë e distriktit historik të Sonargaonit, qendra rajonale administrative e Sulltanateve të Delhit dhe Bengalit.^[10] Rruga "Grand Trunk" kalonte përmes rajonit, duke e lidhur atë me Indinë Veriore, Azinë Qendrore dhe qytetin port jugor të Chittagongut. Para Dhakës, kryeqyteti i Bengalit ishte Gauri. Kryeqytete edhe më të hershme përfshinin Panduan, Bikramapurin dhe Sonargaonin. Gjatë periudhës së Sulltanatit turk të Delhit dhe Perandorisë Mogule u provua bashkimi i stileve të ndryshme arkitekturore. Ndikimet vendore çuan në 'rende' të ndryshme të stilit Indo-Islamik.

Arkitektura e periudhës islamike, duke përfshirë Arkitekturën e Sulltanatit si dhe atë Mogule, megjithëse në konture të përgjithshme e përcaktuar si pjesë e Arkitekturës Indo-Islamike, arriti të fitonte një identitet të sajin që e dallonte nga rajonet e tjera të nënkontinentit.^[11]

Ndryshe nga periudhizimi evropian, periudha mesjetare në historinë indiane përgjithësisht konsiderohet se fillon me ardhjen e myslimanëve, veçanërisht pushtimi i Delhit nga fundi i shekullit të XII nga Ghoridët e Afganistanit. Brenda pak vitesh, rreth vitit 1204, myslimanët me Bakhtijar Khalxhin mbërritën në Bengal. Ata sollën ndryshime jo vetëm në fushën politike, por edhe në atë shoqërore dhe kulturore.

Myslimanët sollën me vete forma që ishin në përshtatje me nevojat e tyre fetare, ndërsa hindu-budistët kontribuan me teknikat e ndërtimit. Bashkë me format myslimane u importuan edhe teknikat e lidhura me format përkatëse deri atëherë të panjohura në Indi, si roli i harkut dhe shtyllës në formimin e façatës dhe arkadat tre cepëshe të kupolave dhe tromponët këndorë në mbajtjen e një kupoleje. Këto tipare ishin përshtatur nga burime romako-bizantine dhe perse para-islamike në një mënyrë dhe formë të tillë që ishin bërë pjesë e pandarë e ndërtesave të të gjithë botës islamike.^[11]

Faktorët që kishin modeluar shoqërinë dhe kulturën për një kohë të gjatë ishin, në terma të përgjithshëm, hindu dhe indianë, tani nuk ishin vetëm indianët hindu por edhe myslimanët e Lindjes së Mesme. Me ardhjen e myslimanëve - arabë, persë dhe afganë – ndryshimet erdhën në të gjitha fushat e jetës.

Arkitektura myslimane filloi me pushtimet e Bakhtijarit. Ai mendohet se në Tabakatin e Minhaxhit ka ndërtuar xhami, medrese dhe teqe. Por dihet pak dhe ka vetëm disa hamendje rreth formës dhe karakteristikave të tyre. Nga të dhënat e shekujve të tjerë, dhe shembujve më të vonë të rrjedhur nga vendi, mund të hamendësohet se ata përdorën materiale të disponueshme vendore nga plaçka e luftës. Në vendet e Azisë Perëndimore, për shembull, myslimanët kishin përdorur kisha dhe tempuj të braktisur atje ku ishte e nevojshme si xhami menjëherë pas pushtimit të tyre. Por në Indi dhe Bengal kjo nuk ishte e mundur sepse karakteri arkitekturor i tempujve, kufizohej kryesisht nga madhësia dhe orientimi i tyre që i bënte të papërdorshëm për tu konvertuar.^[11]

Logjikisht planet e tyre ndërtimore ata duhet tua kenë dhënë artizanëve vendorë dhe tu kërkonin atyre ndërtimin me materiale vendore dhe sipas aftësisë së tyre. Rezultati ishte një xhami e ndërtuar me materiale nga ndërtesat vendore dhe të bazuara mbi metodat vendase të ndërtimit. Për shkak të kushteve të paqëndrueshme politike pas pushtimit që zgjati për më shumë se një shekull, nuk ka gjasa që gjatë kësaj periudhe të ndërtoheshin shumë struktura.

Ajo që shihet në arkitekturën e kësaj periudhe nuk ishte vetëm Islamike, por edhe vendore në veçantinë e arkitekturës me elemente hindu-budiste. Nga teknikat hinduisto-budiste, duhen përmendur veçanërisht kolonat, lintelët dhe trarët për të mbajtur një tavan dhe elementet për të mbushur këndet. Këto ishin teknika të lidhura me praktikat e vjetra të skalitjes në shkëmb për të cilat Arti Indian ka pak paralele. Duke kombinuar elemente vendore me elemente myslimane, kështu u përcaktua Arkitektura Indo-Islamike.^[11]

Në periudhën para sulltanatit, sunduesit fillimisht drejtonin nominalisht si guvernatorë të sulltanëve të Delhit, por që në vijim përpiqeshin të shkëputeshin për të krijuar dinasti të pavarura. Përveç disa referencave në mbishkrime, nuk kemi shembuj ekzistues të ndonjë ndërtese fetare ose shekullare të kësaj periudhe. Pas shpërbërjes së Sulltanatit turk të Delhit, sunduesit e shteteve të veçanta vendosën sundimin e tyre të pavarur dhe po kështu edhe stilet e tyre arkitekturore, që u ndikuan fortësisht nga stilet vendore. Shembujt e këtyre stileve janë shkollat Bengaleze dhe Guxharatase të Arkitekturës Indo-Islamike. Me pavarësinë e Dinastisë së Ilijas Shahut në 1342, ata futën një sistem të pavarur në të gjitha fushat e jetës, duke përfshirë arkitekturën, të bazuar në traditat e hershme myslimane si dhe në kulturën vendore.

Haxhi Ilijas Shahu ishte sunduesi i parë i Bengalit që mori titullin Shah-i-Bangalah. Kjo dinasti e sundoi Bengalin nga viti 1342 deri në vitin 1487, me një ndërprerje prej 29 vjetësh (1413-1442) nga dera e Raxha Ganeshës. Në vijim ajo u pasua në fillim nga një sundim i shkurtër Habshi (1487-1493) dhe pastaj Dinastia e Husain Shahut nga viti 1494 deri në vitin 1538, Dinastia Suri nga viti 1538 deri në vitin 1564, dhe Dinastia Karrani nga viti 1564 deri në pushtimin Mogul në 1576.^[11]

Sulltanati i pavarur ishte periudha më domethënëse në historinë arkitekturore Bengalo-Islamike. Arkitektura në vijim fitoi një stil të vetin, që përshkruhet gjerësisht si 'Stili Bengal', i cili dallohej nga stilet e tjera rajonale të Indisë dhe nga ai i Sulltanatit të Delhit. Në këtë stil Dinastia e Ilijas Shahut dhe Husain Shahut kryen kontribute domethënëse.

Shembujt e mbijetuar i përkasin kryesisht arkitekturës fetare, pasi materialet e tyre ndërtimore nuk u grabitën edhe pasi ato u braktisën, për shkak të karakterit të tyre të shenjtë. Ndërsa monumentet shekullare u grabitën për të ndërtuar banesa private.^[11]

Te ndërtesat fetare mbizotërojnë xhamitë, që janë dy llojesh, "xhami kongregacionale" të së xhumasë dhe "xhami vaktija". Këto të fundit ndonjëherë quhen edhe "xhami panxhegan" në bengalisht për shkak të përdorimit të tyre vetëm për pesë lutjet e ditës. Shenjat identifikuese të xhamive kongregacionale janë përmasat e tyre më të mëdha dhe shtimi i galerisë mbretërore ose maksuras në përgjithësi si një kat i sipërm në këndin verilindor për të ruajtur sigurinë e udhëheqësit ose përfaqësuesit të tij.

Xhamitë kongregacionale përgjithësisht janë drejtkëndore në planimetri dhe kanë kupola të shumta me një navatë të gjerë me tavan lakor të prerë që shtrihet pingul në mes. Megjithatë, asnjë xhami kongregacionale nuk u ndërtua me një oborr (sahn) të hapur të rrethuar nga rivakë (arkada kalimi me kolonada), një tipar i dizajnit të xhamive tradicionale kongregacionale jashtë Indisë. Arsyeja e dukshme ishte mospërshtatshmëria e kësaj planimetrie me kushtet klimatike vendore.^[11]

Xhamitë vaktija ishin të vogla në dizajn dhe të ndërtuara përgjithësisht në vende të ndryshme, jo vetëm për të përmbushur nevojat e lutjeve por edhe si qendra të takimeve shoqërore dhe si shkolla fetare. Ato janë përgjithësisht të tipit me një kupolë, dhe ndonjëherë kanë një verandë me mbulim lakor përballë, duke u shtrirë nga veriu në jug. Tavanet lakorë si të xhamive kongregacionale (të së premtes) ashtu dhe xhamive vaktija janë ekzekutuar në varietetin e dizajnit vendor çauçala, që ndjek barakat çauçala të vendit.

Monumente të tjera të tipit fetar përbëhen nga disa mauzoletë, si strukturorë ashtu dhe sarkofagorë, dhe medresetë. Me dizajn katror dhe me një kupolë, ato duken se kanë qenë ndërtuar duke imituar ato me dizajn katror të Delhit, shembulli më i hershëm nga të cilët është Mauzoleu i Sulltan Iltutmishit. Origjina e këtij tipi është gjurmuar te çahartakët para-islamikë të Perandorisë Sasaniane.^[11]

Duket se ndërtesa e varrit (mauzoleu strukturor) nuk ishte popullor në Periudhën e Sulltanatit siç qe gjatë Periudhës Mogule. Varret sarkofagorë, të pambrojtur siç ishin, përveç atyre të personazheve të shenjtë, kanë rënë pre e kushteve të atmosferike dhe shkatërrimit të qëllimshëm.

Karakteristikat e përgjithshme të Arkitekturës së Sulltanatit të Bengalit janë ndërtimi tërësisht me tulla, muret shumë të gjerë, nga 1.5 m deri në 4 m. Ndonjëherë me fasadë të veshur me gurë, kanë trarë guri që shtrihen horizontalisht në mes. Hyrjet përforcohen nëpërmjet ngritjes së kullave, kryesisht tetëkëndore, por ndonjëherë edhe cilindrike, që ngrihen në nivelin e çatisë pa ndonjë kupolë ose majëzë. Nga kulla në kullë çatia ishte skalitur me harqe, një tipar i rrjedhur nga forma mbizotëruese e kasolleve prej kashte të vendit. Sipër çatisë ngriheshin kupola vendore në formën e shtambave të përmbysura, të ndërtuara kryesisht mbi arkadat me cepa të varur, por ndonjëherë të ngritura mbi tromponë këndorë. Të dyja këto modele të përshtatura nga burime të jashtme.^[11]

Brenda ndërtesave të mëdha kishte kolona të holla prej graniti vendor, të vendosura në rreshta për të mbajtur nga dy harqe qëndrorë me majë, duke i dhënë brendësisë ndjesinë e dritës dhe hapsirës. Ndërtesat dekoroheshin si brenda ashtu dhe jashtë me vargje modelimesh dhe dizajne terrakote. Subjekti i tyre më i rëndësishëm ishin bimët kacavjerrëse që formonin struktura rrjetash. Ato përmbanin motive varësesh të dizajneve të ndryshme, fillimisht të rrjedhur nga motivi dekorues i zinxhirit dhe kambanës të tempujve. Mihrabët në xhami, që përputheshin me numrin e hyrjeve lindore, kishin kryesisht harqe të dhëmbëzuar. Të gjithë elementet mbaheshin brenda një kornize drejtkëndore dhe ishin kaq të zbukuruar sa u bënë pika qëndrore e gjithë brendësisë.

Stili mbizotëroi në shekujt e XIV, XV dhe XVI, madje vijoi i pakonkuruar edhe në shekujt pasues, veçanërisht në bërjen e tempujve, megjithë hyrjen e Arkitekturës Mogule që nga shekulli i XVII.^[11]

Struktura më e vjetër prej tulle në qytet është Xhamia e Binat Bibit, e ndërtuar në vitin 1454 në zonën Narinda të Dhakës gjatë mbretërimit të Nasirudin Mahmud Shahut (mbr. 1435 – 1459) të Sulltanatit të Bengalit.^[12] Megjithëse xhamia i mbijetoi degradimit të kohës për rreth 550 vjet, tani është shkatërruar, për të ndërtuar një xhami dhe medrese më të madhe. Struktura e dytë më e vjetër prej tullash në Dhaka është Xhamia e Mirpur Maxharit, e ndërtuar në 1487, gjithashtu me një kupolë.^[10]

Në Dhaka ndodhej një fortesë e madhe përpara se ajo të bëhej kryeqyteti i provincës mogule të Bengalit. Mirza Nathani shkroi në librin e tij "Baharistan Ghaibi" se Dhaka dhe Gauri ishin fortesat më të mëdha në periudhën para-mogule. Ai erdhi në Bengal në vitin 1608 si komandant i Islam Khanit, që ishte subahdari (guvernatori) i Bengalit, caktuar nga perandori Xhahangir. Në fakt, fjala dhakka do të thotë "stacion vëzhgimi" që mund të shpiegoi se si ajo e mori emrin e saj. Të tjerë shpiegojnë se Dhaka e mori emrin e saj nga pema dhak (butea frondosa), që rritej me shumicë në këtë vend.

Dhaka është e vendosur pranë dy kryeqyteteve të lashta të Bengalit, Bikramapurit dhe Sonargaonit. Në këtë mënyrë, ishte e natyrshme që ajo të shërbente si qendra e mbrojtjes së këtyre dy kryeqyteteve dhe, si rezultat, u zhvillua si qendër urbane dhe tregtare.^[10]

Xhamia e Binat Bibit

Artikulli kryesor: Xhamia e Binat Bibit

Xhamia e Binat Bibit (bengalisht: বিনত বিবির মসজিদ) është xhamia më e hershme e mbijetuar në Dhaka, ndërtuar në vitin 1454 nga Binat Bakhti, vajza e Marhamatit. Ajo u ndërtua gjatë sundimit të Nasirudin Mahmud Shahut (1435–1459) të Sulltanatit të Bengalit. Ajo gjendet përkrahë Urës Hajat Bepari në zonën Narinda.

Xhamia ka formë katrore, me përmasa 3.7 m² (12 këmbë²) së brendshmi me një kupolë të vetme gjysmë-të rrumbullakët, në krye të dhomës katrore. Hyrjet janë nga lindja, veriu dhe jugu. Veçoritë para-mogule përfshijnë kornizat lakore dhe kullat tetëkëndore të cepave, si dhe arkadat në faqet jugore, veriore dhe lindore. Zbukurimet janë modeste dhe ndërtesa është e veshur me "çini-tikri".

Një pjesë e xhamisë është shkatërruar si pasojë e një plani rinovimi që përfshin ndërtimin e një minareje 21 metra të lartë (70 këmbë), dhe zgjerimin e ndërtesës së tanishme nga tre kate në shtatë.

Përshkrimi

Xhamia ka formë katrore, që ka përmasa 3.7 m² së brendshmi me një kupolë të vetme gjysmë-të rrumbullakët mbi dhomën katrore. Hyrjet janë në lindje, veri dhe jug. Veçoritë para-mogule përfshinin kornizën e lakuar dhe kullat mbështetëse, torret tetëkëndore në cepa dhe arkadat e faqeve jugore, veriore dhe lindore. Zbukurimet janë të pakta dhe ndërtesa është e veshur së jashtmi me "çini-tikri'.^[13] Në veri të xhamisë, ku është varrosur Binat Bakhti, ndodhet një mbishkrim guri, i shkruar në persisht. Trashësia e murit është afërsisht 1.82 m. Mihrabi ka një kornizë të dalë mbrapa murit perëndimor.

Xhamia me një kupolë përgjatë kohës u kthye në një formë drejtkëndore duke prishur murin jugor dhe duke u zgjeruar në jug. Më tej një kupolë e re u shtua rreth vitit 1932. Në vitin 1962, drejt faqes perëndimore u ndërtua një mihrab i ri. Me kalimin e kohës veçoritë para-mogule u ndryshuan, façada e jashtme e verandës perëndimore, muri verior, kupola dhe muret anësore të ujëmbledhësit u dekoruan me punime tradicionale popullore çinitukri (copa pllakash qeramike ose qelqi). Muret e rinovuara nuk kanë trashësinë origjinale prej nga struktura ekzistuese mund të identifikohet. Tashmë veçoria e vetme para-mogule janë mbishkrimi, muri lindor, muri verior, kupola origjinale dhe korniza lakore.^[14]

Xhamia Bhujanpara

Artikulli kryesor: Xhamia Bhujanpara e Beraidit

Xhamia Bhujanpara e Beraidit është një nga xhamitë më të vjetra të Bangladeshit e vendosur në katundin e Beraidit, pjesë e Bada thanës së distriktit të Dhakës. Në këtë fshat ndodhen një tërësi prej dhjetë xhamish të vjetra, prandaj ai quhet fshati i xhamive.

Historia

Për shkak të sistemit të transportit me bazë lumore, vendbanimi i kësaj zone është themeluar në të kaluarën përpara Periudhës Mogule duke zhvilluar tregtinë, në Periudhën e Sulltanatit të Bengalit. Banorët e kësaj zonë tregtonin lëkurë, kripë dhe prodhime të tjera në bashkëpunim me tregtarët e pasur. Në këtë fshat ndodhen 15 xhami, 10 prej të cilave janë të vjetra. Ndër to shquhen Xhamia Bhujanpara (rreth vitit 1505), Xhamia Moralpara (1833), Xhamia e Purbaparës (1893), Xhamia e Agarparës dhe Çatkiparës (1893), Xhamia e Askartekut (1888), Xhamia e Çinadiparës (1893), Xhamia e Araidaparës (1896) etj.

Në vitin 2002, Xhamia Bhujapara u listua si një monument i mbrojtur nga Departamenti i Arkeologjisë së Bangladeshit. Në xhami nuk është gjetur ndonjë mbishkrim informues për datën dhe personin që e ka ndihmuar. Xhamia paraqet shumë ngjashmëri arkitekturore të kësaj xhamie me Xhaminë Bandar Shahi të Narajanganxhit dhe Xhamia e Baba Saleh të ndërtuara të dyja nga Baba Saleh, prandaj arkeologët mendojnë se ajo është një xhami para-mogule. Sipas të dhënave ndërtimi i kësaj xhamie përmendet në shumë mënyra si si viti 1505.

Përshkrimi

Xhamia gjendet në zonën e Bada thanës, në fshatin Beraid, në pjesën lindore të metropolit Dhakës, pranë brigjeve të lumit Balu dhe pesë km larg Pazarit Notun. Xhamia e vjetër Bhujanpara ka planimetri katrore me një kupolë, e cila është 21 square feet (2.0 m²). Sipërfaqja e përgjithshme e xhamisë arrin në rreth 4,000 square feet (370 m²) dhe është 17.6 feet (5.4 m) e lartë nga themelet deri sipër kornizës.

Xhamia është rinovuar mjaft herë. Në kohët moderne, ajo i ka zgjeruar dhe rinovuar të tëra krahët, përveç astij perëndimor, prandaj pjesa perëndimore dhe kupola janë pjesët e vjetra të saj. Pjesa tjetër e ka humbur autenticitetin. Përreth xhamisë janë ndërtuar godina shumë-katëshe.

Arkitektura Mogule

Artikulli kryesor: Arkitektura Mogule

Mogulët, ashtu si mjeshtërit e tyre në Indinë Veriore, ishin pasardhës të racës mongolo-timuride të Azisë Qëndrore dhe Persisë, që ishin dërguar si nënmbretër nga perandorët e tyre. Ata ishin kryesisht të afërm ose të besuar të perandorëve të tyre, kështu që arkitektura që u fut gjatë kësaj periudhe ishte e lidhur me jetën dhe kulturën mogule në qendër.^[11]

Arkitektura Mogule është stili arkitekturor simetrik dhe dekorativ i zhvilluar nga Mogulët në shekujt e XVI dhe XVII, një përzierje e Arkitekturës Islamike, Perse^[15]^[16]^[17] dhe Arkitektura Indiane, në atë që tani është India, Pakistani dhe Bangladeshi.

Stili Mogul u konceptuar së pari nga Akbari i Madh, perandori i tretë Mogul, dhe arkitektët e mogulë. Ky stil "Akbari" ishte një amalgamë e stileve Timuride, Persiane dhe Indiane. Ai u konsolidua më tej nga Shah Xhahani, nipi i tij, një patron entuziast i arkitekturës. Disa nga trashëgimitë arkitekturore më domethënëse të periudhës mogule janë Varri i Humajunit, Taxh Mahali, Fortesat e Agrës dhe Lahores, qyteti i Fatehpur Sikrit dhe Varri i Akbarit. Një nga shembujt e hershëm dhe karakteristikë që mbeten nga Arkitektura Mogule në Dhaka është Fortesa e Lalbagut.

Megjithëse pjesa perëndimore e Bengalit u pushtua nga gjeneralët e Akbarit në vitin 1575, vendosja e autoritetit mbi të gjithë territorin nuk u arrit dot deri në fillim të mbretërimit të Xhahangirit (1605-27), prandaj nuk u bënë dot shumë ndërtime. Arkitektura Mogule në Bengal ishte e ndryshme nga Arkitektura e Sulltanatit. Nuk ishte një arkitekturë kombëtare e pavarur, por më shumë një version më i vogël provincial i ndërtimeve në Agra, Fatehpur Sikri, Delhi ose Lahore.^[11]

Nga fundi i shekullit të XVI Sonargaoni ishte qendra e Isa Khanit dhe birit të tij, Musa Khanit, të cilët drejtuan një konfederatë prej dymbëdhjetë feudalësh që i rezistuan zgjerimit mogul në Bengalin Lindor. Për shkak të ndryshimit të rrjedhës së Gangut, Gauri e humbi rëndësinë strategjike. Dhaka shihej me rëndësi strategjike për shkak të nevojës mogule për të konsoliduar kontrollin në Bengalin Lindor. Mogulët planifikuan edhe të zgjeronin perandorinë e tyre më tej në Assam dhe Arakan. Dhaka dhe Chittagongu u bënë kufiri lindor i Perandorisë Mogule.

Arkitektura e Periudhës Mogule ishte kryesisht vepër e subahdarëve (guvernatorëve) të Shah Xhahanit dhe Aurangzebit. Gjatë sundimit të këtij të fundit subhadarët e Bengalit u bënë të trashëgueshëm, duke u fuqizuar sa të zhvillonin një arkitekturë pothuajse të pavarur nga dëshirat e perandorëve mogulë në qendër.^[11]

Motive si çhaxha (një strehë për hije ose strehë e vendosur mbi kllapa konsujsh dhe e dalë nga muret), kllapat e konsujve me dekorime të pasura të skalitura (të përshkruara si varëse stalaktite), ballkonet, çhatrit dhe minaret ishin karakteristike të stilit arkitekturor Mogul, që u bë një model jetëgjatë i sundimit Mogul.

Në vitin 1610, Dhaka u bë kryeqyteti i provincës Mogule të Bengalit, Biharit dhe Orissas, me një juridiksion që mbulonte Bangladeshin e sotëm dhe Indinë Lindore, duke përfshirë shtetet e sotme indiane të Bengalit Perëndimor, Biharit dhe Odishës. Provinca ishte e njohur si "Bengal Subah". Perandori Shah Xhahan e vizitoi Dhakën në 1624 dhe qëndroi në qytet për një javë, katër vjet para se të bëhej perandor në 1628.^[18] Dhaka u bë një nga qytetet më të pasura dhe të mëdha në botë gjatë periudhës së hershme të "Bengal Subah" (1610-1717). Begatia e Dhakës arriti kulmin gjatë administrimit të guvernatorit Shaista Khan (1644-1677 dhe 1680–1688). Thomas Bowrey, një tregëtar lundrues anglez që vizitoi qytetin mes viteve 1669 dhe 1670, shkroi se qyteti kishte një perimetër prej 40 miljesh. Ai vlerësonte se popullsia e qytetit ishte më e madhe se ajo e Londrës me 900,000 banorë.^[19]

Dhaka luajti një rol kyç në para-industrializimin e Bengalit. Ishte qendra e tregëtisë së muslinës në Bengal, duke bërë që muslina të quhej "daka" tregjet e largëta si ato të Azisë Qendrore.^[20] India Mogule varej nga prodhimet bengaleze si orizi, mëndafshi dhe tekstilet prej pambuku. Kompanitë e Indisë Lindore evropiane të Britanisë, Hollandës, Francës dhe Danimarkës vareshin po ashtu nga prodhimet bengaleze. Bengali furnizonte 40% të importeve hollandeze nga Azia, me shumë prodhime që u shiteshin anijeve hollandeze limanet bengaleze dhe pastaj transportoheshin për në Batavia në "Dutch East Indies". Ai furnizonte 50% të tekstileve dhe 80% të mëndafshit në importet hollandeze të tekstileve nga Azia.^[21] Mëndafshi eksportohej gjithashtu në Japoninë para-moderne.^[22] Rajoni kishte një industri të madhe të ndërtimit të anijeve që furnizonte marinën mogule. Ndërtimi i anijeve gjatë shekujve të XVI dhe të XVII arrinte në 223 250 tonë në vit, krahasuar me 23 061 tonë të prodhuara në Amerikën e Veriut nga viti 1769 deri në 1771.^[23] Dhaka ishte shtëpia e një vargu burokratësh dhe oficerësh ushtarakë mogulë, ashtu si dhe anëtarësh të familjes perandorake.

Islam Khani I qe guvernatori (subahdari) i parë mogul që qëndroi në qytet.^[24] Islam Khani u bë subahdar i Bengalit në 1608, kur kryeqyteti i tij ishte Raxhmahali. Me tu caktuar subahdar, ai vendosi ta zhvendos kryeqytetin nga Raxhmahali në Dhaka. Ai e riemërtoi Dhakën "Xhahangir Nagar" (Qyteti i Xhahangirit) sipas perandorit dhe dërgoi dy nga zyrtarët e tij bashkë me vartësit në Dhaka dy javë përpara mbërritjes së tij "për të riparuar fortesën e vjetër që ta kthente në gjendje të përshtatshme për të pritur guvernatorin".^[10] Emri do të braktisej menjëherë pas pushtimit anglez.

Islam Khani u përfshi në luftime kundër Musa Khanit, djali i Isa Khanit, udhëheqësi i Bara Bhujanëve në Ghoragat. Luftimi e vonoi mbërritjen e tij në Dhaka deri në 1610. Varri i Musa Khanit dhe Xhamia e Musa Khanit, tani gjenden në mjedisin e Universitetit të Dhakës.

Në Dhaka, Islam Khani zakonisht qëndronte në fortesën e vjetër, që tani është Burgu Qëndror i Dhakës. Gjatë kohës së tij, Dhaka filloi të rritej si kryeqytet. Manrique, që erdhi në aty në 1640, e përshkruan atë si një "qytet të madh dhe të famshëm". Ai përmend një sulm Magh ndaj Dhakës, që kishte ndodhur dymbëdhjetë vjet para se ai të mbërrinte aty.^[10]

Zgjerimi kryesor i qytetit u zhvillua nën guvernatorin Shaista Khan. Nën Shaista Khanin, që e sundoi Bengalin nga viti 1664 deri në vitin 1688, u bënë shumë ndërtime në të gjithë vendin, veçanërisht në kryeqytetin Dhaka. Disa studiues arrijnë deri aty sa këto ndërtime ti quajnë Stili i pavarur Shaista Khani. Qyteti atëherë ishte 19 km me 13 km, me një popullsi prej gati një milion banorësh.^[25] Dhaka u bë vendqëndrimi i një nga prej parive më të pasura në Indinë Mogule.^[26]

Mir Xhumla u caktua guvernator i Bengalit në 1660. Ai drejtoi një fushatë të suksesshme kundër Asamit dhe solli dy topa të stërmëdhenj nga aty. Ata u vendosën në brigjet e lumit Buriganga, njëri prej të cilëve ra në lum dhe humbi. Ndërsa tjetri, i quajtur Bibi Mariam, u zhvendos në Çoukbazar. Aty nga vitet 1950, ai u soll në ishullin e trafikut në Gulistan, ku u bë i njohur si Gulisthaner Kaman. Dikur një objekt i famshëm, ky top ka rënë në harresë për shkak të vendosjes së pa përshtatshme në Osmani Udjan.^[10]

Mir Xhumla ndërtoi një Portik në Dhaka, që tani qëndron në gjendje të mirë pranë Doel Çatarit. Ai ishte një portik në hyrjen veriore të Dhakës. Jo shumë më vonë, Dhaka u zgjerua më në veri përtej portikut deri në Tongi.

Në vitin 1678 nisi ndërtimi i Fortesës së Lalbagut, nga princi Muhamad Azam Shah, guvernatori i Bengalit, një nga bijtë e perandorit Aurangzeb dhe vetë perandor i ardhshëm. Ajo u ndërtua me qëllim që të shërbente si rezidencë nënmbretërore e guvernatorëve mogulë në Indinë Lindore. Përpara se fortesa të përfundonte, princi u thirr nga perandori Aurangzeb. Ndërtimi i fortesës u ndal nga Shaista Khani pas vdekjes së bijës së tij Pari Bibi, që u varros në një mauzole në qendër të fortesës së pambaruar.^[27]

Në vitin 1689 subahdar i Bengalit u bë Ibrahim Khani, që ndërtoi Pallatin Xhinxhira në bregun jugor të Burigangas. Një urë druri mbi lum e lidhte pallatin me bregun verior. Peshkopi Heber erdhi në Dhaka në 1824 për të shenjtëruar Kishën Anglikane në Rrugën Johnson, në veri të Parkut Bahadur Shah. Ai e përshkroi Pallatin Xhinxhira aq të madh sa Pallati i Kremlinit në Moskë.^[10]

Pas Betejës së Plaseit në 1757, në këtë pallat u mbajtën si të burgosura, Amena Begumi dhe Ghaseti Begumi, nëna dhe tetoja e navab Siraxhudavlas. Me kërkesë të Miranit, djalit të Mir Zafarit, ato u mbytën në lumin Dhaleshvari. Deri pak dekada më parë, aty qëndronin akoma disa mbetje të Pallatit Xhinxhira, por sot nuk ka mbetur asnjë gjurmë e ndërtesës.

Konflikti i brendshëm në oborrin mogul e u bë pengesë për zhvillimin e Dhakës. Rivaliteti i princit Azam Shah me Murshid Kuli Khanin rezultoi në humbjen e statusit të Dhakës si një kryeqytet provincial. Në 1717, kryeqyteti provincial u zhvendos në Murshidabad, ku Murshid Kuli Khani e shpalli veten Navab i Bengalit.

Me humbjen e statusit të saj si kryeqytet, Dhaka filloi të përsonte një rënie të shpejtë. Gjatë kohës së Shaista Khanit (1644-77 dhe 1680-1688|88]]), Dhaka u shtri përgjatë lumit Buriganga për rreth 10 milje. Harta e Dhakës së Rennell-it, e publikuar në 1780, tregonte se shtrirja e qytetit u tkurr në vetëm katër milje. Litografitë dhe skicat e qytetit të Dhakës të bëra nga Sir Charles D'Oyly, që erdhi në Dhaka në 1808 si kolektor i Kompanisë së Indisë Lindore dhe e la qytetin në 1824, tregojnë se si qyteti e humbi shkëlqimin e tij dhe në atë kohë kishte mbetur pothuajse në rrënoja.^[10]

Një tipar i rëndësishëm i periudhës ishte se edhe hindutë ndërtuan një numër të madh tempujsh, që ekzistojnë akoma në vend. Gjatë sundimit të mogulëve, patronazhi i zamindarëve, si myslimanë ashtu dhe hindu, bashkë me faktorin e kohës, duhet të kenë kontribuar në mbijetesën e ndërtesave të tempujve hindu. Shembulli kryesor i mbijetuar i arkitekturës tempullore është Tempulli Dhakeshvari, kryesisht i modifikuar.^[11]

Shembujt e mbijetuar të monumenteve myslimane të Periudhës Mogule, mund të ndahen në fetare dhe shekullare. Xhamitë zënë shumicën e monumenteve fetare, të ndjekura nga mauzoletë. Lloje të tjera të strukturave fetare si Eidgah, imambarat dhe Kadam Rasulët janë të pakta dhe pa ndonjë domethënie arkitekturore.

Nuk ka asnjë shembull medreseje të mirëfilltë. Kubikët e katit përdhes të Xhamisë së Kartalab Khanit (1700-1704) dhe Xhamisë së Khan Muhamad Mirdhas (1706), të ndërtuara si fjetina të xhamisë tregojnë se medresetë nuk ishin entitete të veçuara nga xhamitë.^[11]

Si xhamitë e Periudhës së Sulltanatit, edhe ato të asaj mogule mund të ndahen në ato të llojit kongregacional (të të premtes) dhe ato vaktija. Xhamitë kongregacionale mogule zakonisht janë më të vogla në madhësi (me pak përjashtime) dhe përgjithësisht janë struktura tre-kupolëshe me hapësira përballë që shërbejnë si oborre.

Përjashtim është Xhamia kongregacionale e Kartalab Khanit (1700-1704), e cila është një strukturë e stërmadhe me planimetri standarde. Ajo ndjek traditën e xhamisë së sulltanatit në Pandua- Firuzabad me një navatë me tavan lakor fuçi, duke prerë sallën e lutjeve në dy gjysma, me katër kupola të mëdha dhe katër të vogla në secilin krahë. Shembujt më të mirë të xhamive mogule me tre kupola janë Xhamia e Fortesës së Lalbagut (1649), dhe Xhamia Sat Gambuxh (rr. mesit të shek. të XVII) në Dhaka. Xhamitë kongregacionale mogule nuk kanë galeri mbretërore brenda; arsyeja duhet të ketë qenë stabiliteti politik i provincës.^[11]

Xhamitë vaktija ishin të gjitha të vogla, me një kupolë dhe më të shumta se ato të Periudhës së Sulltanatit. Xhamia Allakuri (rr. fundit të shek. të XVII) në Dhaka ofron një shembull të këtij lloji. Një tipar i xhamive mogule ishte shtimi i herë pas hershëm i dizajnit doçala ose si një pjesë përbërëse ose si element zbukurues në dallim nga xhamitë e sulltanatit, që kishin çati lakore çauçala.

Mauzoletë përgjithësisht ndjekin traditën e mëparshme, një strukturë katrore me kupolë me një ose më shumë sarkofagë brenda. Mauzoleu i Pari Bibit (rreth vitit 1684) në Dhaka duket se është përjashtim. Ai ka një bërthamë katrore me kupolë në mes të dhomave rrethuese me tavan lakor. Duket se është një imitim në shkallë më të vogël i mauzoleve më të mëdhenj mogulë si ai i Khan-i-Khananit në Delhi ose mrekullinë arkitekturore të Taxh Mahalit në Agra, që janë frymëzuar nga tradita perse. Si një shembull përfaqësues i llojit katror me kupolë përmendet shpesh Mauzoleu i Dara Begumit (rr. fundit të shek. të XVII) në Dhaka.^[11]

Nga ndërtesat shekullare të mbijetuara, më të rëndësishmet janë mbetjet e disa fortesave në dhe përreth Dhakës, si Fortesa e Lalbagut (1678), Fortesa e Idrakpurit (1660), Fortesa e Sonakandës (rr. mesit të shek. të XVII), Fortesa Xhinxhira (rr. fundit të shek. të XVII) etj. Nga këto, Fortesa e Lalbaghut ishte një fortesë-pallat e ndërtuar si rezidencë e subahdarëve dhe të tjera të ndërtuara si fortesa lumore për sigurimin e lundrimit. Karakteristikat e përgjithshme të këtyre fortesave janë muret e larta mbrojtëse, portikët në formë ivani me mazgallë dhe dritare oriel (duke ndjekur Fortesat Mogule të Indisë Veriore) dhe struktura të tjera të nevojshme brenda. Ndërtesat e brendshme në shumicën e rasteve janë rrënuar përveç pak rasteve në Fortesën e Lalbagut, si pallati i vogël rezidencial, i njohur përgjithësisht si salla darbar, Mauzoleu i Pari Bibit dhe xhamia kongregacionale.

Mogulët e zbukuruan qytetin me kopështe të mirë-planifikuara. Struktura të krahasueshme me fortesat janë karvansarait apo katrat siç quhen nga vendasit. Disa shembuj nga këto që mund të shihen në Dhaka janë Bara Katra dhe Çhota Katra. Arkitekti i pallatit Bara Katra ishte Abul Kasim Al Husaini Atabataji Asemani. Sipas mbishkrimeve në Muzeun Kombëtar të Bangladeshit, pronësia e Bara Katrës iu dha një vakëfi Islamik. Bara Katra shërbente gjithashtu si një rezidencë për guvernatorët mogulë, duke përfshirë princin Shah Shuxha (biri i perandorit mogul Shah Xhahan).^[28]

Prej tyre tani mund të njihen vetëm disa portikë. Ka mundësi që ato i përshtaten planit të përgjithshëm të llojit, përgjithësisht një strukture drejtkëndore me një portik në një anë dhe një avlli të hapur në mes të rrethuar me dhoma anash. Të gjithë karvansarait u ndërtuan në breg të lumit.^[11]

Megjithëse monumentet mogule në Dhaka, janë miniatura të ndërtesave perandorake të Indisë Veriore, ato ndryshojnë nga materiali dhe teknika zbukuruese e përdorur. Ato e ruajtën tullën si materialin kryesor, si monumentet e kohës së sulltanatit. Por për strukturat ballore, në vend të dekorimit prej terrakote të kohës së sulltanatit, Latin: opus sectiles dhe italisht: pietra-dura e tyre perandorake mogule, muret aty janë më së shumti të zhveshur përveç rasteve kur shihen panele të lyera në kamare të vogla. Hyrjet qëndrore në këtë periudhë janë në mënyrë të pandryshueshme më të mëdha se sa ato anësore dhe në shumicën e rasteve janë pak të avancuara për të dhënë formën e ivanëve gjysmë-kupolë. Kupolat në formë bulbore, të ngritura mbi shtylla, dallohen nga ato të sulltanatit se janë ndërtuar mbi harkada me cepa të varur.

Numri i hyrjeve përputhet me numrin e kupolave sipër dhe mihrabëve brenda. Por çatia linjë-lakore tashmë është rrënuar. Në vend të parapeteve të bedenave janë futur korniza të dekoruara. Të njëjtat bedena janë gjithashtu vërejtur përreth bazës së kupolës, që në këtë rast ka një majëzë të balustraduar. Harqet janë me katër rrathë në vend të dy rrathëve dhe shtyllat brenda janë ndërtuar me tulla në vend të kolonave prej guri të mëparshme. Kullat hyrëse tani janë më të larta e të holla dhe herë pas here të ndërtuara mbi një bazë vazore me kreun që ngjitet sipër çatisë. Kupolat i kurorëzojnë ato me mbarime në formën e kupolave kryesore. Ndonjëherë, mbulesa e gjysmë-kupolave të ivanit ballor dhe mihrabit kryesor janë modeluar me mukarna me dizajn të suvatuar.^[11]

Për shkak të thjeshtësisë dhe shpenzimeve të pakta, stili u zhvillua edhe nga zamindarët vendorë, të etur për tu dukur në dashamirësinë publike. Xhamitë fshatare janë kryesisht katrore dhe me një kupolë.

Tempujt, ndryshe nga monumentet mogule, nuk u shkëputën me të kaluarën. Ata kombinojnë si tipare të Arkitekturës së Sulltanatit ashtu dhe të Arkitekturës Mogule, dhe mund të shihen si shembuj të vazhdimësisë përgjatë shekujve.^[11]

Dhaka e Vjetër është vendndodhja e mbi 2000 ndëtesave të ndërtuara midis shekujve të XVI dhe XIX, që përbëjnë pjesë integrale të Trashëgimisë Kulturore të Dhakës. Disa ndërtesa të famshme mogule në Dhaka janë: Mauzoleu i Pari Bibit (1684), Bara Katra (1664), Çhota Katra (1663), Husaini Dalani (1642), Eidgah e Madhe (1640), Xhamia Çurihata (1649), Xhamia Sat Gambuxh (1680), Xhamia e Khan Mohamad Mridhas (1704), etj.^[10]

Fortesa e Lalbagut

Artikulli kryesor: Fortesa e Lalbagut

Fortesa e Lalbagut (bengalisht: লালবাগ দূর্গ transliteruar "Lālabāga Kēllā") (e njohur edhe si "Fortesa e Aurangabadit") është një pallat-fortesë e pa përfunduar mogule në lumin Buriganga në pjesën e Dhakës së vjetër jugperëndimore, Bangladesh. Emri i saj rrejdh nga emri i lagjes së saj, Lalbag, që do të thotë Kopshti i kuq. Emri Lalbag i referohet arkitekturës së kuqërremtë dhe rozë nga Periudha Mogule. Fortesa fillestare quhej Fortesa e Aurangabadit.^[29] Ndërtimi i saj filloi në 1678 nga princi Muhamad Azam Shahu, biri i perandorit mogul Aurangzeb dhe vetë perandori i ardhshëm. Pasi princi u thirr nga i ati, ndërtimi i fortesës u mbikëqyr nga qeveritari Shaista Khan. Vdekja këtu e bijës së Shaista Khanit, Pari Bibi në 1684, rezultoi në ndërprerjen e ndërtimit, edhe pse Khani qëndroi aty deri në vitin 1688, për shkak të bestytnisë së tij që fortesa i solli ters. Pari Bibi u varros brenda kompleksit të fortesës.

Fortesa e Lalbagut u ndërtua si rezidenca zyrtare e qeveritarit mogul të provincës së Bengalit, Biharit dhe Odishës. Kompleksi përfshin shtëpinë e qeveritarit mogul, varrin e Pari Bibit dhe një xhami. Është e mbushur me lëndina, shatërvane dhe kanale uji. Dy portat e saj jugore ishin më parë harkada portiku. Varri i Pari Bibit u shtua më vonë. Fortesa e Lalbagut u modelua si një version në miniaturë i fortesave mogule si Fortesa e Kuqe dhe Fatehpur Sikri. Gjatë mbretërimit të perandorit Aurangzeb, Bengali mogul u bë motorri ekonomik i perandorisë. Perandori Aurangzeb e quajti Bengalin Parajsa e Kombeve.^[30] Dhaka u rrit në një qytet perandorak me një nga elitat më të pasura në Perandorinë Mogule, duke përfshirë anëtarë të familjes perandorake. Artileria Mogule u vendos në fortesë. Dikur e vendosur përkrahë lumit Buriganga, që u tërhoq nga afërsia e fortesës. Ajo u mbush me piktura europiane gjatë shekujve të XVIII dhe të XIX.

Sot, Fortesa e Lalbagut është një nga sitet më të vizituar në Dhaka. Brenda fortesës janë mbajtur mjaft pjesë artilerie. "Ambassadors Fund for Cultural Preservation" po financon një projekt restaurimi për pjesët e fortesës.^[31] Fortesa e Lalbagut është një simbolet më të shquara të sundimit mogul në Bengal.

Historia

Princi mogul Muhamad Azam Shah, biri i Aurangzebit i nisi punimet e fortesës në 1678 gjatë nën-mbretërimit të tij në Bengal. Ai qëndroi në Bengal për 15 muaj. Fortesa mbeti e papërfunduar kur ai u thirr nga Aurangzebi, perandori mogul dhe i ati tij.

Shaista Khani qe subahdari (guvernatori) i ri i Dhakës në atë kohë, por ai nuk e përfundoi fortesën. Në vitin 1684, e bija e Shaista Khanit e quajtur Iran Dukht 'Pari Bibi' vdiq aty. Pas vdekjes së saj, ai filloi ta mendonte fortesën si fatkeqësi sjellëse, prandaj e la strukturën të papërfunduar.^[32] Mes tre pjesëve kryesore të fortesës së Lalbagut, njëra është varri i Pari Bibit.

Pasi Shaista Khani e la Dhakën, ajo e humbi rëndësinë. Shkaku kryesor ishte se kryeqyteti u zhvendos nga Dhaka në Murshidabad. Pas përfundimit të periudhës mogule, fortesa u braktis. Në 1844, zona u quajt Lalbag duke e zëvendësuar emrin Aurangabad, dhe fortesa u bë Fortesa e Lalbagut.^[33]

Përshkrimi

Për një kohë të gjatë fortesa konsiderohej si një kombinim i tre ndërtesave (xhamia, varri i Pari Bibit dhe Divan-i-Aamit), me dy porta dhe një pjesë pjesërisht të dëmtuar të murit fortifikues. Gërmimet e fundit të zhvilluara nga Departamenti i Arkeologjisë së Bangladeshit kanë zbuluar praninë e strukturave të tjera.

Muri fortifikues jugor ka një bastion në këndin jugperëndimor. Në veri të murit jugor fortifikues ishin ndërtesat e shërbimeve, stalla, blloku i administratës, kurse pjesa e saj perëndimore akomodonte një kopësht të bukur të mbuluar me rregullime për shatërvanet dhe një ujëmbledhës. Pjesa rezidenciale ishte e vendosur në lindje të murit perëndimor fortifikues, kryesisht në jugperëndim të xhamisë.

Muri fortifikues në jug ka pesë bastione në intervale të rregullt, dy kate të lartë, ndërsa muri perëndimor kishte dy bastione; më i madhi është afër portës kryesore jugore. Bastionet kishin një tunel.

Zona qendrore e fortesës është e zënë nga tre ndërtesa Divan-i-Aami dhe hamami në lindjen e saj, Xhamia në perëndim dhe Varri i Pari Bibit midis të dyjave – në një linjë, por jo në largësi të barabartë. Një kanal uji me shatërvane në intervale të rregullta lidh tre ndërtesat nga lindja në perëndim dhe nga veriu në jug.^[29]

Divan-i-Aami

Divan-i-Aami është një rezidencë dy-katëshe e qeveritari mogul të Bengalit e vendosur në anën lindore të kompleksit.^[33] Një hamam një katësh është ngjitur me anën e tij perëndimore. Pjesa e hamamit ka një dhomë nëntokësore për të ngrohur ujin. Një mur i gjatë ndarës shtrihet përgjatë façatës perëndimore të hamamit.^[29]

Ndërtesa është e vendosur rreth 39 m në perëndim të depozitës, duke u shtrirë nga veriu në jug. Përmasat e jashtme të ndërtesës janë 32.47m me 8.18 m.^[34]

Ka mjedise banimi në çdo kat dhe një korridor qendror që i lidh ato. Në pjesën jugore të ndërtesës ndodhet një hamamkhana, që është një nga shtatë hamamkhanat që ekzistojnë ende në trashëgiminë e Bangladeshit.^[34]

Gërmimet e fundit (1994–2009) tregojnë se poshtë ndërtesës së hamamkhanës ndodhej një dhomë e veçantë, ku arkeologët gjetën elementë për ngrohjen e ujit, duke furnizuar ujë të ngrohtë ashtu si dhe të ftohtë për te hamamkhana nëpërmjet qyngjeve prej balte të prodhuara për këtë qëllim. Zbulimi i pikave të zeza në dhomën nëntokësore provonin se për të ngrohur ujin është përdorur zjarri. Kishte gjithashtu një banjë anës hamamkhanës.^[34]

Arkeologët zbuluan vijimin e mureve të fortesës kryesore në drejtimin lindor poshtë rrugës Shaishta Khan. Ata menduan se zona e tanishme e fortesës përfaqëson gjysmën e asaj të planifikuar nga princ Azam Khani. Porta në fortesën juglindore (pranë Lalbag Shahi Masxhidid) pasi nevojat përshtaten me portën qendrore në mes të fortsës. Gjysma tjetër në lindje — me gjasa e planifikuar për qëllime administrative (Zona rrethuese e fortesës) — ishte e papërfunduar ose e shkatërruar shumë kohë më parë.^[35]

Në fortesë ndodhen disa tunele që tani janë të vulosur. Thuhet se dy nga tunelet çojnë te fortesa tashmë e rrënuar, Zinzira, që ishte në anën tjetër të lumit Buriganga. Një tjetër kalim ishte një labirint. Në fakt, është pohuar se gjatë Kryengritjes së Sepojëve kundër sunduesve kolonialë në 1857, shumë nga sepojët e mundur dhe të rrethuar (ushtarët indianë të rekrutuar nga britania që u rrebeluan) u përpoqën të iknin përmes këtyre kalimeve, duke e humbur jetën brenda tyre. Edhe ushtarët britanikë që i ndoqën ata për ti arrestuar nuk u kthyen. Madje thuhe se britanikët, për të hetuar këtë ngjarje dërguan një elefant dhe qenë në tunele, por as ata nuk u kthyen më. Pas kësaj, tunelet u vulosën përfundimisht.^[36]

E gjithë ndërtesa me rregullimet e hamamkhanës tregon qartësisht se ajo përdorej nga subadari i Bengalit dhe se subahdari ishte Shaista Khani. Nga raporti i guvernatorit të fabrikës angleze mësohet se Shaista Khani jetonte në këtë dhomë dhe disa europianë mbaheshin të ndaluar këtu.^[37]

Depozita

Një depozitë në formë katrore (71.63 m në secilën anë) është vendosur në lindje të Divan-i-Aamit. Ajo ka katër shkallë në kënde për të zbritur në të.^[29]

Varri i Pari Bibit

Varri i Pari Bibit, bija e Shaista Khanit, është në mes të kompleksit. Ka një dhomë qëndrore katrore, që përmban mbetjet e Pari Bibit të mbuluar nga një kube false tetëkëndore të mbështjellë me fleta tunxhi. I gjithë muri i brendshëm është i mbuluar me mermer të bardhë. Tetë dhoma rrethojnë atë qëndrore. Ndodhet edhe një varr i vogël në dhomën e këndit juglindor.^[29]

Xhamia e Fortesës së Lalbagut

Xhamia ka tre kube dhe është relativisht e vogël për një kompleks të madh, me një depozitë uji përballë për pastrimin. Ajo ka një plan gjatësor prej 20.34 m me 10.21 m së jashtmi dhe 16.36 m me 6.15 m së brendshmi.^[38]

Bara Katra

Artikulli kryesor: Bara Katra

Bara Katra (bengalisht: বড় কাটরা; karvansarai i madh) është një nga monumentet më të vjetër historik-arkitektonik në Dhaka.^[39] Fjala 'Katra' mund të ketë rrjedhur nga fjala arabe 'Katara' që do të thotë ndërtesë me kolona. 'Katra/katara' në arabisht dhe persisht do të thotë 'Karvan Sarai' ose thjeshtë 'Sarai'. Është një ndërtesë pallat që daton nga sundimi i Dinastisë Mogule në rajonin e Bengalit. Është e vendosur në jug të Pazarit Çouk pranë bregut verior të lumit Buriganga. Ajo u shkatërrua pjesërisht në vitin 2022.^[40]^[41]

Historia

Skicë e vitit 1823 e Bara Katrës nga Sir Charles D'Oyly

Fotografi e vitit 1870 e Bara Katrës

Bara Katra u ndërtua midis viteve 1644 dhe 1646 nga Mir Abul Kasemi, divani (shefi i zyrës së të ardhurave)^[42] i princit mogul Shah Shuxha. Synohej që ajo të ishte rezidenca e Shah Shuxhës, por Shah Shuxha ia dhuroi Mir Abul Kasemit.^[43]

Gjatë Periudhës Mogule, Dhaka ishte një qytet port. Anije të mëdha tregëtare mund të hynin në lumin Buriganga. Kjo ishte lidhja kryesore tregtare midis Indonezisë dhe Dhakës. Kështu, ajo ishte një zonë e rëndësishme import-eksporti. Bara Katra përdorej kryesisht si hapësirë zhdoganimi dhe qëndrimi për tregtarët dhe udhëtarët. Ky Karvan Saraj konsistonte në shumë funksione dhe veçori që e bënin atë të jashtëzakonshme.

Është dëshpëruese që nga ndërtesa ka mbetur më pak se gjysma. Departamenti i Arkeologjisë ka qenë i paaftë të mar përgjegjësinë e monumentit për shkak të mosmarrveshjes dhe rezistencës nga pronarët e saj. Pronarët e kanë ndryshuar ndërtesën origjinale dhe kanë ndërhyrë mbi të me ndërtime të reja.^[44]

Abul Kasem al-Husaini at-Tabtaba as-Simnani e bëri këtë ndërtesë, duke e pajisur atë me njëzet e dy dyqane, me kushtin që zyrtarët kujdestarë të saj duhet të shpenzonin të ardhurat e rrjedhura nga dyqanet për riparimin e ndërtesës dhe të varfrit dhe nuk duhej që ata të mernin qira nga ndonjë person që qëndronte aty, kështu që vepra e bamirësisë mund të pasqyrohej te monarku në këtë botë dhe se ata nuk duhej të vepronin kundër, ose ndryshe do të thirreshin për llogari në ditën e gjykimit.

Një mbishkrim i hartuar nga poeti Saadi Shirazi

Arkitektura

Ndërtesa ndjek modelin tradicional të karvansaraive të Azisë Qëndrore dhe është zbukuruar sipas Arkitekturës Mogule. Fillimisht ajo përfshinte një oborr katërkëndësh.^[43]

Krahu jugor zgjatet 67.97 m, dhe është përballë lumit Buriganga. Në mes është një hyrje e vendosur një hapje të tejzgjatur tre-katëshe. Portiku ka një hapje arkadë që ngrihet deri në katin e dytë, sipër të cilit ndodhen dritaret e katit të tretë.^[44] Hyrja kryesore harkore është në qendër të hapjes. Nën hapje, cepat e harqeve dhe muret rrethues janë dekoruar me panele të suvatuar që shfaqin një larmi formash, duke përfshirë harqe me katër rrathë, me majë, patkua dhe të sheshtë. Pjesa kryesore e krahut është dy-katësh dhe me kulla të larta tetëkëndore të zgjatura anash.^[43]

Krahu verior ishte i ngjashëm, por me një portë më pak të përpunuar.^[42] Krahu lindor dhe perëndimor ishin një-katësh rreth 70.10 m të gjatë.^[44] Në shekullin e XIX, orientalisti James Atkinson e përshkroi ndërtesën si "një grumbull i mahnitshëm arkitekture madhështore dhe të bukur".^[45]

Hyrja jugore çonte te një dhomë-roje, pastaj salla me kupolë tetëkondore (tavani i së cilës është suvatuar dhe dekoruar me dizajne modelesh rrjetë gjethesh), dhe në fund në oborr. Në katin përdhes të krahut jugor, ndodhen pesë dhoma me arkada në të dy anët e portikut. Në katin e sipërm, ndaj korridorit hapen dhomat e qëndrimit.^[44] Zonat e dyqaneve dhe banimit e rrethojnë oborrin në të katërta anët.^[42]

Xhamia Sat Gambuxh

Artikulli kryesor: Xhamia Sat Gambuxh

Xhamia Sat Gambuxh (bengalisht: সাত গম্বুজ মসজিদ) ndodhet afër rrethinave veri-perëndimore të Dhakës në zonën e Mohamadpurit.^[46] Është një shembull i shkëlqyer e stilit provincial të Arkitekturës Mogule të futur në provincën e Bengalit në shekullin e XVII. Tipari më i spikatur i xhamisë janë shtatë kupolat bulbore që kurorëzojnë çatinë dhe mbulojnë sallën kryesore të lutjeve. Monumenti qëndron në një vendosje romantike mbi një breg me kundraforta mbështetëse 4.57 m e lartë duke parë një luginë të gjerë lumore.^[47] Xhamia daton nga mbretërimi i perandorit mogul Aurangzeb dhe mund të ketë qenë ndërtuar nga guvernatori mogul Shaista Khan.

Historia

Xhamia u ndërtua gjatë sundimit të perandorit Aurangzeb dhe është një nga mjaft xhamitë e Dhakës që datojnë nga mbretërimi i tij. Ndërtimi i saj tradicionalisht i është atribuar guvernatorit mogul të Bengalit, Shaista Khan në periudhën 1678–1684; megjithatë, nuk ka mbishkrime të strukturës që ta dëshmojnë këtë.^[48]

Pak kilometra në veri të Pilkhanës, përgjatë fundit të Dhakës Mogule, ishte Xhafarbadi ose zona Katasur, fillimisht pjesë e rrethit të të ardhurave të Sarai Begumpurit. Shumë muza rrethe të të ardhurave u përcaktuan gjatë mbretërisë së Shershahut dhe më vonë nga Kartalab Khani. Një vendbanim i vogël urban në një rruge përgjatë lumit, ishte një alternativë për të mbërritur në lumin Brahmaputra ose Garh Xharipa pa patur nevojë të shkoje përmes zonave armiqëore përgjatë rrjedhës kryesore të Sitalakhjas dhe Brahmaputrës në lindje. Kjo është e dukshme nga vendndodhja e saj gjeostrategjike, origjina e emrave vendorë dhe mbetjeve përreth saj.

Xhamia Sat Gambuxh është e vendosur në një lagje me dendësi të lartë në zonën e Mohamadpurit të qytetit të Dhakës. Sipas skicave historike të qytetit të Dhakës nga Charles D'Oyly, xhamia gjendej në të djathtë të degës së lumit Buriganga. Vendi ku ndodhet Xhamia me Shtatë Kupola njihej si Sarai Xhafarbad ose Katasur, nën Sarai Begumpurin. Midis Pilkhanës dhe Xhafarabadit ndodhej një bashkësi e vogël bujqësore, ku u ndërtua Xhamia Sat Gambuxh. Zona u bë si një xhungël për shkak të mospërdorimit, degradimit dhe braktisjes. Megjithatë, në 55 vitet e fundit, ajo është bërë një nga zonat më të planifikuara dhe më të shtrenjta të Dhakës. Rruga Sat Masxhid është rruga kryesore periferike e distriktit në perëndim të tij dhe besohet se është ndërtuar pak a shumë përgjatë vendit ku shtrihej bregu i lumit Turag.^[49]

Përshkrimi

E vendosur në mënyrë piktoreske në breg të një lumi, eksteriori i Xhamisë Sat Gambuxh është më inovativja e të gjithë monumenteve të periudhës mogule në Dhaka. Xhamia zë skajin perëndimor të platformës që është e rrethuar nga një mur i ulët me një portik me arkadë në qendër të anës lindore. Ky portik me arkada me kullëza anësore zbukuruese tetëkëndore është i renditur saktësisht me hyrjen qëndrore të vetë xhamisë. Kreu i portikut mund të afrohet si nga veriu ashtu dhe nga jugu nga një palë shkallë. Forma e xhamisë është 22.92 m me 13.38 m së jashtmi dhe 14.57 m me 5.0 m së brendshmi me katër pavijone tetëkëndore këndore dy-katëshe.

Së brendshmi, struktura e xhamisë është e ndarë në tre kthina të barabarta, të mbuluara nga tre kupola bulbore, që janë vendosur mbi tambure. Kupolat anësore përpjestimisht më të vogla janë vendosur mbi kthinat me përmasa të barabarta duke e vendosur atë mbi një pendentiv. Façada është arkikuluar në mënyrë inovative dhe është një shembull i shkëlqyer i stilit mogul provincial të futur në Bangladesh në shekullin e XVII.

Duke i korresponduar tre arkadave lindore të portikut ndodhen tre mihrabë gjysmë-tetëkëndorë brenda murit perëndimor. Përkrahë mihrabit qëndror ndodhet një pulpit me tre shkallë muri. Arkada qëndrore dhe dhe mihrabi qëndror, duke përfshirë dy arkada të tjera në muret veriore dhe jugore, kanë frontone të zgjatura së jashtmi që paraqesin kullëza zbukuruese në secilin krahë.^[50]

Pavijonet këndore ngrihet pak më lartë mureve parapete. Parapetet janë të drejtë në vend të kornizës lakore të llojeve para-mogule. Façada lindore kryesore është vizualisht e ndarë në tre seksione, ku secili përmban një portë hyrëse që korrespondon me tre kupolat sipër dhe të zbukuruara me harqe me majë. Seksioni i mesëm theksohet nga një kornizë elegante, përdor kolona, një kornizë të ngritur dhe një kupolë më të madhe. Façada lindore e jashtme ka një seri panelesh harkore të zgavërta, ndërsa façada perëndimore është zbukuruar me panele drejtkëndore të zgavërta të stilit të zakonshëm mogul.

Skajet veriore dhe jugore të kësaj xhamie drejtkëndore me tre kupola janë secili i shënjuar nga dy pavijone të mëdhenj këndorë dy katësh; kur shihet nga lindja këto të japin përshtypjen se xhamia ka pesë zgavra të jashtme. Në lindje ndodhen tre hyrje me harqe kuspide me kamare të cekëta anash. Kolona të holla me baza bulbore kufizojnë kthinën qëndrore (siç shihet te Xhamia e Fortesës së Lalbagut, megjithëse kolonëzat e kësaj xhamie janë të spikatura).

Interiori i saj krahasohet pa problem me atë të atyre që datojnë nga gjysma e dytë e shekullit të XVI. Mihrabi qëndror ka dy rreshta kuspesh (kreshtash) dhe sipërfaqja e tij është zbukuruar me relieve të modeluara në allçi, duke përkujtuar zbukurimin e mihrabit në Xhaminë e Shahbaz Khanit.^[51]

Ajo përdor forma tetëkëndore, drejtkëndore dhe rrethore, të gjitha të renditura bukur. Kullat këndore kanë torreta anësore si ato në Xhaminë e Khvaxha Shahbazit dhe Xhaminë e Musa Khanit, të dyja në qytetin e Dhakës. Secila nga këto përbëhet nga ky kate dhe është një monument në vetvete. Përveç tre kupolave tipike mbi sallën e lutjeve, ndodhen edhe katër mbi kullat këndore të zgavërta me dy kate që bënë që ti vihej emri Xhamia me Shtatë Kupola. Torretat këndore mundësojnë qëndrueshmëri strukturore dhe baraspeshojnë pamjen e ndërtesës 11.58 m me 8.23 m në bregun e lumit dhe me gjasa u përdorën si galeri për të shijuar pamjen e lumit. Kati i sipërm i torretave tetëkëndore fillon rreth gjysmës së lartësisë së sallës kryesore të lutjeve. Të dy katet kanë panele dhe dritare me harqe, të kryesuar nga korniza kurozuara me kupola me maja kalasha të vendosur mbi baza në formë zambaku.

Kati i ulët është i depërtuar me katër hapje kardinale harkore në akset veri-jug dhe lindje-perëndim. Së brendshmi tavani i katit të poshtëm është në formë kubeje, por ana e kundërt që formon dyshemenë e katit të sipërm është e sheshtë. E mbuluar nga një kupolë me një majë të zgjatur në formë zambaku, kati i sipërm duket se është kopja e saktë e të poshtmit, por me një ndryshim të vogël. Përveç katër hapjeve aksiale, kati i sipërm ka një hapje shtesë drejtë çatisë. Nëpërmjet kësaj hapjeje mund të arrihet kati i sipërm i kullave nga çatia e xhamisë.^[50]

Nga ana tjetër me një kupolë më të madhe në mes me dy të tjera më të vogla anash, xhamia bart karakteristikat e stilit Shaista Khani. Gjithësesi, megjithëse façadat e kiblës të shumicës së këtyre lloj ndërtesave mbetet e pazbukuruar, ajo e Xhamisë Sat Gambuxh është dekoruar me kamare brenda paneleve të modeluara, ku pjesa e mesme është përkufizuar nga dy shtylla të holla pak të dala. Këto janë më të mëdha se ato që shihen zakonisht në pjesën ballore. Tre panelet qëndrore kanë një formë harku në pjesën e poshtme.

Parapeti horizontal dhe tamburi i kupolave janë të zbukuruara me rreshta bedenash. Façada lindore është zbukuruar me panele në stilin e zakonshëm mogul. Të gjitha kupolat janë kurorëzuar me maja zambakore dhe kalasa dhe së brendshmi të shënjuara me një rresht bazik petalesh. Maja e kupolës qëndrore ka një medalion të madh të dekoruar me një rozetë me pesë radhë. Xhamia nuk ka ndonjë sipërfaqe shumë të bukur si shembujt mogul të Indisë veriore, por është tërheqëse për renditjen elegante të pjesëve të saj përbërëse.^[50]

Xhamia ka tre harqe kuspide hyrjeje, ku i mesmi është më i lartë dhe skajet përmbajnë hark shumë-rrathësh, një rafinim i vonë mogul, me nike të cekëta anash dhe panele drejtkëndore dhe i bëjnë jehojnë mihrabëve në murin e kiblës, shtylla më të holla me baza bulbore përkufizojnë kthinën qëndrore, ku sipërfaqja e mihrabit është zbukukuruar me relieve të modeluara në allçi, torretat këndore zgjaten sipër parapeteve të bedenave me kulme, duke u përzier me hapjet e mureve anësore, etj.

Hyrjet anësore kanë dekorime të thjeshta të zbatuara në faqet e tyre të jashtme, disa nga të cilat mund të mos jenë origjinale. Të gjitha këto elemente theksojnë vendosjen simetrike aksiale përgjatë kupolës dhe mihrabit qëndror. Stili është shumë i zakonshëm mes shumicës së xhamive historike të mbijetuara në Dhaka. E ndërtuar mbi një platformë të gjerë, xhamia i përket tipologjisë xhamiore gjatësore me tre kupola e ngjashme me xhaminë e Fortesës Lalbagh apo atë të Khan Muhamad Mridhas si dhe Xhaminë e Khvaxha Khan Shahbazit apo Xhamia e Ambar Shahut (1680).^[52]

Dy pavijone të spikatura këndore dy katësh (3.66 m të gjerë) shënojnë skajet veriore dhe jugore duke zëvendësuar kullat e zakonshme të lidhura me xhamitë. Secili kat ka panele harkore dhe dritare që janë kryesuar nga një kornizë. Kupolat e pavijoneve janë kurorëzuar nga maja zambakore. Kur shikohen nga lindja pavijonet i japin xhamisë përshtypjen se ka pesë zgavra të jashtme. Këto tipare përfaqësojnë të gjitha tiparet e zhvilluara arkitekturore të periudhës Shaista Khani. Façada lindore ka tre hyrje harkore me maja. Hyrja qëndrore është pak më e madhe dhe ka harqe shumë-rrathësh.

Lartësitë e hyrjeve dhe hapjeve të tjera janë shtrembëruar ose shkurtuar nga ngritja e nivelit të zoglaturës, pasi terreni përreth ngrihej vazhdimisht për të mbetur sipër nivelit të vërshimit të ujërave. Megjithatë, dy kulmet e holla që ngrihen në të dyja anët e panelit mundësojnë një lloj vertikalitetit ndaj kësaj strukture përndryshe horizontale dhe solide. Ky element arriti një nivel përsosmërie në elegancën e Xhamisë së Mridhas të ndërtuar çerek shekulli më vonë. Ka tetë panele të vegjël në secilën anë të derës, ku të gjitha janë të rrethuara me kamare harkore. Kalimi nga katrori te rrethi i bazës së kupolës është bërë nëpërmjet pendendivëve. Gjithësesi, kupolat janë konvencionale, qëndrojnë mbi shpatullat tetëkëndore të tamburit, të zbukuruara me bedena të verbëra. Muret prej tulle dhe gëlqereje strukturave të freskëta në mënyrë natyrore janë 6 ft të thella.

Përballë xhamisë ndodhet një varrezë e përdorur deri në vitet 1950. Ajo fillimisht ishte brenda një kopshti të gjerë që gradualisht u gërrye nga lumi dhe të zaptuar nga ndërtimet. Një portik i dallueshëm përballë oborrit që tani është fundosur për shkak të ngritjes graduale të nivelit rrethues mund të ngjitet për ezanin. Lumi Turag mbi bregun e të cilit është ndërtuar struktura piktoreske, të paktën disa dekada më parë qëndronte, është zhvendosur afërsisht një kilometër nga ajo për shkak të depozitimeve lumore, zaptimi duke e mbushur ndryshimi i rrjedhës.

Navabi i Dhakës Khvaxha Ahsanullah e braktisi strukturën e ri-zbukuruar më vonë në 1913, kur u bë pjesë e listës së "Archaeological Survey of India". Megjithatë, në të kaluarën, "Departamenti i Arkeologjisë” bëri mjaftë modifikime të papranueshme duke zhvilluar riparime periodike që tregojnë varfëri njohurish. Për shembull, përdorimi i "terrazzo-s" mbi dyshemenë e sallës kryesore të lutjeve dhe oborrit është në kundërshti me praktikat normale të konservimit, që duhet të shmangin përdorimin e materialeve moderne për të konservuar autenticitetin. Disa punime të fundit rinovimi, për shembull duke zbatuar allçi të bardhë të trashë, ka marrë kritika nga ekspertët.

Si brenda ashtu dhe përreth shumë strukturave të tjera të trashëgimisë historike përgjatë gjithë vendit, mjedisi rrethues i Xhamisë Sat Gambuxh është zënë nga grupe fetare duke ndërtuar struktura të paligjshme dhe zgjatime ndaj ndërtesës, duke shpërfillur vlerat e saj të trashëgimisë historike, kodet ndërtimore dhe rregullat, duke i mbrojtur ashpërsisht zotërimet e tyre.^[49]

Xhamia u restaurua dhe riparua pjesërisht nga Departmenti i Arkeologjisë së Bangladeshit dhe tani është një monument i mbrojtur.^[52] Një numër i vogël udhëtarësh e shohin Xhaminë Sat Gambuxh për shkak të vendodhjes së saj disi të largët.^[53]

Xhamia e Khan Mohamad Mridhas

Artikulli kryesor: Xhamia e Khan Mohamad Mridhas

Xhamia e Khan Mohamad Mridhas është një xhami historike e vendosur afërsisht 500 metra në perëndim të Fortesës së Lalbagut në zonën Atish Khana Mahalla të Dhakës së Vjetër në Bangladesh. Ajo është e vendosur në pjesën perëndimore të kompleksit, që përfshin edhe një medrese, një varrezë dhe një kopësht. Në kohën e ndërtimit, në vitet 1704-1705, ajo me gjasa ishte qendra e një lagjeje të madhe.^[54]

Historia

Xhamia u ndërtua nga Khan Mohamad Mridha, që mund të ketë qenë arkitekti, me udhëzimin e krykadiut Ibadullah në vitet 1704-05 gjatë sundimit të nën-guvernatorit të Dhakës, Farrukh Sijar, në zonën Atish Khana Mahalla. Dy mbishkrime perse, njëri mbi arkadën qëndrore të hyrjes, ndërsa tjetri mbi mihrabin qëndror, flasin për ndërtimin dhe emërtimin e saj sipas ndërtuesit të saj.^[55]^[56]

Xhamia ngrihet mbi terrenin rrethues pasi "tahkhana" ose dhomat e bodrumit të xhamisë janë mbi terren. Taraca e "tahkhanas" formon platformën mbi të cilën xhamia është vendosur. Vendi i gjerë i lutjeve përpara xhamisë kryesore është i hapur në të gjitha drejtimet duke mundësuar qarkullimin e ajrit dhe mbajtjen e "musullit" të freskët.^[57]

Në veri-perëndim të xhamisë është ndërtuar edhe një medrese. Mësuesi i saj themelues, Mavlana Asadullah (vd. 1709), aty u mësonte fikh, filosofi dhe llogjikë në arabisht dhe persisht nxënësve duke u financuar nga navabët e Bengalit.^[58]

Arkitektura

Xhamia e Khan Mohamad Mridhas përfaqëson një xhami tipike bengaleze me platformë; d.m.th, një xhami me tre kupola e vendosur mbi një platformë të ngritur drejtkëndore.^[54] Ky kompleks i madh ndërtimor prej tullash, përbëhet nga një platformë me bodrum, mbi të cilën gjendet xhamia me tre kupola dhe një strukturë e veçuar që zënë skajin perëndimor të një mjedisi të rrethuar me mur të jashtëm 2.44 m të lartë. Dy hyrje-arkada (të rinovuara), një në lindje, ndërsa tjetra në jug, mundësojnë hyrjen në kompleksin e xhamisë.^[55]

Platforma është afërsisht katrore me parapete të zbukuruar me motive gjethesh beteli. "Tahkhana" (platforma e zoklaturës) është 5.18 m mbi nivelin e terrenit, ndërsa muri i parapetit në të gjitha anët ngrihet edhe 0.76 m të tjera. Ajo është 38.10 m nga veriu në jug dhe 28.96 m nga lindja në perëndim. Me gjasa e synuar të ishte një medrese, dhomat e mëdha poshtë platformës përdoren për banim. Hapsira poshtë platformës organizohet me një kthinë të vetme të dhomave të bodrumit që arriheshin nga një kalim në periferi të të gjitha anëve përveç lindjes. Dy torreta të mëdha tetëkëndore pozicionoheshin simetrikisht në secilën anë të shkallëve.^[54]

Këto dhoma, në perëndim dhe jug janë pothuajse katrore, ndërsa ato në veri janë në mënyrë alternuese katrore dhe drejtkëndore. Të gjitha këto dhoma, që përmbajnë kamare në mure, në pjesën ballore kanë veranda të ndara në kthina nga arkada transversale. Vlen të përmendet se dhomat veriore janë të ndërlidhura me dyer, por ato në jug dhe perëndim janë apartamente të pavarura që hapen vetëm në drejtim të verandës nga një derë e vetme. Tavani i këtyre dhomave është i sheshtë në krye, por në formë të lakuar anash.^[55]

Në këndin veri-lindor të platformës ndodhet një aneks i veçuar, i identifikuar si një medrese e vogël. Ajo përbëhet nga një çift gjatësor sallash me nga një dhomë krahasimisht më të vogël katrore në secilën anë. Të gjitha këto dhoma ndërlidhen me dyer. Salla gjatësore hyhet nga jugu nëpërmjet një arkade kuspore, sipër të cilës ndodhet një çaxha e zgjatur e çatisë. Ajo ka një "huxhra" ose sallë me tavan-arkadë që përdoret nga udhëtarët dhe vizitorët. Çatia është tërësisht e sheshtë në pjesën e jashtme, por tavani është i sheshtë në krye dhe në formë të lakuar anash.

Xhamia zë vetëm një pjesë të vogël të sipërfaqes së platformës, pak në jug-perëndim të medresesë, në formë drejtkëndëshi me përmasa 14.97 m me 7.16 m së jashtmi, ndërsa së brendshmi ajo ka një planimetri gjatësore prej 12.13 m me 3.90 m. Aty strehohen imami dhe pak "musulli". Struktura drejtkëndore është mbështetur nga katër kulla tetëkëndore në kënde, të kryesuara nga tre kupola të suvatuara bulbore me nga tre hulli. Mes kupolave, qëndrorja është më e madhja, ndërsa më të voglat anësore janë ndërtuar duke përdorur pendentivë të ndërmjetëm, mbi tambure. Kullat këndore ngrihen pak mbi muret e parapetit dhe janë kornizuar në stilin tipik bengalez. Parapetet janë të drejtë në vend se me korniza lakore të stilit para-mogul. Xhamia ka pesë hyrje, tre në façadën lindore dhe nga një në atë veriore dhe jugore. Façada lindore ose kryesore është e ndarë vizualisht në tre seksione me nga një hyrje, me çiftin e saj të kolonave të holla anash. Tre hyrjet lindore, që korrespondojnë me tre kupolat, secila e hapur nën një arkadë gjysmë-rrethore, përbëhen nga dy harqe të njëpasnjëshme, ku i jashtmi është më i lartë dhe më i gjerë me dizajn shumë-kuspor, ndërsa i brendshmi më i vogël me dizajn të thjeshtë katër-qendrash.^[55]^[54]

Xhamia arrihet nga lindja, nëpëmjet njëzet e pesë shkallëve, që përfundojnë me një portik në bashkërenditje me hyrjen qëndrore të vetë xhamisë. Në çdo anë të portikut është vendosur një kullë masive tetëkëndore. Këto kulla, megjithëse tani të niveluara me kreun e platformës, fillimisht duhet të kenë qenë më të larta, duke i dhënë të gjithë kompleksit një pamje madhështore. Struktura është e ndarë në tre kthina të brendshme nën tre kupolat.

Façada e xhamisë është dekoruar me panele dhe bedena zbukurues përgjatë parapetit. Hyrjet në sallën e lutjeve kanë korniza me harqe shumë-kuspore dhe përdorin kolona në të dy krahët.^[59]

Kullat e saj tetëkëndore në të katër këndet mbahen tej parapetit horizontal dhe kryesohen me çhatri dhe kupola. Ato janë të shkurtra dhe të holla, duke u ngritur pak mbi parapetin, që kurorëzohet nga kupola me skelet të brinjëzuar. Kullat këndore dhe torretat anësore të arkadave dhe zgjatimet e mihrabit janë të ndara në seksione nga fasha të modeluara. Façada lindore e xhamisë ka panele të shumta. Parapetet dhe faqet e jashtme të tamburëve poshtë kupolave kanë rreshta bedenash të mbyllura. Kupolat kurorëzohen me funde zambakore dhe kanë zbukurime bazike brenda. Kulmi i kupolave duket se fillimisht ka qenë zbukuruar me radhorë rozete, akoma të ruajtura në kupolën qëndrore.

Ajo bashkë me disa xhami të tjera të Periudhës Mogule në Dhaka bart dëshmi të praktikës arkitekturore të xhamive mbi platfoma të larta me bodrume. Studiuesit dallojnë për sa i përket qëllimit dhe motivit të dhomave të bodrumit të platformave. Është e arësyeshme të mendohet se dhomat e bodrumit, përmbajnë kamare me rradhë librash në muret e tyre, fillimisht përdoreshin si fjetina për mësuesit dhe studentët e medresesë. Pikërisht në këtë rrethanë Xhamia e Mridhas, duke përfshirë të tjerat e llojit të saj në Dhaka, duhet të konsiderohen si komplekse rezidenciale medrese-xhami.

Xhamitë mbi platforma me bodrum nuk ndërtoheshin gjatë Sulltanatit të Bengalit. Idea e xhamive të tilla mogule në Bengal për pasojë duhet të ketë ardhur nga jashtë; ndoshta nga Veriu i Indisë, ku një numër shembujsh gjenden në Periudhat Tughlak dhe Lodi, si Xhamia Kotla e Firuz Shah Tughlakut (1354) dhe Xhamia Bara Gumbad (1494), të dyja në Delhi. Frymëzimi për xhami të tilla indiano-veriore, pa dyshim, erdhi nga ato të islamit të hershëm. Xhamia Fatimide e Salih al-Talait (1160) në Kajro, e ndërtuar mbi tarracë të lartë me bodrum, është një shembull.^[55]

Interiori i xhamisë ka tre kthina, ku më e madhja është ajo qëndrore në formë katrore, ndërsa më të voglat anësore kanë forma drejtkëndore. Mbi çati ndodhen tre kupola mbi tambure tetëkëndore, ku qëndrorja është më e madhja. Por kupolat anësore më të vogla janë pak a shumë bulbore dhe të ngushtuara në qafë. Sistemet e zbatuara për mbajtjen e këtyre kupolave janë saktësisht si ato të Xhamisë së Kartalab Khanit.^[55] Secila kthinë përmban një mihrab që shënohet nga një hark shumë-kuspor brenda një paneli drejtkëndor.

Muret e brendshme veriore dhe jugore të xhamisë janë të ndarë në një seri horizontale panelesh, duke pasqyruar motivet e jashtme. Mihrabët e brendshëm kanë kolona të vogla me lule dhe harqe kurpore ashtu dhe "kanxhura" të modeluara në mënyrë elegante. Interiori verior dhe jugor i mureve të xhamisë ndahen në panele horizontale, duke pasqyruar gjithashtu motivet e jashtme.^[54]

Muri perëndimor është i zgavërt së brendshmi me tre mihrabë gjysmë-tetëkëndorë, ku qëndrori është më i madh. Të gjitha hyrjet dhe mihrabët tregojnë zgjatime drejtkëndore në anën e jashtme, ku secili zgjatim shënohet nga minare të holla kufizuese. Mihrabët, që kanë harqe shumë-kuspore në faqet e shtyllave, përfshihen brenda kornizave drejtkëndore të kurorëzuara nga friza dhe kreshta të mbyllura.^[55]

Kjo strukturë e vjetër mund të vërehet 150 metra në perëndim të rrugës që kalon anash Fortesës së Lalbagut. Në kopshtin në pjesën lindore kultivohen lloje të ndryshme lulesh stinore, duke e bërë kompleksin një pamje të bukur për sytë. Një kopështar i caktuar nga Departmenti i Arkeologjisë ka detyrën për të mirëmbajtur kopshtin. Një pus në pjesën veriore të kopshtit, dikur i përdorur për të furnizuar ujin për avdest (vudu në arabisht), një mënyrë për tu freskuar para lutjeve tani është braktisur. Në anën jugore të kopshtit qëndron një pemë e lartë dhe e vjetër palme, që bart simbolin e lashtë të vendit.^[60]

Xhamia, përveç se është një monument arkitekturor i qytetit të Dhakës, përdoret akoma si xhami. Ajo zotërohet nga qeveria si një monument arkeologjik dhe mbikëqyret nga Departmenti i Arkeologjisë nën Ministrinë e Çështjeve Kulturore.

Xhamia e Shahbaz Khanit

Artikulli kryesor: Xhamia e Shahbaz Khanit në Dhaka

Xhamia e Shahbaz Khanit është një ndërtesë historike e vendosur afër Portikut të Mir Xhumlas (Portiku i Dhakës) në Dhaka të Bangladeshit. Ajo shërbeu si shembull për Arkitekturën e vonë Mogule në Bengal, që njihet si stili Shaista Khani i saj.

Historia

Sipas mbishkrimit mbi hyrjen qëndrore, Xhamia dhe Dargah e Shahbaz Khanit u ndërtua në vitin 1679 nga khvaxha Shahbaz Khani, një tregtar i pasur i Dhakës, që, pas vdekjes, u varros në mauzole, gjatë guvernatoriatit të princit Muhamad Azam. Xhamia dhe mazari apo dargah (mauzoleu) janë të vendosura saktësisht afër Curzon Hall-it dhe Mazarit Tin Netar (varri i tre udhëheqësve kombëtarë). Xhamia me gjasa u ndërtua pas vdekjes dhe në vijim të ndërtimit të Dargahut të Khvaxha Shahbazit, që duhet të jetë ndërtuar në vitet 1658–1659. Megjithatë, xhamia mund të ketë ekzistuar përpara si një strukturë e parëndësishme.^[61]^[62]

Në vitin 1950, Qarku Lindor i Direktoratit të Arkeologjisë së Pakistanit ndërmori restaurimin e xhamisë. Ndërsa tani kompleksit është një monument i Departamentit të Arkeologjisë së Bangladeshit.

Arkitektura

Xhamia dhe mauzoleu i khvaxha Shahbaz Khanit gjenden mbrapa Gjykatës Supreme të Dhakës dhe në lindje të kompleksit modern të varreve të tre udhëheqësve (Mazari Tin Netar) dhe afër Portikut të Mir Xhumlës (Portiku i Dhakës), një nga monumentet më të vjetra mogule në Dhaka. Kompleksi është i rrethuar nga një mur i ulët i jashtëm, me një portik në jug të kompleksit. Dargah (mauzoleu) është i vendosur në lindje të oborrit të xhamisë dhe është pjesë përbërëse e kompleksit, duke pasur të njëjtin stil arkitekturor. Xhamia e Shahbaz Khanit është një shembull tipik i stilit bengalas të Arkitekturës Mogule; i përbërë nga një strukturë drejtkëndore e kurorëzuar me tre kupola.^[63]^[61]

Xhamia është ndërtuar mbi një terren të ngritur, me një planimetri gjatësore me përmasa 21.12 m me 8.93 m së jashtmi dhe 17.31 m me 4.88 m së brendshmi. Katër kullat këndore, që kanë formë tetëkëndore deri në lartësinë e parapeteve horizontale, ndërsa më lartë janë cilindrike, kryesohen nga kupola të vogla me hulli dhe majëza "kalasa". Tre kupolat në formë qepe, me supore të ulët mbi një tambur cilindrik, kurorëzohen me zambakë dhe majëza "kalasa". Ato mbahen mbi dy harqe të gjerë dhe harqet e bllokuar mbi hyrjet dhe mihrabët, si dhe pjesa e ndërmjetme mundësohet nëpërmjet pendentivëve gjysmë-harkorë.^[62] Këto kullëza ngrihen pak mbi muret e parapetit dhe janë me skelete të brinjëzuara në stilin tipik bengalez. Parapetet janë të drejtë në vend se të jenë me korniza lakore të modelit para-mogul. ^[61]

Torretat anësore kanë baza të bukura "kalasa", ndërsa kullat këndore paraqesin fasha të modeluara në intervale të rregullta dhe parapeti tregon dekorime bedenash të mbyllura. Përveç mihrabëve dhe hyrjeve harkore, e gjithë sipërfaqja e ndërtesës është e suvatuar në mënyrë elegante me relieve me panele harkore. Harqet e mihrabeve dalin nga shtyllëza të bukura që hollohen drejt majës. Tavanet e harqeve të mihrabeve janë zbukuruar me motive maja shigjetash, ndërsa cepat e tyre kanë dizajne floreale në stuko. Kupola qëndrore, në brendësi ka një frizë bazore tullash të dala të kryesuara nga një dizajn litarësh të përdredhur, ndërsa në kulmin e saj ndodhet një medalion i madh i zbukuruar me një rozetë me shtresa. Faqja e jashtme e zoklaturës prej guri dhe shkalla e sipërme e mimbarit kanë rreshta floreale dhe dizajne kreshtash të mbyllura në reliev të cekët.^[62]

Muri perëndimor është i zgavërt së brendshmi. Salla e lutjeve bujt tre mihrabe gjysmë-tetëkëndore, në murin e kiblës, të rreshtuar në përputhje me hyrjet në lindje, ku mihrabi qëndror është i dalë në drejtim të murit perëndimor nga toka deri në tavan. Përkrahë mihrabit qëndror, tradicionalisht më i madhi, ndodhet një mimbar me tre shkallë. Mihrabi qëndror është tepër i zbukuruar me "kanxhura" bimësh kënaje (bedena dekorative), relieve arabeske zbukuruese mbi cepat e harqeve, një hark kuspor dhe kolonëza që qëndrojnë mbi baza në formë floreale dhe mbahen tej parapeteve. Ndërsa mihrabët anësorë janë më të ngushtë dhe të ulët, të ngjashëm me façadën ballore.Në katër këndet ndodhen katër torreta tetëkëndore me hulli, të kryesuar nga kupola të suvatuara.^[64]

Façada lindore ka tre hyrje harkore, ndërsa façadat veriore dhe jugore kanë nga një hyrje të vetme harkore për në sallën e lutjeve. Façada lindore ose kryesore është e ndarë vizualisht në tre seksione. ku secili përmban një hyrje harkore që përputhet me tre kupolat sipër. Hyrja qëndrore në façadën lindore ka një me fronton të dalë i përshtatur me një kornizë harkore guri me nga një kolonë të hollë anash. Ajo ka anash nga një hyrje më të vogël harkore. Të tre hyrjet lindore përbëhen nga dy harqe të njëpasnjëshëm, ku i jashtmi ka formë kuspore dhe janë më të lartë se të brendshmit që kanë formë harkore me katër qëndra me një lakore në formë S-je në krye.^[62]

Struktura është e ndarë në tre kthina të brendshme të barabarta, me tre kupola bulbore me hulli mbi tavan, të mbi një supore të ulët mbi një tambur cilindrik. Nga tre kupolat me përmasa të barabarta, qëndrorja qëndron mbi kthinën pak më të ngritur. Tre kthinat e barabarta 5.18 m², ndahen nga dy arkada të gjera shumë-kuspore transversale, që dalin nga çifti i shtyllave prej tulle. Stilistikisht ky lloj është i njohur si Stili Shaista Khani i Arkitekturës Mogule, të gjendur kundo në dhe përreth Dhakës.^[61]

Kompleksi Xhamisë dhe i dargahsë së Shahbaz Khanit, 2015

Mauzoleu është i vendosur në lindje të oborrit të xhamisë duke qenë pjesë integrale e kompleksit, me të njëjtin stil arkitekturor. Ai konsiston në një dhomë katrore dhe një verandë të bashkangjitur në jug. I përforcuar me kulla tetëkëndore në të katër cepat e jashtëm, dhoma katrore e varrit hapet me katër dyer aksiale. Të gjiha hyrjet, përveç jugores, theksohen nga frontone të dala me minareta me hulli në çdo anë. Kullat këndore zgjaten përtej parapeteve horizontale dhe kurorëzohen nga kioska tipike mogule me majëza "kalasa".^[62]

Mauzoleu (mazari apo dargah) me një kupolë mundet të jetë ndërtuar në vitet 1658-1659 (vitet 1298-1299 të hixhrit). Megjithatë, në jug të dhomës kryesore të mauzoleut ndodhet një verandë e mbuluar me një çati të bukur bengaleze "do-çala" në formë kasolleje. Mazari i Shahbaz Khanit është një lloj mauzoleu i vonë mogul me një kupolë i Bengalit.^[65]

Dargah ka një planimetri gjatësore prej 2.22 m me 9.20 m së jashtmi dhe 9.75 m me 5.91 m së brendshmi. Ndërtesa ka një dhomë sarkofagu me një verandë. Dhoma mbulohet nga një kupolë gjysmë-rruzullore mbi një tambur tetëkëndor, të mbështetur mbi pendentivë në të katër këndet. Ajo kurorëzohet me një zambak të bukur të hapur dhe majëza "kalasa". Faqet e jashtme duke përfshirë kullat tetëkëndore të ndërtesës janë dekoruar me shije me panele, ndërsa parapeti horizontal paraqet një rresht bedenash.^[62]

Façadat veriore, lindore dhe perëndimore kanë nga një hyrje harkore për në sallën qëndrore, të theksuara nga një kornizë me kolona të holla dhe një kornizë e lartë. Dhoma katrore e sarkofagut mbështetet nga katër torreta tetëkëndore në cepa, të kryesuara nga kupola të suvatuara. Këto torreta ngrihen lehtësisht mbi muret e parapetit dhe janë të brinjëzuara në korniza të stilit tipik bengalez. Parapetet janë të drjeta, ndryshe nga ata të periudhës para-mogule me korniza lakore. Façadat veriore, lindore dhe perëndimore të dhomës së sarkofagut kanë hyrje harkore. Të gjitha façadat kanë një seri kamaresh harkore.^[65]

Arkadat e hyrjes së verandës janë kuspore dhe dalin nga shtylla të bukura më të holla afër majës. Veranda jugore ka një hyrje qendrore në jug me dy hyrje më të vogla në lindje dhe perëndim. Në muret jugore ajo ka tre hapje harkore, ndërsa në muret perëndimore dhe lindore vetëm nga një. Faqja e tanishme jugore e verandës shënohet nga një hyrje e vetme e gjerë. Harqet e hyrjes së verandës janë kuspore dhe të dala nga shtylla të bukura që hollohen drejt majës.^[62]

Nga dy monumentet ekzistuese të kompleksit ndërtimor të Khvaxha Shahbazit, xhamia duhet vërejtur për futjen e dy veçorive të pazakonta, çifti i shyllave për mbajtjen e harqeve të gjera transversale dhe motivet e bukura në formë maja shtizash te harqet e mihrabëve. I pari duhet të ketë rrjedhur nga shembujt mogul indiano-veriorë, si te Divan-i-Ami i Shahxhahanit (1627) në Fortesën e Kuqe në Delhi. Motivi i majave të shtizave duket gjithashtu se rrjedh nga India veriore, ku vërhet shumë shpesh në monumentet e Sulltanatit.^[62]

Tempulli Dhakeshvari

Artikulli kryesor: Tempulli Dhakeshvari

Tempulli Kombëtar Dhakeshvara (bengalisht: ঢাকেশ্বরী জাতীয় মন্দির i transliteruar si Ðhakeshshori Jatio Mondir) është një tempull i famshëm hindu në Dhaka, që zotërohet nga shteti, bërë që të marr epitetin "Tempulli Kombëtar i Bangladeshit". Emri "Dhakeshvari" (bengalisht: ঢাকেশ্বরী i tranliteruar Ðhakeshshori) do të thotë "Hyjnesha e Dhakës". Ai është i vendosur në jugperëndim të Hollit të Salimullahut në Universitetin e Dhakës.

Që nga shkatërrimi i Mandirit Ramna Kali në 1971 nga ushtria pakistaneze gjatë 'Luftës për Çlirimin e Bangladeshit', Tempulli Dhakeshvari ka marrë statusin e vendit më të adhuruar hindu në Bangladesh.^[66] Është edhe tempulli më i madh hindu në Bangladesh.^[67] Ai është një nga Shakti Pithat, faltoret e hyjneshës Shakti në nënkontinentin Indian.

Historia

Tempulli Dhakeshvari (i hyjneshës Dhakeshvari, një formë e Durgas) u ndërtua në shekullin e XII nga Ballala Sena, mbret i dinastisë Sena. Thuhet se qyteti është emërtuar sipas emrit të hyjneshës.^[68] Stili i tanishëm arkitekturor i tempullit nuk mund të datohet nga ajo periudhë për shkak të riparimeve, rinovimeve dhe rindërtimeve të shumta që kanë ndodhur përgjatë kohës. Ai konsiderohet pjesë thelbësore e trashëgimisë kulturore të Dhakës. Shumë studiues e konsiderojnë atë një nga Shakti Pithat, ku besohet se ka rënë xhevahiri i kurorës së hyjneshës Sati (hyjni).

Murti origjinal 800-vjeçar u çua në Kumartuli të Kalkutës, në Bengalin Perëndimor të Indisë. Gjatë ndarjes së Indisë, ajo u soll në Kalkuta nga Dhaka me miliona refugjatë. Nga viti 1950, sipërmarrësi Debendranath Chaudhary ndërtoi tempullin e hyjneshës në zonën Kumortuli dhe vendosi disa nga pasuritë e hyjneshës për shërbim të përditshëm. Idhulli është 1.5 këmbë i lartë, ka tetë krahë, i hipur mbi luanin e saj në formën e 'Katjani Mahishasurmardini' (formë e 'Durgës'. Në dy krahët e saj ndodhen Lakshmi, Sarasvati, Kartikeja dhe Ganesha. Një familje tivari nga Azamgarhu u caktua nga familja mbretërore për adhurimin e përditshëm të perëndeshës. Në vitin 1946, pasardhësit e asaj familje erdhën në Kalkuta dhe u caktuan prapë, duke i shërbyer perëndeshës akoma.

Idhulli kryesor i Tempullit Dhakeshvari, është një kopje e idhullit origjinal. Besohet se mbretëresha, gruaja e Bixhoi Senës shkoi në Langolbond për tu larë. Gjatë rrugës së saj të kthimit ajo lindi një djalë, të njohur nga historianët si Ballala Sena.^[69] Pas ngjitjes në fron, Ballala Sena ndërtoi këtë tempull për të glorifikuar vendlindjen e tij. Legjendat thonë se Ballala Sena njëherë ëndërroi perëndinë të mbuluar nën xhungël. Ballala Sena zbuloi perëndinë nga dhe aty ndërtoi një tempull, të emërtuar Dhakeshvari. Çfarëdo që përshkruajnë legjendat, hindut e konsiderojnë Dhakeshvarin si perëndinë kryesore të Dhakës, që është një mishërim ose formë e perëndeshës Durga, e etiketuar si Adi Shakti. Idhulli i Durgës është quajtur Dhakeshvari.

Përshkrimi

Brenda kompleksit Dhakeshvari ndodhen tempuj të dy tipeve arkitekturore. I lashti është i hyjneshës Ponçarotna Durga që e humbi pamjen e tij të hershme pas punimeve të rinovimit. Bradly Bird e shkroi këtë në fillimin e këtij shekulli. Përveç këtij ndodhen edhe katër tempuj të Shivës. Sipas thënieve, në shekullin e XVI këta tempuj i ndërtoi gjenerali mogul, Man Singh I duke vendosur aty katër shiva linga. Por ky pohim duket i pabesueshëm. Shkrirja e Bangla çouçala-s dhe tempullit me shikarë është e dukshme në arkitekturën e tempullit Dhakeshvari. Ratan Lal Chakraborti përmend në një artikull se "struktura dhe arkitektura e tij është me gjasa një pagodë budiste". Nga kjo ai hamendësoi se tempulli me gjasa u ndërtua në shekullin e X.

Ridojnath Maxhumder përshkroi se si dukej Tempulli Dhakeshvari në shekullin e XIX. Në atë kohë tempulli ishte i mbuluar nga xhungla dhe në veriun e tij rruga Urdu shkonte në përdëndim drejt Pilkhanës dhe në jugperëndimin e tij ishte rruga e Mirpurit. Në jugun e tij ndodhej një pyll dhe në lindje ishte pazari urdu.

Tempulli është një pançaratna, përballë të cilit është Natamandiri dhe përreth tij ndodhet një rresht dhomash dhe një pellg i madh dhe 'porta nahobotola' përmes të cilës kalonin zakonisht elefantët. Në lindje ndodhen varret e disa shenjtëve që luteshin ose meditonin në tempull. Jashtë tempullit ndodhen 5–6 pagoda me një shiva linga. Prifti i Tempullit Dhakeshavri lutej çdo ditë. Perëndia është doshvuxha. Besohet se paraqitja e hyjnisë është bërë prej ari. Në anën e majtë dhe të djathtë të perëndisë ndodhen disa murti të tjerë. Si shumë tempuj të tjerë të lashtë brendësia e tij është e errët. Për të parë perëndinë duhet rregulluar ndriçimi. Tempulli zotërohet nga shumë pasi është blerë nga kujdestari i ri nga kujdestari i vjetër. Xhotindra Mohan e bleu në vitin 1901. Dhakeshavari është kurorëzuar por është një banesë paqeje. Zhurma e ulët i zërave, e përzier me dritën e mbrëmjes dhe tinbgujt e kambanës së tempullit e bëjnë mjedisin paqësor dhe të lumtur.

Historikisht, mjaft nga kujdestarët e tempullit janë torturuar dhe vrarë nga ushtria apo ekstremistët islamikë, megjithëse shumica, duke përfshirë edhe kryepriftin, u strehuan në fshatrat e tyre stërgjyshërore pastaj në Indi, duke i ikur kështu vdekjes.^[70]

Tempulli u dëmtua rëndë gjatë Luftës për Çlirimin e Bangladeshit në 1971, dhe më shumë se gjysma e ndërtesave tempullore u shkatërruan. Holli kryesor i adhurimit u mor nga ushtria pakistaneze dhe u përdor si depo armatimi.^[70]

Një pjesë domethënëse e tokës së tempullit ishte rrëmbyer për shkak të Aktit të Titujve të Pronësisë dhe konfiskimin nga Qeveria e Bangladeshit, kështu që hapësira e tanishme është mjaft më e vogël se ajo historike. Turmat shkatërruese myslimane e kanë sulmuar shumë herë kompleksin tempullor,^[71] me sulmin e fundit të rëndë të ndodhur në dhjetor 1992 (me gjasa si shpagim për shkatërrimin e Xhamisë Babri në Ajodhja të Indisë).

Në vitin 2018, kryeministrja e Bangladeshit, Sheikh Hasina, duke vizituar Tempullin Dhakeshvari, shpalli dhurimin e tokës përreth tempullit autoriteteve të tij.

Shpallja 'Tempull Kombëtar i Bangladeshit'

Në vitin 1996, Tempulli Dhakeshvari u riemërtua Mandiri Dhakeshvari Xhatija (Tempulli Kombëtar) duke pasqyruar pozicionin e tij si qendra e kulturës hindu në Bangladesh.^[72] Ky ishte kulmi i një fushate të rëndësishme nga grupet hindu bangladeshase, që kërkonin njohjen zyrtare për vendin kryesor të adhurimit hindu duke parë edhe shpalljen e Islamit fe shtetërore në vitin 1988.

Periudha Koloniale

Nën navabët e Bengalit, Naib Nazimi i Dhakës ishte përgjegjës për qytetin. Naib Nazimi ishte përfaqësues i guvernatorit të Bengalit. Ai gjithashtu merrej me mirëmbajtjen e Marinës Mogule. Naib Nazimi ishte përgjegjës për Divizionin e Dhakës, që përfshinte Dhakën, Komillën dhe Çitagongun. Divizioni i Dhakës ishte një nga katër divizionet nën navabët e Bengalit. Navabët e Bengalit i lejuan kompanitë tregëtare evropiane të vendosnin fabrika përgjatë Bengalit. Rajoni atëherë u bë strehë e rivalitetit evropian. Britanikët u prirën ti largonin navabët e fundit të pavarur të Bengalit në 1757, që ishin aleatë me francezët. Për shkak të kalimit të drejtuesit të ushtrisë së navabit, Mir Xhafar, në anën britanike, navabi i fundit e humbi "Betejën e Plaseit".

Pas Betejës së Buksarit në 1765, Traktati i Allahabadit e lejoi "Kompaninë Britanike të Indisë Lindore" të bëhej mbledhëse e taksave në Bengal në emër të perandorit mogul në Delhi. Naib Nazimi vijoi të drejtonte deri në vitin 1793 kur të gjitha fuqitë u transferuan te "Kompania e Indisë Lindore". Formalisht qyteti kaloi në kontrollin e "Kompanisë së Indisë Lindore" në 1793. Sulmet ushtarake britanike e dëmtuan mjaft infrastrukturën e qytetit.^[73] Përplasja ushtarake shkaktoi një rënie të menjëhershme të popullsisë urbane.^[74] Fati i Dhakës mori një tjetër goditje me rrjetin e lidhjeve tregëtare të Perandorisë Britanike.^[75] Me nisjen e Revolucionit Industrial në Britani, Dhaka u bë një qendër kryesore e tregëtisë së jutes, pasi Bengali kishte pjesën më të madhe të prodhimit botëror të juges.^[76]

Por britanikët e lanë pas dore zhvillimin industrial dhe urban të Dhakës deri në fundin e shekullit të XIX. Të ardhurat para-industriale nga prodhimi i parakolonial i tekstileve shteruan. Endësit bengalezë dolën nga tregu pas vendosjes së taksës 75% mbi eksportet e pambukut nga Bengali,^[77] ashtu dhe nga rritja e importeve të tekstileve të lira britanike pas hyrjes së rrotullimit me mushka dhe me avull. Rritja e shpejtë e kryeqytetit kolonial të Kalkutës kontribuoi në rënien e popullsisë dhe ekonomisë në fillim të shekullit të XIX. Në 1824, një peshkop anglikan e përshkroi Dhakën si një "qytet me rrënoja të mrekullueshme".^[78]

Dhaka bujti fabrika të Kompanisë Britanike të Indisë Lindore, Kompanisë së Indisë Lindore Hollandeze,^[79] dhe "Kompanisë së Indisë Lindore Franceze".^[80] Portugezët qenë përgjegjës për futjen e djathit.^[81]^[82]

Gjatë Perandorisë Mogule Dhaka pa ardhje emigrantësh. Një bashkësi armene nga Perandoria Safavide u vendos në Dhaka dhe u përfshi në tregtinë e tekstileve të qytetit, duke paguar një taksë prej 3.5%.^[83] Armenët ishin shumë aktivë në jetën shoqërore të qytetit. Ata hapën "Shkollën Pogose". Marvarët ishin një bashkësi tregtare hindu. Dhaka u bë vendbanimi i hebrejve dhe grekëve.^[84]^[85] Qyteti ka edhe një Përmendore greke të vendosur pranë Universitetit të Dhakës.

Persët u vendosën gjithashtu në qytet për të shërbyer si administratorë dhe komandantë ushtarakë të qeverisjes mogule të Bengalit.^[86] Mjaft familje të parisë së Dhakës flisnin urdu madje kishte edhe poetë urdu. Trashëgimia e bashkësive kozmopolite tregëtare jeton në emrat e lagjeve të Dhakës së Vjetër, duke përfshirë Farashganxhin (Pazari Francez), Armanitola (Lagjja Armene) dhe Postogola (Lagjja Portugeze).

Periudha Koloniale fillon nga viti 1765 dhe vazhdon deri në pavarësinë e Indisë në 1947. Pasi filluan të mësojnë anglisht banorët vendas nisën të imitonin stilet e veshjes dhe mënyrën e jetesës së sunduesve të tyre të rinj. Ndikimi i formave dhe teknikave evropiane të ndërtimit u shfaq në mënyrë më të plotë te ndërtimi i pallateve dhe ndërtesave laike, ndërsa ndërtesat fetare që ata financuan, si xhamitë, tempujt dhe mauzoleumet, ishin të lidhur më fort me traditën e shkuar. Nga ana tjetër, Arkitektura Britanike, siç shihet në kisha, rezidenca dhe ndërtesa zyrtare, megjithëse e rrënjosur në stilet evropiane që mbërritën disi vonë në Indi, u përshtatën me klimën vendase. Format vendore në Arkitekturën Koloniale varen nga imazhi që sunduesit dëshironin që ndërtesa të kishte. Britanikët duket se nuk janë bazuar kurrë në një stil të përcaktuar perandorak, por në mënyrë konstante kërkuan stilet e përshtatshme sipas ndryshimit të perceptimit të rolit të tyre në Indi.

Tempujt: Rënia e fuqisë mogule në Delhi gjallëroi një klasë të re zyrtarësh në provinca, shumica e të cilëve veçanërisht në departamentin e të ardhurave, ishin hindu. Atyre iu dhanë toka të shumta (zamindari, sistem feudal tokash), duke u shndërruar në ndërtues të mëdhenj tempujsh. Në këtë kohë u shfaq edhe një klasë e re e pasur e sipërmarrësve tregëtarë që ndërmjetësonin mes prodhuesve dhe Kompanisë së Indisë Lindore. Përveç rritjes së ndikimit dhe prestigjit, ndërtimi i tempujve ishte një mjet për njohjen e statusit dhe ngjitjes shoqërore.^[11]

Ashtu si me xhamitë, materiali tradicional i ndërtimit të tempujve ishte tulla, ndërsa gurët përdoreshin vetëm ndonjëherë. Megjithëse ndërtesat kishin një larmi të madhe dizajni, forme dhe madhësie, stilet e tyre në përgjithësi u përcaktuan nga metodat e mbulimit të çative, kryesisht me rrënjë në traditën vendore me forma të rrjedhura nga kasollet fshatare prej druri, bambuje dhe kallamishtesh. U riprodhuan gjithashtu elemente nga Arkitektura myslimane e Sulltanatit e shekujve të XV dhe të XVI, si korniza lakore dhe kullat këndore të çatisë, të ndërtuara me tulla, por tempujt e shekujve të XVII dhe XVIII riprodhonin të gjithë strukturën e kasolleve.

Këto stile të rrjedhura nga kasollet janë të njohur si bangla dhe çala. Më i thjeshti është mbi një bazë të zgjatur drejtkëndore me një çati në dy segmente me funde trekëndore; si skaji mbi krye ashtu dhe strehët janë të lakuara për të imituar prototipet e strukturave prej bambuje. Këta tempuj janë të njohur si doçala ose ek-bangla, dhe janë krahasimisht të rrallë.^[11]

Xhorbangla ose kasollja dyjare konsiston në dy ek-bangla të bashkangjitura, njëra ballore duke qenë një ballkon mbi tre harqe, ndërsa tjetra mbrapa, është faltorja e mirëfilltë. Ka hyrje anësore për në shenjtërore.

Tempujt çar-çala janë faltore, ku çatitë kanë katër seksione të pjerrëta që shkojnë në një pikë në krye nëse baza është katrore, ose në një skaj nëse ajo është drejtkëndore. Përgjithësisht çatia e kasolles është ndërtuar jashtë asaj të kupolës, por ndonjëherë interiori është katër faqësh ose piramidal.^[11]

Kur struktura sipërore çar-çala përsëritet në një shkallë më të vogël, njëra mbi tjetrën, atëherë tempulli njihet si atçala (at=tetë). Ky ndoshta është tipi më i zakonshëm dhe më i përhapur i tempujve prej tulle.

Tipi ratna (xhevahir) i tempujve ka një kornizë të lakuar me një ose më shumë kulla ose majëza në çatinë e tij. Forma më e thjeshtë ka një kullë të vetme qëndrore (ekratna). Këta tempuj kanë një ngjashmëri të theksuar me verandën me hark të trefishtë të xhamive dhe faltoreve të traditës së sulltanatit, façatën prej terrakote dhe kupolën e vogël, të mirë-vendosur brenda skajeve të çative. Dy tipare strukturore që i dallojnë këto forma nga tradita e xhamive janë verandat ose korridoret që shtrihen në të katër anët, dhe shkallët në katin e sipërm, që është dhoma e dytë e faltores. Kur shtohen katër torreta këndore tempulli bëhet pançaratna (pesë xhevahire), me të cilin paralele të afërta gjenden në tempujt e shekullit të XII në Pagan, ku stupat zëvendësojnë kullat.^[11]

Në mënyrë progresive, me rritjen e numrit të kateve, ratnat mund të bëhen nëntë, trembëdhjetë, shtatëmbëdhjetë, njëzet e një ose njëzet e pesë. Ata janë të mëdhenj dhe kanë veranda me kolona në tre anë dhe një korridor mbrapa. Pançaratna dhe atçala janë tipet më popullore të tempujve të Bengalit. Stilet pança-ratna dhe navaratna (nëntë xhevahiret) duket se janë zhvilluar më herët se ekratna. Mes tipeve me majëza, nava-ratna është më i shquari, që u sjell më shumë prestigj zotëruesve të tyre. Në të vërtetë ai është një pança-ratna me një kat shtesë me katër kulla këndore.

Deulët ose tempujt katrorë me kulla të larta vijë-lakore ka qenë popullor që nga kohët para-islamike. Variante të rekha-deulëve orisanë të Indisë Veriore, ndikimi i tyre është më i dukshëm në të dalat dhe të futurat e organizuara ritmikisht të mureve të jashtme, kullat me mure masive, brendësi të zgravëta, të ndërtuara me konsuj tullash dhe mbaresa të rënda amalaka. Shumë nga deulët datojnë nga shekulli i XVII. Eksterioret e tyre janë shpesh kornizuar por nuk kanë tepri të pllakatave prej terrakote që shihen në stilet e tjera. Disa deulë mbi baza tetëkëndore datojnë nga mesi i shekullit të XVIII.^[11]

Mathat janë variante më të larta se deulët që përbëhen nga kulla elegante të larta dhe konike që u ngjasojnë majëzave të kishave sipër një baze katrore ose tetëkëndore. Këto ndonjëherë ndërtohen sipër pirgjeve të kremimit.

Dolmançat dhe rasamançat, dizajni i të cilave shpesh i ndërshkëmbyeshëm, u bënë popullore në shekujt e XVIII dhe XIX. Ato janë ndërtuar mbi një platformë të lartë për tu mundësuar adhuruesve ta shikojnë hyjninë nga të gjitha anët. Dolmançat, me formë katrore dhe më të vogël se rasamançat janë më të zakonshme në shekullin e XVIII, dhe ndërtohen mbi katër kolona me strukturën sipërore që ndjek format e paracaktuara të çatisë së çalas, ratnas ose rekhas.^[11]

Rekha-deuli me korniza të dendura me një hyrje të vetme harkore dhe korniza e drejtë. Pasi panimetritë e themeleve u bënë më të ndërlikuara, hapësira përreth shenjtërores së tempujve në formë katrore u nda në tetë kthina, me këndoret që ishin katrore ndërsa ato në drejtimet kardinale në formë gjatësore. Planimetri të tilla bartin një ngjashmëri të madhe me planimetritë nëntë kthinëshe të mauzoleve të Periudhës Mogule.

Kisha Armene

Artikulli kryesor: Kisha Armene në Dhaka

Kisha Armene, e njohur zyrtarisht si Kisha Apostolike Armene e Ringjalljes së Shenjtë (armenisht: Դաքքայի Սուրբ Յարութիւն Եկեղեցի),^[87] është një monument i rëndësishëm i vendosur në zonën Armanitola të Dhakës së vjetër, në Bangladesh. Kisha është dëshmi e ekzistencës së një bashkësie të rëndësishme armene në rajon në shekujt e XVII dhe të XVIII.^[88]

Historia

Në vijim të dominimit pers të Armenisë nga Safavidët e asaj kohe, armenët u dërguan nga sunduesit e tyre të rinj në rajonin e Bengalit për arësye ekonomike dhe politike. Megjithëse prania armene në Azinë Jugore tani është e parëndësishme, prania e tyre në Dhaka daton që nga shekulli i XVII.^[89] Armenët mbërritën në Dhaka për tregti, duke tregtuar jute dhe lëkurë. Përfitimet në këto sipërmarrje bindën disa prej tyre të vendoseshin në mënyrë permanente në Bengal.^[90] Zona ku ata banuan u bë e njohur si Armanitola.^[91]

Në vitin 1781 u ndërtua kisha tashmë e famshme armene në Rrugën Armene në Armanitola, atëherë një zonë e lulëzuar biznesi. Para se të ndërtohej kisha, vendi kishte qenë një varrezë armene, ku gurët e varrit që kanë mbijetuar shërbejnë si një kronikë e jetës armene në zonë.^[90] Agaminus Katçik, një armen, dhuroi tokën për ndërtimin e kishës. Në ndërtimin e kishës ndihmuan Mikel Cerkes, Okotavata Setur Sevorg, Aga Amnius dhe Merkers Poges.

Në pesëdhjetë vjetët në vazhdim të ndërtimit të kishës, në anën perëndimore të saj u ndërtua një kullë sahati. Sipas dëshmive, sahati mund të dëgjohej katër milje larg dhe njerëzit i sinkronizonin orat e tyre me tingullin e kambanës. Sahati pushoi së punuari në vitin 1880, ndërsa në vitin 1897, një tërmet e shkatërroi kullën.^[89] Armenët luajtën një pjesë të rëndësishme një tregtinë e jutes në Dhaka dhe konsideroheshin si pionerët e asaj tregtie në shekullin e XIX.^[92]^[93]

Përshkrimi

Kisha është 228.6 m e gjatë, me dy kate. Ajo ka katër dyer, 27 dritare, të cilat janë të gjitha harkore. Planimetria e ndërtesës ka një seksion kryesor, ku zhvillohen të gjitha ceremonitë e lutjes dhe dy krahë drejtkëndorë në secilën anë. Kati kryesor është i ndarë në tre pjesë: një pulpit i rrethuar me balustrada, një seksion i mesëm me dy dyer dhe një zonë e veçuar nga një gardh druri për tu ulur. Hyrja në kishë bëhet nëpërmjet këtyre dy krahëve drejtkëndorë, që janë edhe hapsira verande. Në katin e dytë të kishës ndodhen një palë shkallë spirale. Për skajin drejtkëndor në seksionin kryesor ndodhen tre dyer në katin përdhes dhe në katin e parë, që shndërrohet në një ballkon me balustrada. Krahët drejtkëndorë të kishës shndërrohen në hapsira tarrace në katin e parë. Përveç këtyre kishte edhe një kullë sahati të ndërtuar nga Johans Paru Pijet Sarkis. Kulla e sahatit u shkatërrua nga tërmeti i vitit 1897. Kisha ka një kullë katrore me një "shonkhonil" (kullë e veçantë e përdorur në Indi për të treguar respekt) në krye të saj. Navata e kishës është 4.27 m e gjerë. Në kishë ka disa piktura të bukura të artistit Charles Port. Mbrapa pulpitit ndodhet një dhomë e përdorur si pagëzimore, me një vaskë pagëzimi prej mermeri 0.91 m të thellë.

Në vitin 1996 gjatë vizitës në Dhaka në kompleksin e kishës qëndroi Nënë Tereza.^[94]

Në varrezën e vjetër, mes 350 vetave të varrosur aty, në varrin e Katçik Avatik Thomas, qëndron një shtatore që paraqet një grua. Shtatorja u ble nga Kalkuta dhe në varr është gdhendur shkrimi "Më i miri i burrave".^[87]

Ka qenë subjek i dokumentarëve të BBC-së dhe AFP-së përpara se të shpallej një monument historik nga Qeveria e Bangladeshit dhe të vendosej nën mbikëqyrjen e Departamentit të Arkeologjisë të Ministrisë së Çështjeve Kulturore të Bangladeshit, që ka marrë masa për restaurimin dhe ruajtjen e saj. Qeveria e Armenisë ka treguar interes për të bashkëpunuar në përpjekjen e Qeverisë së Bangladeshit. Tani, gjatë ditës, kisha është e hapur për vizitorët.^[95]

Tempulli i Xhoj Kalit

Artikulli kryesor: Tempulli i Xhoj Kalit

Tempulli i Xhoj Kalit (bengalisht: জয় কালী মন্দির) në Dhaka të Bangladeshit, është i vendosur mes Pazarit Thathari dhe Varit, në Rrugën e Tempullit të Xhoj Kalit 24, të emërtuar sipas këtij tempulli. Tempulli i Xhoj Kalit është një tempull hindu kushtuar hyjneshës Kali Ma. Banorët e besimit hindu të çdo moshe venë te ky tempull për të adhuruar hyjneshën Kali, statuja e së cilës është shumë e rëndësishme për hindutë.

Historia

Hyrja e Tempullit të Xhoj Kalit me mesazhin hindu Om në shkrimin devanagari

Hyrja e tempullit të Shivës brenda kompleksit të Xhoj Kalit

Ky tempull mund të jetë rreth 400-vjeçar, i ndërtuar në vitin 1001 të kalendarit bengalez. Gjatë sundimit të navabëve, divani i navabëve, Tulsi Narajan Ghosh dhe Nabh Narajan Ghosh e ndërtuan këtë tempull me mbikëqyrjen e shenjtit Bançaram në fundin e shekullit të XVIII. Faltorja e Shivës u themelua gjithashtu në të njëjtën kohë. Në atë kohë ata ndërtuan njëzet e një statuja të Shivës, Kalit, Lakshminarajanit, tre Shalgram Çakra, Bandurga etj. Në kompleksit e Xhoj Kalit janë ndërtuar disa monumente të bukura si Pançaratna, Navaratna, tempulli i Shivës dhe bujtina. Madje edhe një treg i vendosur në jug të barakës Kaliganxh iu kushtua hyjneshës Xhoj Kali, duke u emërtuar Pazari Navabpur Xhoj Kali.

Zamindarët vendas dhuruan toka që kishin të ardhura vjetore prej 1200 rupish për të përballuar shpenzimet e ritualeve të adhurimit, mirëmbajtjes së tempujve dhe idhujve, ushqimin dhe strehimin e bujtësve. Pas mandatit të priftit të tretë Pançananda, zamindarët i konfiskuan tempujt dhe i vunë ata nën kontrollin e drejtpërdrejtë të tyre si një pronë e dhuruar për të kompensuar koston e adhurimit. Me kalimin e kohës, disa veçori arkitekturore të faltoreve u shkatërruan.^[96]

Prifti i parë i këtij tempulli ishte shenjti Bançaram, prifti i tretë ishte Panaçenandi. Përgjegjësia për ti shërbyer hyjneshës dhe tempullit përmbushej nëpërmjet trashëgimisë. Priftërinjtë brahminë ishin Ram Xhaganath Çakraborti, Krishna Çandra Çakraborti dhe Abonimohan Çakraborti. Prifti i fundit në këtë linjë trashëgimie ishte Khitish Çandra Çakraborti, që vdiq në vitin 1977 për shkak të kancerit. Duke filluar nga ajo kohë, tempulli filloi të degradonte për shkak të mungesës së mirëmbajtjes dhe mungesës së financimit. Ai u dëmtua gjatë sulmeve të viteve 1990. Tempulli u rinovua më vonë nga ndjekësit e hyjneshës Kali. Tani tempulli është shumë më i vogël se sa ishte kur u ndërtua. Në vitin 2010 sendet me vlerë të tempullit u grabitën.^[97]

Arkitektura

Tempulli tani është afërsisht 300.64 m². Brenda rrethimit të këtij kompleksi ndodhen faktikisht dy tempuj. Njëri nga tempujt është i hyjneshës Kali, ndërsa tjetëri, që ka një kupolë, është i Shivës. Kupola është suvatuar dhe është e dukshme nga jashtë. Banorët e zonës i referohen kësaj kupole si Tempulli Xhoj Kali. Përballë kompleksit tempullor ndodhet një stacion autobuzi që shkon në Dhakën e Vjetër. Tempulli ka pllaka në gjithë muret dhe dyshemeja është bërë me mozaikë. Në pllakat e mureve të tempullit ka piktura të perëndive dhe perëndeshave hindu. Hyrja e tempullit paraqet një logo të bërë me çelik të pandryshkshëm që shkruan Om në shkrimin devanagari, që është një simbol hyjnor hindu. Tempulli Xhoj Kali është një strukturë katrore me kolona që janë prej materiali të rëndë e të trashë si dhe një bordurë e trashë në pjesën e poshtme të kolonave. Për këtë arësye ai mund të jetë i fortë dhe qëndron akoma pas 400 vjetëve bashkë me shikharën e tij. Një nga tempujt është i perëndeshës Kali, ndërsa tjetri, që ka një shikhara, është i Shivës. Tempujt janë ndërtuar në formë të përgjithshme, me dy garbhagriha për dy hyjnitë, të cilat ndodhen njëra në anën veriore dhe tjetra në atë lindore. Antarala mund të jetë e ngjashme me tempujt tipikë të Indisë Veriore, ndërsa mandapa dhe ardha-mandapa ndodhen pas hyrjes. Muret e sipërme kanë formë harkore. Ana jugore, në të djathtë të hyrjes kryesore ka një vend për borzilok tulsi.

Kulla shikhara e Tempullit të Xhoj Kalit

Tempulli mund të ndahet në tre hapsira lineare me mure të trasha dhe kolona që janë bërë prej terrakote që pasqyrojnë historinë e zotave. Tempulli kushtuar Shivës është thelbësisht një matha (manastir) me një kullë tetëkëndore në formë konike rreth 21 m e lartë. Edhe shikhara ka punime artistike prej terrakote, që tregojnë rreth historisë së disa zotave. Çatia e kullës është e ndarë vertikalisht në shtatë pjesë që janë dekoruar me dizajne të ndryshme. Pjesa më e ulët u dizenjuar si një çati e shtëpive tradicionale me kashtë, ku janë vendosur idhujt.^[96]

Pjesa tjetër përmban një dizajn të një çatie shtëpie kallamishtesh që paraqet motive të kambanës së përmbysur dhe kapuçit të zgjeruar të gjarprit. Dizajni i tre pjesëve të mëtejshme është i ngjashëm. Pjesa e kreut është dekoruar me dizajne gjethesh dhe lulesh. Në krye të kullës, është vendosur një brokë metalike me një trident në majë. Arkitekti i Tempullit të Shivës është ndikuar nga Arkitektura Kishtare Evropiane për të dizenjuar dhe ndërtuar kullën në formë konike dhe të hyjnisë Shiva që është vendosur brenda faltores.

Forma e Tempullit të Xhoj Kalit është drejtkëndore dhe çatia është dizenjuar me pesë xhevahire përkatësisht rubini, diamanti, korali, safiri dhe perle. Ai ka një paradhomë (garbhagriha) dhe një tarracë çatie mandapa për grumbullimin e besimtarëve, me katër anët të hapura. Përgjithësisht idhujt janë vendosur te garbhagriha në të të gjitha këto faltore, përveç idhullit të hyjneshës Kali të këtij tempulli, që është vendosur te mandapa. Ka një mendim se struktura mund të jetë riinstaluar më vonë, nga paradhoma në pozicionin e tanishëm. Tashmë në paradhomë ndodhen tre shivalinga. Përkrahë paradhomës, është ndërtuar një kalim për tu futur në faltore. Dizajni arkitekturor i faltores së Kalit është kopje e Tempullit të Pesë Xhevahireve (Mandiri Pançaratna), një formë popullore e arkitekturës tempullore me pesë xhevahire e zhvilluar në Bengal, që rrjedh nga shtëpitë tradicionale me çati kallamishtesh. Kjo traditë ishte mbizotëruese në dizenjimin e tempujve të xhevahireve në Bengalin Lindor, ndërsa tempuj të tillë u bënë mbizotërues në Bengalin Perëndimor. Katër kullat këndore të tempullit janë dizenjuar dhe ndërtuar duke ndjekur këtë shkollë të traditës arkitekturore. Por kulla qëndrore është dizenjuar në formë konike. Çatia e tempullit u ndërtua mbi paradhomë, që nga brenda duket si një "gumbad". Aty ishte një hark për të hyrë në faltore nga mandapa për në paradhomë, por që më vonë është mbyllur.^[96]

Në Tempullin e Kalit, janë vendosur idhujt e hyjeshës Kali, Banadurga dhe Lakshminarajan, shivalinga, shalgram çakra (rrota). Nga ana tjetër, bujtinat dhe shërbimet e tjera logjistike për besimtarët u vendosën në Tempullin e Shivës.

Tempulli Khelaram Data

Artikulli kryesor: Tempulli Khelaram Data

Tempulli Khelaram Data është një tempull i lashtë hindu i vendosur në Navabganxh të distriktit të Dhakës dhe një nga sitet arkeologjike të Bangladeshit.^[98]

Historia dhe legjenda

Data e saktë e ndërtimit të tempullit është e panjohur. Megjithatë, duke parë arkitekturën e tij, arkeologët besojnë se kjo strukturë është ndërtuar në fund të shekullit të XIX ose fillimi i shekullit të XX.

Sipas legjendës, Khelaram Data ishte një prijës i shquar dakoit i rajonit në atë kohë. Ai kryente grabitje afër lumit Içamati. Sipas legjendës, ai e mbante pasurinë e grabitjeve në shtëpinë e tij përmes një tuneli nga lumi Içamati dhe më vonë ua dhuroi atë të varfërve. Ai ndërtoi edhe një tempull për besimtarët. Që atëherë, tempulli është njohur si Mandiri Khelaram Datar Vigraha.

Përshkrimi

Ndërtimi i tempullit pasqyron stilin Bangija ose Gaudija. Ai ka shtesa në stilin europian. Në të kaluarën, ngjyra origjinale e tempullit ishte e kuqërremtë. Por, në kohët e fundit, gjatë punimeve të rinovimit, tempulli është lyer me bojë të bardhë. I gjithë kompleksi është një ndërtesë dy-katëshe me tetë dhoma. Tashmë, vetëm dy katet e sipërme të ndërtesës kanë mbetur. Ai kishte shumë dhoma në katin përdhes, por që tani pothuajse të gjitha janë mbuluar nga dheu. Duke parë muret e mëdhenj dhe shtyllat e ndërtesës, teknika e ndërtimit mund të përfytyrohet. Përreth katit të parë dhe në katër këndet, ndodhen tetë dhoma me një dhomë në formën e një shtëpie bengaleze. Në mes të kompleksit ndodhet edhe një tjetër shtëpi në formë manastiri. Shtëpia përdorej si një tempull. Sipas legjendës, Khelaram Data aty fshihte shumë idhuj të çmuar dhe thesare.

Tempulli Brahma Samaxh

Artikulli kryesor: Tempulli Brahma Samaxh, Dhaka

Tempulli Brahma Samaxh në Dhaka është një tempull hindu i vendosur përkrahë Universitetit Xhaganath në zonën Patuatuli. Ai është i njohur zyrtarisht si "Tempulli Purba Bangala Brahma Samaxh".

Organizata “Brahmo Samaxhi" u themelua në gusht 1828 nga reformatori fetar hindu Raxha Ram Mohan Roj. Pas vdekjes së tij detyrën e vazhdoi Debendranath Tagore. Një doktrinë teistike e paformë Brahmo, e hapur për njerëzit e të gjitha besimeve. Objektivi i tyre kryesor ishte të largonin fanatizmin fetar, shpërdorimet e tepërta, paganizmin, sistemin e pajës, etj. nga shoqëria dhe për të njohur arësimimin e grave dhe martesën e të vejave. Të tërhequr nga ideologjia e re, shumë banorë të rinj të Dhakës e përqafuan këtë këndvështrim. Entuziazmi me të cilin të rinjtë u bashkuan me këtë doktrinë riktheu shoqërinë konservatore hindu. Megjithëse pati një përpjekje për ta bërë atë një fe të përbotshme, ajo gradualisht u bë një degë e Hinduizmit. Kontributi i Brahmo Samaxhit në shumë vepra shoqërore përfshirë arësimin dhe shtypin në Dhaka është i rëndësishëm. Ata kishin vende adhurimi në Patuatuli, Armanitola dhe Nimtali Kuthi të Dhakës.

Në vitin 1866, Dianath Sen propozoi të ndërtonte vendin e vetë të adhurimit për brahmat në Dhaka. Në këtë kuadër, u krijua një komitet me nëntë anëtarë për ndërtimin më 25 gusht 1866. Përpara ndërtimit të tempullit, brahmat e Dhakës zakonisht mblidheshin për të adhuruar te Brahmo Samaxh Griha në Armanitola. Një zëvendës magjistrat dhuroi shtëpinë e tij për Brahmo Samaxhin. Një tërësi prej 5 875 vetash dhuroi për tempullin brahmo. Kështu, në prill 1867, Abhaj Kumar Duta vuri gurin e themeleve të tempullit në kryqëzimin Patuatuli. Tempullin e dizenjoi Umakanta Ghosh; ndërsa Ramanikja Sen drejtoi punimet e ndërtimit. Kostoja e ndërtimit të këtij tempulli dy-katësh ishte rreth 10 mijë taka.

David Kopf e përshkruan tempullin si më të madhin dhe më tërheqësin e tempujve brahma në Azinë jugore në atë kohë. Ndërtimi i tempullit përfundoi më 22 gusht 1869. Tempulli u përurua më 5 dhjetor 1869 në prani të shumë banorëve nga të gjitha besimet e qytetit. Për ceremoninë e hapjes u bënë organizime të mëdha. Çdo të dielë në mbrëmje thuhet se merrnin pjesë në rituale rreth treqind veta.

Përshkrimi

Tempulli drejtkëndor është vendosur mbi një platformë 1.22 m të lartë që është ndërtuar në Arkitekturën Britanike. Përballë çatisë së tempullit, është shkruar në një dizenjo Brahmo Samaj. Tempulli hyhet nëpërmjet pesë shkallëve të gjera. Shkallët reduktohen gradualisht deri në krye. Në mes të shkallëve ndodhet një hyrje harkore e hapur. Në mes të verandës 4.57 m të gjerë përreth tempullit ndodhet një sallë e madhe 30.48 m e gjatë dhe 16.76 m e gjerë. Në pjesën e sipërme të katër këndeve të verandës ndodhen katër dhoma katrore. Për të hyrë te këto dhoma ndodhen dy palë shkallë të ngushta në pjesën e mbrapme të verandës. Salla kryesore e tempullit që përdoret si vend adhurimi është 16.76 m e gjatë, 6.71 m e gjerë dhe 6.40 m e lartë.

Ka një tërësi prej 16 hyrjesh në njëfarë largësie nga veranda rrethuese për te salla. Pesë hyrje ndodhen në anën veriore dhe jugore, ndërsa lindja dhe perëndimi ka nga 3 hyrje secila. Këto hyrje të mëdha janë të gjitha në formë mullari. Në mes të pjesës veriore të sallës ndodhet altari katër këmbë i lartë që duhet të ngjitet nëpërmjet katër shkallëve të gjera. Duke qëndruar mbi këtë altar, drejtuesi ligjëron për doktrinën e Brahmo Samaxhit. Në këtë tempull nuk bëhen lutje apo adhurim. Duke qëndruar përballë altarit, artistë këndojnë këngë të ndryshme të "Brahmo Samaxhit". Të ftuarit qëndrojnë të ulur në banka përreth dhe dëgjojnë. Në pjesën e sipërme të anëve lindore dhe perëndimore të sallës, ndodhet një verandë me balustradë. Gjatë ndërtimit të tempullit, në pjesën e mbrapme të tempullit u ndërtuan mjaft godina për predikuesit e shoqërisë.

Raxhi Britanik

Gjatë fazës së parë të sundimit britanik stili i parapëqyer arkitekturor ishte ai Neo-Klasik ose klasikexhant. Në shekullin e XVIII filloi Arkitektura Neo-Palladiane angleze, që shënoi fazën e parë të lëvizjes neo-klasike. Ajo rrjedh nga arkitekti italian Andrea Palladio që qe një eksponent i Rilindjes italiane.

Nga fillimi i shekullit të XIX, britanikët i kishin bërë virtualisht të tyrit mjeshtrit e nënkontinentit indian. Ata e legjitimuan sundimin e tyre duke marr në mbrojtje perandorin e dobët mogul Shah Alami II, duke sunduar vetë në emër të tij. Në vitin 1803, me mundjen e marathëve nën drejtimin e Daulatrao Shindias kontrolli i tyre u forcua edhe më tej.

Megjithatë, pushteti i tyre u sfidua në vitin 1857, kur ushtarët indianë bashkë me princat rrebelë kryen rrebelim të hapur, që u njoh si Revolta e Sepojëve në 1857. Megjithatë, kjo kryengritje u nënshtrua që në fillim dhe u shtyp nga britanikët me ashpërsi, duke shënuar fundin e Perandorisë Mogule.^{[shënime 1]} Pas kryengritjes u vendos sundimi i drejtpërdrejtë nga kurora britanike. Ajo i dha privilegje Familjes Navabe të Dhakës, që mbizotëronte parinë politike dhe shoqërore. Kantoni i Dhakës u krijua si një bazë për ushtrinë indiane të Britanisë. Britanikët e zhvilluan qytetin modern përreth zonës Ramna, Kopshtit Shahbag dhe Parkut Viktoria, tani Parku Bahadur Shah.

Botimi i panoramave të ndryshme nga India nga William Hodges dhe dyshja Daniell (William dhe xhaxhai i tij Thomas Daniell), rreth vitit 1795, pati një ndikim të madh në njohjen e arkitekturës vendase në perëndim. Në këtë mënyrë, edhe për të parathënë një periudhë të re, Raxhi Britanik, me arkitektët e tij themeloi një traditë të re arkitekturore. Ata kombinuan stilet ekzistuese të Indisë me stilet e importuara nga perëndimi, si Arkitektura Neo-Gotike (me nënstilet e saj të Gotikut Francez, Veneciano-Mauritan etj.), Neoklasike dhe Art Deco. Arkitektura gotikexhante ishte e përshtatshme pasi kishte një filozofi dizajni të prirur drejt madhështores. Në këtë mënyrë mbaheshin elementet e Arkitekturës Britanike dhe evropiane, duke i shtuar karakteristika indiane. Kjo, së bashku me lejimin e disa principatave vasale indiane të qëndronin në pushtet, bëri që prania e tyre të ishte më e "pranueshme" për indianët. Britatikët u përpoqën ta përfshinin të kaluarën e Azisë Jugore brenda ndërtesave të tyre dhe kështu ta paraqisnin Sundimin Britanik si legjitim, ndërsa në të njëjtën kohë ndërtonin një rrjet modern hekurudhor, kolegje dhe gjykata.

Kjo arkitekturë u quajt Indo-Saraçene, Rivajvëlli Arkitekturor Indo-Saraçen, Indo-Gotike, Hindu-Gotike, Mogulo-Gotike ose Neo-Mogule. Saraçene ishte një term i përdorur që nga romakët e lashtë për t'ju referuar një populli që jetonte një zonat shkretëtirore brenda dhe rreth provincës romake të Arabisë dhe që ishin dalloheshin nga arabët.^[99]

Në vitin 1874 u fut një sistem modern i furnizimit me ujë.^[100] Në 1885, u hap Hekurudha shtetërore e Dhakës me 144 km shina një metër që lidhte Maimensinghun dhe Portin e Narajanganxhit nëpërmjet Dhakës. Më vonë qyteti u bë pjesë e Hekurudhës Shtetërore të Bengalit Lindor.^[101] Filmi i parë i shfaqur në Dhaka u dha në "Riverfront Crown Theatre" më 17 prill 1898.^[102] Furnizimi me elektricitet filloi në vitin 1901.^[103]

Fatet e Dhakës ndryshuan në fillim të shekullit të XX, kur britanikët i kushtuan vëmëndje zhvillimit urban të Dhakës, me ndarjen e parë të Bengalit në 1905, që e riktheu Dhakën si një kryeqytet rajonal. Qyteti u bë selia qeveritare e Bengalit Lindor dhe Asamit. Ndarja qe krijim i Lord Curzon-it, që veproi mbi idenë britanike për të përmirësuar administrimin, arsimin dhe sipërmarrjen. Provinca ishte në përgjegjësinë e zv. guvernatorëve, që qëndronin në Dhaka. Trashëgimia e tyre qëndron në emrat e tre rrugëve të rëndësishme, që përfshin rrugën Hare,^[104] Rr. Bailey dhe R. Fuller.^[105] Periudha pa ndërtimin e godinave qeveritare, duke përfshirë Gjykatën e Lartë dhe Curzon Hall-in. Qyteti ishte vendqëndrimi i grupeve të ndryshme të popullsisë, si armenë, hebrej,^[106] anglo-indianë dhe hindu. Hindutë përfshinin si marvarët ashtu edhe hindutë bengalezë, që marreshin me një shumësi profesionesh, si mësimdhënia, mjekësia, ligji dhe sipërmarrja.^[107]

Në planin politik, ndarja e lejonte Dhakën ta projektonte veten si flamurtare të bashkësisë myslimane të Indisë Britanike; si kundërpeshë e qytetit të Kalkutës, të mbizotëruar nga hindutë.^[76] Në 1906, në qytet u themelua "All India Muslim League" gjatë një konference mbi arsimin liberal. Popullsia myslimane e Dhakës dhe Bengalit Lindor përgjithësisht e mbështeste ndarjen me shpresat se do të kishin mundësi më të mira punësimi dhe arsimimi. Shumë bengalezë, gjithësesi, e kundërshtuan ndarjen në dy të rajonit etno-gjuhësor. Ndarja u anullua nga një shpallje nga mbreti George V gjatë "Delhi Durbarit” në 1911. Britanikët vendosën ta ribashkonin Bengalin ndërsa kryeqyteti i Indisë u zhvendos nga Kalkuta në Nju Delhi.

Si një "kompensim" për anullimin e ndarjes,^[108] britanikët i dhanë qytetit një universitet të ri në vitet 1920.^[109]

Kjo periudhë u karakterizua nga ndërtesat qeveritare, bulevarde të gjera me tre linja dhe bangalou të forta të lyera me të bardhë të vendosur mes kopështeve të tejrritur (britanikët nuk arritën kurrë ta kontrollonin peizazhin mjedisore). Një herë e një kohë, ky ishte qyteti i ri; dhe megjithëse sot është larg së qeni pjesa më elegante dhe luksoze e qyetit, rrugët aty janë akoma më të gjera, pemët më të shumta dhe gjelbërimi më i dukshëm sesa në pjesët e tjera ".^[1]

Disa nga institucionet arsimore të krijuara gjatë periudhës së sundimit britanik përfshijnë "Kolegjin e Dhakës", "Shkollën Mjekësore të Dhakës", "Kolegjin Eden", "Shkollë e Shën Gregorit", "Mohsinia Madrasa", "Kolegjin Xhaganatha" dhe "Shkollën e Inxhinierisë Ahsanullah". Garat me kuaj ishin argëtimi i parapëlqyer i parisë së rezidentëve në Ramna përkrahë "Klubit të Dhakës".^[110] Automobilat filluan të shfaqen në zgrip të shekujve. Navabët e Dhakës zotëronin Rolls-Royce-a, ndërsa makinat Austin përdoreshin gjerësisht. "Beauty Boarding" ishte një mencë dhe restorant popullor.

Në kohën e ndarjes së Indisë shumë familje të pasura hindu u zhvendosën në Bengalin Perëndimor dhe pronat e tyre u shtetëzuan.^[111]

Meqë Dhaka e Vjetër konsiderohet si pjesa mogule e Dhakës, zona Ramna konsiderohet si pjesa britanike. Disa ndërtesa simbol në Dhaka të ndërtuara gjatë periudhës britanike janë: Northbrook Hall, Ahsan Manzili, Ruplal House, Curzon Hall, Ndërtesa e Vjetër e Gjykatës së Lartë, etj.^[10]

Xhamitë dhe faltoret myslimane: Xhamitë u bazuan në stilin provincial mogul, të fillimit të shekullit të XVII në Dhaka; ku materiali ndërtimor vijoi të bazohej te tulla. Në këtë kohë pushteti i vërtetë ishte tashmë në duart e britanikëve, ndikimi i të cilëve ndihej jo vetëm në elemente, por edhe në stilin e përgjithshëm të ndërtesës.^[11]

Xhamitë çauçala imitojnë formën e shtampave të çative prej kashte të kasolleve fshatare. Kjo traditë që vinte që nga Arkitektura e Sulltanatit në shekullin e XV, ishte përvetësuar nga ndërtesat myslimane në forma me tulla. Çau-çalat formohen nga katër segmente çatie që takohen në majë. Duke vijuar traditën mogule, muret e jashtme të suvatuar trashë ndahen në panele drejtkëndore me kamare. Dhomat përreth avllisë së madhe të mbyllur përballë shërbejnë si medrese. Si pasojë e ndikimit britanik, u bë e modës një arkitekturë më e kufizuar.

Tiparet europianexhante duket se janë rezervuar kryesisht për arkitekturën zyrtare si ato me patronazh bretëror, pasi kur i njëjti arkitekt projektoi Çhote-Çok-ki-Masxhidin në 1881, ajo kishte arkada me majë dhe kupola me brinjë të traditës së mëhershme mogule.^[11]

Në Dhaka, që kishte qenë kryeqyteti i provincës para zhvendosjes së tij në Murshidabad në 1704, xhamitë vijuan të ndërtoheshin sipas traditës mogule me vetëm pak tipare evropiane në artikulimin e harqeve dhe hyrjeve. Xhamia tipike mogule ishte ose një strukturë katrore me një kupolë, ose drejtkëndore me një krahë të vetëm dhe tre ose pesë kthina, ku sipërfaqja e jashtme e suvatuar ishte e artikuluar me panele me kamare të verbra. Kupola mbi një tambur të lartë, përdorte kulla të larta e të holla këndore si dhe dekorime me bedena.

Nga shekulli i XIX, disa xhami të vogla me vetëm një kupolë në Dhaka janë Xhamia e Rrugës Haranath Ghosh (1801) mbi një platformë të ngritur me dy dyqane në anë të rrugës; Xhamia e Rrugës së Bashkisë (1810) me kornizë lakore; Xhamia Kalutola Xhami (1812); dhe Xhamia Mian Saheb Maidan (1825) në Lakshmi Bazar, në të cilën mozaiku "çini tikri" (me copa porcelani) daton nga një rinovim i vitit 1908.^[11]

Xhamia Beçaram Deuri (1873) në Dhaka është e pazakontë se është një xhami me vetëm një krahë, tre kthina, me pesë kupola në vend të vetëm treve. Ndodhen edhe dy kupola të vogla me madhësi të njëjtë në të dy krahët e asaj qëndrorë, që i korrespondojnë dy kthinave anësore në brendësi, që ndahen horizontalisht nga harqe të vegjël tranversalë. Disa nga xhamitë tre-kupolëshe janë një në rrugicën Abdul Hadi, Kajetuli (1804); Xhamia e Sitara Begumit në Singtola (1814) mbi një platformë të ngritur; Xhamia e Rrugës Kazi Alaudin (1826); dhe Xhamia e Daroga Amirudinit në Badamtali Ghat e fundit të shekullit të XIX, e ndërtuar pranë mauzoleut të tij me një kupolë. Hyrjet e gënjeshtra me grila në stuko, mihrabët e artikuluar së jashtmi të kësaj xhamie janë dekoruar me ngjyra të ndezura dhe në mënyrë të stërholluar.

Kishat: Kisha Anglikane e Shën Thomait në Rrugën Johnson u përfundua në 1819, dhe u shenjtërua të djelën e 10 korrikut 1824 nga peshkopi Heber, metropolitani i Kalkutës, kur ai vizitoi Dhakën. Së jashtmi, veranda e tij, bedenat e kreneluara, kulla e sahatit dhe harqet gotike janë të ngjashëm me kishat parrokiale në Angli. Salla kryesore ka çati të sheshtë të mbajtur nga trarë druri brenda, por çatia e verandës është e pjerrët. Dy shtylla me hulliza me funksion jo peshëmbajtës mbizotërojnë interiorin që është i zhveshur nga shtatoret, por ka një altar dhe kryqëzim.^[11]

E vendosur në afërsi, në Pazarin Lakshmi ndodhet Kisha e Kryqit të Shenjtë, e përfunduar dhe e bekuar si një katedrale në 1898. Së jashtmi, tipari i saj më i dallueshëm është majëza e sajë me dy kate e çpuar nga dritare gotike me figura. Interiori i madh me shenjtëroren e përpunuar ka shtatore të shumta, një altar me kryq nga Pasioni i Krishtit, me Shën Mërinë dhe Shën Gjonin në dy anët dhe një dritare me rozetë mbrapa. Tavani i absidës është pikturuar me engjëj dhe Jezuin si Qengji i Zotit, të gjitha simbolikat e lavdisë qiellore.

Pallatet dhe ndërtesat qeveritare: Pronarët feudalë të tokave dhe zamindarët me origjinë vendore me titujt raxha dhe maharaxha ndërtuan rezidenca pallatore me tipare të theksuara evropiane në fshat, nga ku qeverisnin pronën e tyre. Vendbanimi Permanent i 1793-it krijoi një klasë të re të pasur aristokrate që bleu zamindaritë (prona feudale tokash) e dështuara të sistemit mogul. Stili i tyre perëndimor i jetesës pasqyrohet qartë në arkitekturën e tyre, që paraqet kolona klasike, kupola me tamburë të lartë dhe dritare, frontone, harqe romane gjysmë-rrethore, shkallë dhe salla në qendër të bllokut kryesor me dhoma në secilën anë.^[11]

Shumë rezidenca pallatore të zamindarëve të pasur u ndërtuan në shekullin e XIX dhe fillimin e shekullit të XX. Varësia nga Britania dhe zbehja graduale e traditës rrënjore është pasqyruar në arkitekturën e kohës.

Husaini Dalani

Artikulli kryesor: Husaini Dalani

Husaini Dalani (bengalisht: হোসেনি দালান, arabisht: حسیني دلان) është një imambarë (shtëpi imami) që fillimisht u ndërtua gjatë Sundimit Mogul në shekullin e XVII në Pazarin Bakshi të Dhakës së Vjetër.^[112] U ndërtua si imambara e bashkësisë Shiite. Husaini Dalani shërben si hysejnija kryesore e Dhakës, sheshi i mexhlisit ose grumbullimeve të zhvilluara gjatë muajit muharrem. Grumbullimi dhjetë-ditor përkujton martirizimin e Husejn ibn Aliut, nipi i profetit Muhamet të martirizuar në Betejën e Qerbelasë në Irak, në ditën e dhjetë të muharremit të vitit 61 të hixhrit (10 tetor 680).

Historia

Pamje e verandës jugore të Husaini Dalanit

Sipas Taylor (1839) "Vendet krysore muhamedane të adhurimit janë Edgah dhe Hossaini Delauni, ky i fundit thuhet se ka qenë ndërtuar nga një person i quajtur Mir Murad, që mbante darogatin të Navarrah Mehalave dhe kishte përgjegjësi për ndërtesat publike në kohën e Sulltan Muhamad Azam".^[113]

Ai u ndërtua gjatë subahdarisë (guvernatoratit) së princit Shah Shuxha (në funksion në vitet 1639–1647 dhe 1652–1660), djali i perandorit mogul Shah Xhahan. Megjithëse Shuxha ishte një mysliman syni, ai patronizoi edhe institucione shiite. Sipas traditës, thuhet se Mir Sajid Muradi pati një shfaqje të Imam Husejnit duke ndërtuar një 'taziah hane' d.m.th. "shtëpi vajtimi", gjë që e nxiti atë të ndërtonte Husaini Dalanin.

Ndërtesa origjinale mund të ketë qenë një "taziah hane" e vogël, mbi themelet e të cilës në kohët e mëvonshme u rindërtua dhe zgjerua deri në formën e tanishme. Gjatë Sundimit të Kompanisë së Indisë Lindore, në vitet 1807 dhe 1810 ajo u riparua. Data origjinale e ndërtimit është akoma e debatuar, por Husaini Dalani në formën e tij të tanishme i atribuohet naib nazimit Nusrat Xhang, që e rindërtoi imambarën në 1823. Çatia e tanishme e sheshtë u rindërtua nga navabi i Dhakës Sir Khvaxha Ahsanuallah Bahaduri, pas tërmetit të vitit 1897, ndërsa u shtua edhe një tjetër verandë në anën jugore.^[113]

Arkitektura

Ndërtesa kryesore është e vendosur në mes të kompleksit, ndërtuar mbi një sipërfaqe prej rreth 871 square metres (0.215 acres). Në jug duke prekur ndërtesën ndodhet një “pellg” që ka një sipërfaqe prej 1,377 square metres (0.340 acres). Ky pellg është tërheqja kryesore, e cila i prek muret e ndërtesës.^[114]

I ndërtuar mbi një zoklaturë të ngritur, që ngjitet me një palë shkallë në lindje, është një ndërtesë e gjatë drejtkëndore me katër kabina të thjeshta, por elegante në kënde. Një portik arkadë i ndërtuar në mënyrë tërheqëse në veri i mundëson hyrjen e djathtë të ndërtesës, ndërsa një depozitë uji me muraturë guri është e vendosur drejtpërdrejtë në jug të ndërtesës.

Eksteriori përfshin si stilet Mogule ashtu dhe Britanike të traditave arkitekturore. Veranda jugore, që shikon nga depozita e thellë e ujit, ilustron më së miri artiketurën perëndimore, me katër kolona të Rendit dorik që e mbajnë atë. Veçoritë mogule shihen në pavijonin tre-katësh të bashkangjitur me dritaret harkore dhe një radhë "kanxhurash" (bedena dekorative) në çati.^[113]

Kati kryesor i ndërtesës është ngritur mbi një bodrum që ka dhoma që përmbajnë varre. Në katin kryesor, dy salla të mëdha të njohura si salla shirni dhe salla khutba janë vendosur kurriz për kurriz për të formuar bërthamën e kompleksit ndërtimor. Salla shirni, e drejtuar nga jugu, është ngjyrosur me të zezë për të treguar dhimbjen dhe vajtimin për vdekjen e Husejnit, ndërsa salla khutba, e drejtuar nga veriu, ka një mimbar me shtatë shkallë druri. Në këtë të fundit janë varur majft simbole fetare. Këtyre sallave u janë shtuar dhoma dytësore dy-katëshe, në të djathtë dhe në të majtë, me gjasa për ogur të mbarë. Këto dhoma me gjasa shërbenin për të bujtur mbledhjen e grave. Gjithashtu, ka një seri prej tre dhomash në lindje dhe perëndim.

Dhomat anësore, me përjashtim të dhomës më veriore anësore, në katin e dytë kanë galeri. Façada jugore e ndërtesës ka anash dy kulla të zgavërta tre-katëshe shumë-këndëshe, të kurorëzuara me kupola. Parapeti i ndërtesës përbëhet nga bedena të ngjyrosura dhe mbi katër këndet e saj janë katër kioska. Ndërtesa si e tërë paraqet një pamje moderne me mbetjet e arkitekturës së vjetër aty-këtu.^[112]

Ruplal House

Artikulli kryesor: Ruplal House

Ruplal House (më herët e njohur si Aratun House) është një ndërtesë rezidenciale madhështore e shekullit të XIX në zonën e Farashganxhit në Dhakën e Vjetër, Bangladesh. Ajo është një ndërtesë dy-katëshe e ndarë në tre blloqe të pabarabarta, në stile lehtësisht të ndryshëm. Rezidenca zgjatet rreth 9144 m përgjatë bregut të lumit.

Blloqet me një sipërfaqe të përgjithshme prej mbi 24,000 square metres (2.4 ha) në dy kate, përfshijnë mbi pesëdhjetë dhoma të madhësive të ndryshme. Nga to holli qëndror në katin e sipërm të krahut perëndimor, ishte një sallë mbresëlënëse kërcimi e dekoruar në mënyrë elegante. Në veri dhe jug dy veranda të gjera zënë të gjithë gjatësinë e bllokut dhe mbahen me gjysmë-kolona të rrumbullakta korintike ose shtylla katërkëndore tullash me harqe të segmentuar tre-rrathësh sipër.

Historia

Në 1730 francezët u vendosën në Dhaka për të ngritur sipërmarrjet e tyre. Ata blenë një shtëpi në bregun Burigangës nga xhamindari Sheikh Mutiullah dhe bënë rezidencën e tyre në vend, tashmë të njohur si Ahsan Manzili. naib nazimi, Navazish Ali Khani u dha leje atyre të ndërtonin tregun e tyre në zonë, kështu ajo u emërtua 'Frençganxh', por për vendasit ajo u njoh si 'Farashganxh'. Francezët nuk mundën të përfitojnë shumë, kështu që e lanë atë në 1784. Xhamindar Pogose, armen, e mori me qera pronën nga qeveria britanike.

Në vitin 1680 një digë apo argjinaturë u ndërtua përgjatë bregut të lumit Buriganga për ta mbrojtur bregun nga përmbytjet dhe erozioni, ashtu si dhe për të mundësuar një zonë rekreacionale përgjatë Burigangës. Në 1864, ajo u ndërtua nga komisioneri C.T. Buckland, prandaj u njoh si Buckland Bandi. Band është një fjalë hindi (Hindi: बंद) që tregon një rrethim dytësor, tipikisht të përbërë nga një mur, që rrethon një ujëmbledhës ose ose një argjinaturë apo një mekanizëm për të mos lejuar derdhjet e rrjedhjet. Buckland Bandi ishte një vend grumbullimi i ri për banorët e Dhakës; ata vinin këtu të shijonin pamjen e lumit. Sipas autobiografisë së Ridoai Nath Moxhhumderit, në fillim aty u vendosën 12 banka çeliku që nuk ishin të mjaftueshme. Kështu që u shtuan tetë banka të tjera. Ndërtimi i argjinaturës e shndërroi zonën në një vend shumë të pëlqyer dhe një sërë zamindarësh filluan të ngrinin banesat e tyre te dhe përreth bandit.

Mjedisi fillimisht zotërohej nga pronari famëkeq armen i tokave në Dhaka, Stefen Aratun, i cili e ndërtoi rezidencën në vitin 1825. Më vonë në 1840 ajo u ble nga dy vëllezër, tregëtarë të pasur hindu, Ruplal dhe Raghunath Das. Ata kontraktuan “Martin Company”, një firmë arkitekturore nga Kalkuta, e cila e rindërtoi atë me një kosto të stërmadhe.^[115] Rezidenca u ndërtua në bregun verior të lumit Buriganga, përkrahë Argjinaturës Buckland me pamje nga shëtitorja breglumore në lagjen Farashganxh të Dhakës së vjetër.

Bijtë e Svarup Çandrës, Ruplal dhe Raghunath Das ishin zamindarë dhe tregëtarë hindu. Ruplali ishte ishte një adhurues i madh i muzikës. Ai nuk shpenzonte shumë në çështje shoqërore por shpenzonte shumë për muzikantët. Ruplal House ishte e shquar për bujtjen e aktiviteteve kulturore të kohës. Gurutë e muzikës klasike indiane si Ostad Alaudin Khani, Ostad Vall Ullah Khani dhe Lakshmi Devi u ftuan rregullisht në shfaqje.

Ruplal House së pari u bë e njohur në vitin 1886, kur Ruplal Dasi organizoi një ballo në nder të nënbretit të Indisë, Lord Dufferin-it.^[116] Në 1886 Lord Dufferin u ftua për të vizituar Dhakën nga paria e kohës. Për këtë qëllim midis Ahsan Manzilit dhe Ruplal Houseit u zhvillua një garë, se kush do ta mirëpriste nënmbretin e Indisë. Kjo garë, me votat e parisë së qytetit, u fitua nga Ruplal House, gjë që ja shtoi asaj rëndësinë politike në atë kohë. Për të shfaqur statusin e tyre shoqëror ata shpenzuan shumë për ta zbukuruar atë.

Pas tërmetit të vitit 1897 kulla e orës së rezidencës u rrëzua dhe familja e zhvendosi rezidencën e saj në një tjetër vend, duke e braktisur atë për 50 vite. Historia e Pazarit Shjam fillon pasi familja Das e la shtëpinë. Në anën lindore të Ruplal House ndodhej një kopësht i emërtuar 'Roghubabur Bagaan' si dhe një argjinaturë e emërtuar 'Argjinatura Shajambabur'. Pasi familja e la shtëpinë, kopështi e humbi bukurinë e tij për shkak të mosmirëmbajtjes. Atëherë aty filloi tregu i njohur si Pazari Shjam. Mjedisi përreth argjinaturës u zhvillua si një zonë e pasur rezidenciale që u zu kryesisht nga oficerë dhe tregtarë evropianë të klasës së lartë. Por nga viti 1930 bregu i lumit e humbi cilësinë e tij rezidenciale dhe u zhvillua si një zonë komerciale.

Pas ndarjes së Indisë në 1947, familja Das e la Dhakën për të shkuar në Kalkuta. Në vitin 1958 Ruplal House-in dhe disa shtëpi të tjera në Dhaka i mori Familja Xhamall, në shkëmbim të shtëpisë së tyre në zonën shik të Auckland Square në Kalkuta. Në 1962, kjo u formalizua nëpërmjet një akti shkëmbimi.^[116] Mohamed Sidik Xhamall dhe vëllai i tij më i ri, Ibrahim Sidik Xhamall u bënë bashkëpronarët e Ruplal House-it duke e riemërtuar atë "Jamall House". Mohamed Sidik Xhamalli dhe i biri i tij Husain Sidik Xhamalli jetuan në katin e parë. Një tjetër djalë, Habib Sidik Xhamalli jetoi në katin e sipërm. Kati përdhes u përdor si një kamp policor e zyrë të ardhurash.

Por në 1976 Mohamed Sidik Xhamalli dhe familja e tij mërguan në Indi dhe perëndim. Shumica e nipërve të tij dhe vëllai i tij, Ibrahim Sidik Xhamalli që mund të prentendojnë pronësinë mërguan në ShBA, Britani, Kanada, Australi dhe vendet e Gjirit.

Një pjesë e katit të parë të 'Jamall House-it' në 1958 u përdor nga shkolla përgatitëse princ Karim Ago Khan. Në 1973 rezidenca u shndërrua në një kolegj, por kjo zgjati vetëm 16 ditë. Më vonë ajo u përdor si banesë rezidenciale e familjeve të nënoficerëve dhe oficerëve të rinj të ushtrisë. Blloku Roghunath është nën pronësi private që nga viti 1948. Tani ndërtesa funksionon edhe si një kompleks rezidencial edhe si kompleks komercial. Është e mbushur me shitës erëzash dhe perimesh dhe nga një ngulim i pa-autorizuar zaptuesish, që kanë ngritur baraka dhe kioska përballë ndërtesës. Blloku lindor ka një pronar që e përdor si banesë në katin e parë dhe depo në katin përdhes.

Sot, Ruplal House është e zënë nga shitësit vendorë të erëzave dhe perimeve dhe një ngulim i paautorizuar zaptuesish. Së fundmi ka qenë "mbrojtur" nga by the Departamenti i Arkeologjisë së Bangladeshit; por një ngulim zaptuesish vijon ende të mbajë pjesë të kompleksit. Nevojitet urgjentisht veprimi për të ruajtur këtë strukturë arkitekturore nga degradimi i mëtejshëm. Tashmë mjedisi përreth Ruplal House, duke përfshirë edhe zonën e Argjinaturës Buckland, përbëhet nga tregu më i madh i erëzave të Dhakës. Tregëtarët me shumicë të tipeve të ndryshme të erëzave e kanë zaptuar të gjithë zonën. Madje edhe brenda rezidencës janë futur disa familje. Pjesa tjetër e kompleksit, e njohur si Blloku i Raghunathit, i është dorëzuar një familjeje me origjinë indiane nga pasardhësit e Raghunath Babusë. Një numër i mirë i dyqaneve të erëzave tashmë po punojnë edhe në këtë pjesë. ^[117]

Përshkrimi

Rezidenca dy-katëshe është e ndarë në tre blloqe të pa-barabarta, në stile lehtësisht të ndryshme, në një sipërfaqe të përgjithshme prej mbi 24 000 m². Ajo shtrihet madhështore përgjatë lumit rreth 9144 m e gjatë. Ajo ka kolona dorike dhe kishte një orë të madhe në majë, që u shkatërrua nga tërmeti i vitit 1897.^[118] Planimetria e saj e themeleve ndjek formën e shkronjës 'E', me tre krahë që zgjaten drejt veriut, nga të cilët krahu i mesëm zgjatet rreth 1830 m. Ajo përmban një portik madhështor të mbajtur mbi një seri e lartë gjysmë-kolonash korintike me hulli, dhe kryesohet nga një pediment trekëndor, karakteristik i Arkitekturës së Rilindjes.

Blloqet përfshijnë në dy kate mbi 50 dhoma të madhësive të ndryshme, me një sallë qëndrore në katin e sipërm në krahun mbresëlënës perëndimor, që është një sallë kërcimi e zbukuruar në mënyrë elegante me dysheme druri. Në anën veriore dhe jugore shtrihen veranda të gjera në gjithë gjatësinë e bllokut, dhe që mbahen nga gjysmë-kolona korintike të rrumbullakta ose shtylla katërkëndore tullash me harkada të segmentuara tërfilore sipër. "Ruplal House" ishte konkurentja e vetme e Ahsan Manzilit gjatë periudhës koloniale britanike.^[119]

Blloqet e rezidencës në themele ishin të ndarë, por në katin e sipërm të lidhur nga një arkadë. Këto tre blloqe sipas madhësisë ishin:^[120]

Blloku i Ruplalit, krahu perëndimor – rreth 7 620 metra².
Blloku i Raghunathit, krahu lindor – rreth 3 657 metra².
Blloku Qëndror, afërsisht 2 743 metra².

Blloku i Ruplalit u dizenjua në stilin Neo-klasik. Ky krah madhështor ishte katror në planimetri me një oborr qëndror katror. Kolonat e thjeshta i japin oborrit ndjesinë e dritës dhe përpjesëtimit. Dhomat u vendosën rreth këtij oborri qëndror në mënyrë që të krijonin privaci. Hyrja e tij kryesore është nga portiku verior me një pediment trekëndor mbi kolona të hullizuara, e me kapitele të stilit korintik, që vënë në dukje hyrjen dhe hyrjen e tij dytësore nga oborri përmes serisë së harkadave që janë mjaft ftuese. Blloku i shërbimeve me lartësi më të ulët është lehtësisht i shkëputur nga blloku kryesor.

Themelet: themelet peshë mbajtëse me tulla janë përdorur si superstrukturë pa përdorur ndonjë përforcim. Nuk shfaq ndonjë shenjë çarjeje apo plasaritje në themele. Plinta është 5 cm nga toka.

Muret: Janë peshë-mbajtës 63.5 cm të trashë. Punimi me tulla është i shtresëzuar në mur. LLaçi me gëlqere është përdorur si material lidhës dhe suva. Kolonat: Tre lloje kolonash; kolona Neo-korintike, cilindrike dhe drejtkëndore. Harkadat: Shërbejnë si trarë prej tulle mbi dyer, dritare dhe daljet e ajrimit. Trarët: Trarët prej çeliku: Për zgjatje më të madhe përdoren trarë të dyfishtë çeliku. Trarët prej çeliku janë të madhësisë 7.62 cm x 15.24 cm, 10.16 cm x 20.32 cm dhe 15.24 cm x 30.48 cm. Trarët prej druri janë të madhësisë 7.62 cm x 7.62 cm.

Dyshemeja: dysheme e shtresëzuar 27.94 cm trashë prej oksidi të kuq, pllaka me tulla, llaç gëlqeror. Shkallët: shkallët prej druri: një shkallë është pjesërisht e përforcuar. Shkallët prej druri janë përforcuar me shirita hekuri. Materialet: Tullat janë përdorur si materiali kryesor i ndërtimit. Ato janë të madhësive dhe formave të ndryshme. Pllaka tulle janë përdorur në kornizë. Suvaja: Llaç gëlqeror. në mure dhe kolona nuk shihen plasaritje pasi është përdorur kollë. Materiale zbukuruese: pllaka mermeri, terrazzo, oksid i kuq, qelq i ngjyrosur.

Bllokut i Raghunathit, që ndodhet në pjesën lindore të kompleksit, ka stil të ndryshëm arkitekturor. Nuk ka arkada në façatën e oborrit të hyrjes në veri. Kapitelet nuk janë korintikë, por duken më shumë me prejardhje indiane. Këto kolona janë kryesisht cilindrike prej tullash me kapitele të thjeshta katërkëndore. Punimi i këtij blloku në fakt është më i zakonshëm se ai në Bllokun e Ruplalit. Ky bllok përbëhet nga dy oborre drejtkëndore. Dhomat janë më gjatësore.

Është e dallueshme një përpjekje për ta zonuar. Zonat e shërbimit janë grupuar bashkë dhe vendosur anën e mbrapme të ndërtesës dhe shkallët janë në kënde. Duke ngjitur shkallët, shpaloset një sekuencë graduale hapësirash në zonat e ndërmjetme – verandat, përgjatë dhomave të qëndrimit deri te dhomat e gjumit dhe përtej saj, oborri i brendshëm i hapur dhe në fund blloqet e shërbimit.

Dy oborret e brendshme të hapur, shërbejnë si puse drite, duke lejuar dritë të mjaftueshme dhe ajrim për dhomat e të dy kateve. Çdo dhomë ka një numër të madh dyerësh dhe dritaresh.

Muret peshë-mbajtës 55.88 cm me tulla si Blloku i Ruplalit. Këtu janë përdorur tulla dhe llaç gëlqeror. Muret janë lyer me gëlqere dhe bojë. Dyshemetë janë ndërtuar me pllaka balte të pjekur të mbuluara me llaç gëlqeror dhe janë lyer me oksid të kuq.

Tavani mbështetet mbi trarë druri që shtrihen në gjatësinë e secilës pllakë. Kjo kornizë është e mbështetur në mure me pllaka çeliku. Mungojnë trarët prej çeliku. Çatia ka një shtresë tarracimi gëlqeror. Përdoren harqe prej tullash.

Blloku Qëndror ka ngjashmëri me Bllokun e Ruplalit, por në planimetri është shumë i ngjashëm me Ahsan Manzilin, një ndërtesë e të njëjtës kohë. Dy harkada portikësh e lidhin atë me blloqet e Ruplalit dhe Raghunathit, që janë trajtuar në mënyrë të ndryshme. Harkada e portikut perëndimor ka në krye një fronton thelbësisht oriental që duket se është një shtesë e mëvonshme. Harkada lindore, nga ana tjetër, vijon në të njëjtin stil si Blloku Qëndror. Ky bllok përbëhet nga infrastruktura rekreacionale, si dhomat e kërcimit, holli i muzikës klasike etj. Në të dy anët e bllokut ka veranda të dyfishta, që e bëjnë vendin të hapur dhe krijon marrëdhënie midis mjedisit të jashtëm dhe brendësisë. Për shkak të hapjeve të mëdha në çdo mur dhomat janë të ndriçuara përshtatshëm në mënyrë natyrore. Trashësia e madhe e murit e mbron ndërtesën termikisht.

Ky bllok është ndërtuar me mure peshë-mbajtës; kolonat janë përdorur në veranda dhe portikë. Muri 76.2 cm i trashë, i gjithi i ndërtuar me tulla, për shkak të sallës së kërcimit 6.70 m të lartë.

Dyshemetë janë shtruar me pllaka balte të pjekur që qëndrojnë mbi një sistem rrjetë druri dhe pastaj me një shtresë llaçi gëlqeror mbi të. Veçoria më tërheqëse e sallës së kërcimit është dyshemeja e saj prej druri që është shtruar me parket dhe qëndron mbi trarë të trashë druri. Kolonat cilindrike janë ndërtuar me tulla rrethore, ashtu si shumica e hapjeve harkore, që kanë përjashtuar kështu përdorimin e trarëve. Muret, gjithashtu prej tulle që është materiali kryesor strukturor, janë të gjithë peshë-mbajtëse.

Shkallët prej druri mbështeten prej një sistemi kornizë trarësh. Ndërsa në shtrimin e dyshemeve janë përdorur pllakat prej balte të pjekur. Kurse si material lidhës është përdorur llaçi gëlqeror gjithashtu edhe në dyshemenë e sallës së kërcimit. Ndërsa druri është përdorur në krijimin e sistemit të trarëve. Në sistemin e trarëve janë përdorur edhe trarë çeliku si përforcues.

Në ndërtimin e shtyllave, qemerëve etj. janë përdorur tulla të përmasave të ndryshme. Zbukurimi i tavanit të sallës së kërcimit dhe vendeve të tjera të dekoruara është bërë me mozaikë të ndërlikuar. Gjithashtu në tavanin e sallës së kërcimit ka edhe pasqyra. Për të krijuar cilësinë dramatike të hapësirës është përdorur qelqi i ngjyrosur. Ndërsa dyshemeja e verandës është bërë me pllaka mermeri.

Ahsan Manzili

Artikulli kryesor: Ahsan Manzili

Ahsan Manzili (bengalisht: আহসান মঞ্জিল) ishte pallati rezidencial zyrtar i familjes së navabëve të Dhakës. Kjo rezidencë madhështore është e vendosur në lagjen Kumartoli përgjatë brigjeve të lumit Buriganga në Dhaka të Bangladeshit. Ndërtimi i saj filloi në vitin 1859 dhe përfundoi në 1869. Është ndërtuar në stilin arkitekturor Indo-Saraçen dhe është përcaktuar si Vend i Trashëgimisë së Dhakës së Vjetër. Për të ruajtur kulturën dhe historinë e kompleksit më 20 shtator 1992 ai u bë godinë e Muzeut Kombëtar të Bangladeshit.^[121] Kompleksi pallator i ndërtuar në shekullin e XIX, ka luajtur një rol të rëndësishëm në historinë e Bangladeshit.

Historia

Gjatë Periudhës Mogule, në këtë vend ndodhej shtëpia me kopështin e Sheikh Enajetullahut, zamindari (pronar tokash) i Xhamalpur Parganas. Sheikh Enajetullahu ishte një person shumë i pazakont. Ai bleu një zonë shumë të madhe në Kumartuli dhe e përfshiu atë në shtëpinë e tij me kopësht. Aty ndërtoi një pallat të bukur që e emërtoi "Rang Mahal" (pallati i kënaqësisë). Për tu dëfryer, ai mbante vajza të bukura të mbledhura nga vende të ndryshme, duke duke i veshur ato me veshje dhe stoli të mahnitshme.^[122]

Thuhet se navabi i Dhakës (përfaqësuesi i perandorit mogul) në atë kohë, ishte i tërhequr nga një nga vajzat e bukura. Ai e ftoi Sheikh Enajetullahun në një festë, një natë, dhe organizoi një komplot duke e vrarë atë kur po kthehej në shtëpi. Vajza që u bë shkak, kreu gjithashtu vetvrasje nga dhimbja dhe ankthi. Ai u varros në këndin veri-lindor të kopshtit të pallatit por varri i tij u shkatërrua në fillim të shekullit të XX.

Biri i tij, Sheikh Matiullahu, me gjasa në periudhën e navabit Alibardi Khan rreth vitit 1740, ia shiti pronën tregëtarëve francezë. Përkrahë pallatit ata kishin ngritur një qendër tregtare, që pas blerjes së këtij kompleksi u bë më e pasur. Në atë kohë, tregtarët francezë mund të bënin biznes pa paguar taksa me dekret të perandorit mogul Aurangazeb. Në këtë mënyrë, francezët u bënë shumë të pasur duke konkuruar me britanikët dhe tregëtarë të tjerë evropianë. Ata bënë një pallat të madh dhe gërmuan një pellg për ujë të ëmbël në terrenin e sapo-blerë. Pellgu, që u quajt "Les Jalla" në atë kohë, ekziston ende në kompleksin e Ahsan Manzilit.^[122]

Por si pasojë e fuqisë në rritje angleze, franzezët u detyruan ta linin nënkontinentin. Ata vendosën ti shisnin pronat e tyre në Dhaka. Kështu në 1830, kompleksi në Kumartuli u ble nga zamindari i Dhakës, Khvaxha Alimullah.^[121]

Alimullahu e ktheu atë në rezidencën e tij, duke kryer rindërtimet dhe rinovimet e nevojshme. Në atë kohë, në kompleks u shtua një stallë dhe një xhami familjare. Pasi djali i tij i madh ishte thellësisht i devotshëm dhe i pa interesuar në biznes dhe gjërat e kësaj bote, në 1846 ai caktoi Abdul Ghanin, djalin e tij të dytë nga gruaja e dytë, menaxherin e pronave familjare. Pas vdekjes së tij, i biri, Abdul Ghani e emërtoi pronën Ahsan Manzil sipas djalit të tij, Ahsanullah. Rreth një dekadë më vonë, ai kontraktoi "Martin and Company", një firmë ndërtimi dhe inxhinierike evropiane, për të bërë një master plan për rezidencën e tyre me Ahsan Manzilin si fokusin kryesor. Pallati u ndërtua gjatë viteve 1859–1872.^[121] Në anën lindore të ndërtesës së vjetër, ai bëri një ndërtesë të re me një dizajn të ndryshëm, gjithashtu i bëri rikonstruksione të shumta ndërtesës së vjetër. Ndërtesa e vjetër e blerë nga tregëtarët francezë u shndërrua në Andar Mahal (pallati i zonjave). Ndërsa ndërtesa e re u quajt "Rang Mahal".^[122]^[123]^[124]

Më 7 prill 1888, një tornado shkatërrues goditi Dhakën ashtu si dhe tërmeti i 12 qershorit 1897 duke shkaktuar dëme të mëdha. Ahsan Manzili, veçanërisht ndërtesa e Andar Mahalit, u dëmtua shumë, sa që përkohësisht u braktis. Një inxhinier anglez nga Kalkuta u ftua aty për ta shqyrtuar pallatin.^[124] Ai dha mendimin se përveç "Rang Mahalit", që kërkonte vetëm riparime, të gjitha ndërtesat e tjera duhet të rindërtoheshin. Kështu Ahsanullahu e vuri plotësisht në vëmendje rikonstruksionin e rezidencës. Ai rindërtoi Andar Mahalin dhe riparoi Rang Mahalin duke përdorur tulla të cilësisë së mirë që u sollën nga zona e Raniganxhit. Rang Mahalit iu shtua kupola e tanishme e mrekullueshme.^[121] Çfarë kishte qenë më parë qendra tregëtare franceze u rindërtua si një ndërtesë dy-katëshe e ngjashme me Rang Mahalin, me të cilin katet e para lidheshin me një urë druri. Të gjitha ndërtesat gjatë asaj kohe, morën një dizajn të ri, nën mbikëqyrjen e inxhinierit vendor, Gobindra Çandra Roi.^[122]

Ahsan Manzili është dëshmitar i shumë ngjarjeve historike të Bangladeshit. Navabët e Dhakës i drejtonin nga këtu çështjet e tyre gjyqësore të pançajatit (këshilli i fshatit) çdo ditë. Ahsan Manzilin e vizituan ose ndenjën në të shumë dinjitarë të Indisë Britanike, si nënmbretërit, guvernatorët dhe zv. guvernatorët që vizituan Dhakën. Në 1875, nënmbreti Lord Thomas Northbrook mori pjesë në një program mbrëmjeje te Ahsan Manzili, kur ai erdhi në Dhaka për të përuruar sistemin e furnizimit me ujë, të ndërtuar nga navabi Abdul Ghani. Në 1888, edhe Lord Dufferin e pranoi mikpritjen e ofruar në Ahsan Manzil. Lord George Nathaniel Curzon, që u bë nënmbreti ose Guvernatori i Përgjithshëm i Indisë Britanike në 1899, erdhi në Dhaka për fituar mbështetje për Ndarjen e propozuar të Bengalit. Edhe në 1904 Lord Curzon, gjatë vizitës në Bengalin Lindor, qëndroi në këtë pallat si i ftuar i navab Salimullah Bahadurit.^[122]

Pothuajse të gjitha veprimtaritë politike të navabit vërtiteshin përreth këtij pallati. Ahsan Manzili ishte djepi i "All India Muslim League". Në 1906, të ftuar nga navabi Salimullah, u mblodhën udhëheqësit myslimanë nga i gjithë nënkontinenti për Sesionin e 20-të të "All India Mohammedan Educational Conference". Mbledhja u zhvillua në Durbar Hall-in e Ahsan Manzilit, nga 27 dhjetori deri në 29 dhjetor 1906. Kurse më 30 dhjetor, këtu u formua "All India Muslim League", partia që më vonë do të krijonte Pakistanin, kur Britania të largohej nga nënkontinenti në 1947. Kjo mbledhje ishte një ngjarje që pati ndikime kruciale në historinë politike të të gjithë Indisë.

Pas vdekjes së Ahsanullahut në 1901, familja e humbi ndikimin dhe prestigjin sidomos nga mosmarrëveshjet e brendshme. "Dhaka Nawab State" u mor me aktin e "East Bengal Estate Acquisition" në 1952. Edhe shkëlqimi i rezidencës filloi të venitej, ndërsa familja u dobësua shumë financiarisht për tu kujdesur për një pronë kaq të madhe. Menjëherë pas marrjes së tokave navabi Habibullah e zhvendosi rezidencën e tij në "Paribag Green House". Pallati ishte në prag të kolapsit pasi pasardhësit i dhanë dhomat me qera pa konsideruar dinjitetin. Shumë pasardhës të varfër të navabit, ashtu edhe nevojtarë vendas, zaptuan mjedise të kompleksit. Ata i shkaktuan shumë dëme kompleksit duke e katandisur kompleksin për një përiudhë kohe në një barakishte të pistë.^[124]

Duke parë rëndësinë historike dhe arkitekturore të Ahsan Manzilit, Qeveria e Bangladeshit ndërmori nismën për ta mbrojtur dhe në 1985 e bleu atë duke filluar rikonstruksionin për të ruajtur strukturat e mbetura. Nën mbikëqyrjen e Drejtorinë e Punëve Publike dhe Arkitekturës, rikonstruksioni historik i Ahsan Manzilit dhe mjedisit të tij u përfundoi në vitin 1989. Një pjesë e anës veriore të pronës iu dha Korporatës Qytetëse të Dhakës ndërsa gjysma e Andar Mahalit dhe zona rezidenciale navabe mbetën siç ishin. Për muzeun u përdor më pak se 5 acres (2.0 ha).^[125] Më 20 shtator 1992 Ahsan Manzili i çeli dyert e tij si godinë e Muzeut Kombëtar të Bangladeshit.

Në të njëjtin vit, "Architect's Regional Council of Asia" e nderoi projektin e restaurimit me medalje të artë. Motivacioni i çmimit shkruan: "Nga virtualisht një rrënojë, Ahsan Manzili u restaurua dhe rikonstruktua në madhështinë e tij të mëparshme ….Restaurimi është gjithashtu një shembull i një programi me buxhet të vogël dhe tregon sa shumë mund të arrihet në Azi kur një bashkësi beson në vlerën dhe meritën e ruajtjes së arkitekturës së shkëlqyer për përfitimin e ekonomisë, kulturës dhe banorëve të tyre. Ai vendos një shembull të vlefshëm për tu ndjekur".^[124] Tashmë, Ahsan Manzili është një muze popullor dhe një tërheqje e rëndësishme turistike në Dhakën e Vjetër.

Arkitektura

Ahsan Manzili është një nga monumentet arkitekturorë më të rafinuar të Arkitekturës Indo-Evropiane të Bangladeshit. Portali me tre harqe i kompleksit, façata tempullore e kryesuar nga një pediment, kapitelet e kolonave greko-romake, shtyllat dhe dritaret e harkuara, janë kryesisht shprehje e arkitekturës evropiane. Megjithatë ai ka të përzier edhe disa motive dekorative indiane, si verandat e tërhequra të modelit mogul për një klimë tropikale.^[124]

Kompleksi është i ndarë në anën lindore, të përbërë nga Rang Mahali, dhe anën perëndimore, të përbërë nga Andar Mahali. Dy krahët simetrikë anësorë shtrihen në një gjerësi prej 55.8 m. Pallati dy-katësh është ndërtuar mbi një platformë të ngritur 1 m dhe ka përmasa 125.4 m me 28.75 m. Kupola, me një dizajn kompleks, ndodhet në qendër të Rang Mahalit. Dhoma poshtë saj është katrore por që me punim me tulla përreth këndeve të çatisë janë shtuar trompa këndore për ti dhënë asaj një formë tetëkëndore. Në këtë mënyrë forma tetëkëndore duket si tamburi i kupolës. Dhe në fund kupola pjerrësohet gradualisht nga tetë këndet e 'tamburit' duke mar formën e gonxhes së zambakut (Kumud Kali). Maja e kupolës që nga toka është 27.13 m e lartë.^[121]

Ka portikë afërsisht 5.2 m të lartë në anët veriore dhe jugore të pallatit. Ndërtesa shtrihet me një pamje breglumore, e cila nëpërmjet kopështit ballor prej portikut jugor zbret me një palë shkallë të gjera. Dikur në kopështin përballë shkallëve ishte një shatërvan i shkatërruar, që është rindërtuar. Verandat e gjera të veriut dhe jugut të të dy kateve qëndrojnë mbi arkada gjysmë-rrethore. Dyshemeja është e shtruar me mermer.^[121] Përgjatë anëve veriore dhe jugore të ndërtesës ka veranda me tarraca të hapura. Lartësia nga dyshemja në tavan është afërsisht 5.2 m në katin përdhes dhe 5.8 m në të parin.

Së brendshmi, pallati është i ndarë në dy gjysma simetrike në të dy krahët e kupolës. Hapësira e brendshme përbëhet nga katër kthina përgjatë aksit lindje-perëndim dhe pesë kthina përgjatë aksit veri-jug. Në katin e dytë, "Darbar Hall-i" dhe salla e kërcimit (xholshaghar dhe naçghar) janë përkrahë rotondës, përkatësisht në lindje dhe perëndim. Këto dhoma paraqesin zbukurime elegante në dru të kupolës artificiale të tavanit, me dizajne gjeometrike. Dy dhoma të mëdha (mehmankhana) për zbavitjen e të ftuarëve. Ka një sallë ngrënieje me hapësirë të gjerë në katin e parë, drejtpërdrejt poshtë "Darbar Hall-it". Dyshemetë e sallës së ngrënies dhe "Darbar Hall-it" janë dekoruar me pllaka kineze të ngjyrosura më të bardhë, të gjelbër dhe të verdhë. Mbrapa rotundës ndodhet një palë shkallë monumentale prej druri, me hekurin e farkëtuar të balustradës që paraqet motive me gjethe hardhie. Gjatë ditëve të lavdishme të navabëve pranë shkallëve mbahej një libër vizitorësh i veshur me ar. Vizitorët e shquar të pallatit do të shënonin vëzhgimet e tyre.^[121] Dyert janë vendosur brenda harqeve gjysmë-rrethore. Dyert e brendshme kishin qelqe shumë-ngjyrëshe dhe të jashtmet ishin prej druri me dizajne. Çatinë e këtyre dhomave e mbajnë trarë prej druri. Dyert me qemerë janë zbukuruar me qelqe dhe gurë të ngjyrosur. Muret e pallatit janë 76 cm të trashë.^[124]

Rang Mahali në katin e parë të hyrjes ka kolona jonike, ndërsa në katin e dytë dhe në tamburin e kupolës përdor kolona korintike. Ai ka një dhomë ndenjjeje, një dhomë loje me letra, një bibliotekë, një dhomë ceremoniale dhe dy dhoma të ftuarish. Andar Mahali pwrdor kolona dhe parasta korintike. Ai ka një sallë kërcimi, një magazinë, një sallë mbledhjeje, një dhomë thesari, një sallë ngrënieje, një sallë muzike dhe disa dhoma ndenjeje. Dhoma e famshme e blinduar e thesarit, ku depozitoheshin gjërat e çmuara të navabëve, ishte në mes të pesë dhomave, e vendosur në gjysmën perëndimore të katit përdhes. Verandat e gjera jugore në të dy katet dhe parapetet në krye ofrojnë një pamje delikate që është në harmoni me Rang Mahalin. Në ndërtimin e çatisë janë përdorur trarë prej hekuri.^[121]

Curzon Hall

Artikulli kryesor: Curzon Hall

Curzon Hall është një ndërtesë e periudhës koloniale britanike që shërben si Fakulteti i Shkencave të Universitetit të Dhakës, i vendosur në Shahbag Thana të Dhakës, në Bangladesh.^[126]

Ndërtesa fillimisht shërbeu si selia qeveritare e qendrës së provincës së Bengalit Lindor dhe Assamit 1905-1911. Ajo është emërtuar sipas Lord Curzon-it, nënmbretit të Indisë, që vendosi gurin e saj të themelit në 1904.^[126] Që nga krijimi i Universitetit të Dhakës në 1921, ai shërbeu si Fakulteti i Shkencave dhe me domethënien e tij historike, është bërë një emblemë e traditës arsimore të vendit.

Historia

Më 19 shkurt 1904, - Lord George Nathaniel Curzon (Lord Curzon), nënmbreti dhe guvernatori i përgjithshëm i Indisë, vendosi gurin e themeleve të kësaj ndërtese, që u emërtua sipas tij, 'Curzon Hall'. Pas shpalljes së ndarjes së Bengalit (1905-1911) në 16 tetor 1905, rëndësia e ndërtesave në zonën Ramna u rrit për shkak të kthimit të Dhakës në kryeqytet të Bengalit Lindor dhe Assamit. Curzon Hall shërbeu si seli e zyrës provinciale të qeverisë. Për të përgatitur kryeqytetin provincial, administrimi kolonial bleu terrene të gjera në zonën e gjelbër Ramna përtej rrethinës veriore të Dhakës, të kufizuar nga linja e atëhershme hekurudhore.

Qëllimi i ndarjes ishte se autonomia politike e myslimanëve të Bengalit Lindor do të barazpeshonte fuqinë në rritje të hinduve në Bengalin Perëndimor. Ahmad Hasan Dani, autor i "Dacca: A Record of Its Changing Fortunes" (1956), pohon se Curzon Hall-i filliminsht u ndërtua si një bashki e qytetit për administratën koloniale. Por sipas historianit Sharifudin Ahmed, ajo u ndërtua si një bibliotekë për Dhaka College. Megjithatë qëllimi i ndërtimit mbetet akoma i diskutuar.

'The Dhaka Prakash' i 1904-ës shkroi: "Dhaka College do të zhvendoset te 'Nimtoli'. Drejtori i nderuar Dr. Roy ishte i kujdesshëm të ndërtonte një bibliotekë të lidhur me këtë kolegj".

Ndërtesën e financuan zamindarët e Bhavalit, një zonë në distriktin lindor të Dhakës, në Bengalin britanik. Me rastin e mbërritjes së guvernatorit, ata dhuruan 150 mijë rupi për ndërtimin e një biblioteke të përgjithshme të emërtuar 'Curzon Hall' në zonën Ramna për të nderuar Lord Curzon-in. Ata ishin të etur për t'ju bashkangjitur programeve zhvilluese të Lord Curzon-it për kryeqytetin e ri dhe të vinin më në pah vlerat e tyre.^[127]

Si pasojë e statusit të ri si kryeqytet i Bengalit Lindor në Dhaka u përmirësua arkitektura dhe infrastruktura urbane. Ky zhvillin në Ramna ndihmoi të zbuste pamjen e mjeruar të Dhakës. Pati investime të konsiderueshme në infrastrukturën e qytetit, duke përfshirë: sistemin e administrimit të mbetjeve, menaxhimin e ujërave dhe sistemin e kanalizimeve, ndriçimin rrugor dhe përmirësimin e rrugëve. Në lagjen Ramna u ndërtuan një numër i rëndësishëm godinash për zyra qeveritare, arsimore dhe rezidenciale. Dy ndërtesat më ambicioze arkitekturore aty ishin 'Curzon Hall' dhe Government House (tani Gjykata e Lartë e Dhakës).^[127]

Pas anullimit të ndarjes së Bengalit në 1911, klasat e Dhaka College-it u vendosën te 'Curzon Hall-i'. Më vonë, kur u krijua Universiteti i Dhakës në 1921, Curzon Hall-i u përfshi si Fakulteti i Shkencave të Universitetit të Dhakës.

Në vitin 1947 pas ndarjes së Indisë u krijua shteti i Pakistanit që përfshinte edhe Bengalin Lindor. Në 1948, Asambleja Kushtetuese e Pakistanit vendosi gjuhën urdu dhe anglishten si gjuhët e vetme për tu përdorur në asamble. Kjo u kundërshtua brenda asamblesë pasi shumica e popullsisë së Bengalit Lindor fliste bangla dhe jo urdu.^[128]

Studentët e Universitetit të Dhakës e kundërshtuan që në fillim politikën shtetërore të gjuhës.^[128] Kur kryeministri i atëhershëm i Pakistanit Mohamad Ali Xhinah erdhi në Dhaka, në një takim të mbajtur në 'Curzon Hall', shpalli me krenari se politikën gjuhësore të Pakistanit. Por studentët e mbledhur e kundërshtuan, dhe që atëherë emri i Curzon Hallit u lidh me "Lëvizjen për Gjuhën Bengale".^[126] Gjatë "Lëvizjes për Gjuhën Bengale", 1948–1956, Curzon Hall-i ishte vendi i ngjarjeve të ndryshme të rëndësishme.

Curzon Halli ka një histori të shquar arsimore, politike dhe arkitekturore. Ai ishte i rëndësishëm në shumë beteja politike dhe sot është një pjesë vitale e traditës arsimore. Struktura e tij masive qëndron si një monument i trashëgimisë arsimore dhe historike të qytetit.^[129]

Arkitektura

Është një nga shembujt më të bukur të Arkitekturës së Dhakës. Ndërtesa dy-katëshe përfaqëson një stil të përzier të elementeve arkitekturore evropiane dhe indiane, që njihet si stili Indo-Saraçen, Indo-Evropian ose Mogul-Gotik. Ky stil ishte popullor zgrip të shekujve të XIX dhe XX në Indinë koloniale.^[126] Ndërtesat bashkëkohore gjetkë në Indi, si "Taj Mahal Hotel" në Mumbai (1904) dhe Stacioni Hovrah në Kalkuta (1900-1908) shfaqin një përzierje të ngjashme të elementeve arkitekturore. Ndërtesa imponuese përfaqëson përpjekjen e administrimit kolonial për të përfshirë elemente të arkitekturës 'vendore' për të treguar ndjeshmërinë e tij ndaj kulturës vendase, që ata shpresonin se do të zbuste ndjenjat nacionaliste mes tyre.^[127]

Stili kombinon funksioneve dhe format e parapëlqyera mogule, si harqet dhe kupolat, që besohet se kanë hyrë në botën islamike nga perëndimi. Ndërsa planimetria e Curzon Hall-it tregon ndjeshmërinë hapsinore evropiane, eksteriori i tij të sjell në mendje Arkitekturën Mogule. Ai shënon lënien pas të Kryengritjes së Sepojve në 1857, dhe hyrjen e drejtpërdrejtë të Indisë nën kurorën britanike, duke kërkuar legjitimim nëpërmjet lidhjes me mogulët. Ngjyra e kuqe e errët e tullave zëvendëson gurin e kuq ranor të mogulëve. Çhatrit, një motiv tipik mogul, përcakton pamjen e Curzon Hall-it, siç shfaqet te Varri i Humajunit dhe Fortesa e kuqe në Delhi; Taxh Mahali dhe Varri i Itmad-ud-Daulah-ut në Agra; dhe Divani-i-Khasi në Fatehpur Sikri. Konsujt e zbukuruar, strehët e thella dhe kupolat e taracës, veçanërisht të seksionit të mezit janë përkujtues të Divan-i-Khasit të vogël por të mirënjohur në fortesën pallat të Fatehpur Sikrit, kryeqyteti i perandorit Akbar midis 1570 dhe 1585. Ashtu si te Varri i Itmad-ud-Daulah-ut, balustradat e Curzon Hall-it paraqesin xhali dekorativë (thurje-rrjetësore të ndërlikuara zbukuruese) dhe ngrihet mbi korniza me konsuj të zbukuruar. Veranda të shumta gjenden përreth ndërtesës, duke mundësuar një hapsirë të tërhequr dhe duke i mbrojtur dhomat e brendshme nga shirat musonikë. Zgjedhja e qëllimshme e stilit të Fatehpur Sikrit mund të shpjegohet me faktin se britanikët parapëlqenin Akbarin si më i dituri dhe toleranti nga mogulët, duke ushqyer idealin e rolit të tyre në Indi.^[126]

Kompozimi i ndërtesës së drejtuar nga veriu është simetrik: Një sallë e madhe qendrore e anash-shoqëruar nga krahë linearë në të dy anët, mbarojnë me forma drejtkëndore. Holli qëndror tre-katësh me kolonada është fokusi i planit dhe i aksesueshëm nga të gjitha anët. Llozhat përfshijnë interierin e hollit në katin e dytë dhe të tretë. Tavani zbukurohet nga panele katrore me ngjyra. Hyrja shënohet nga një kullë e lartë dhe e dalë që duket se kompenson mungesën e një kupole. Kulla ka tre dritare të larta me harqe patkua, të kornizuara brenda një kamareje. Çhatrit e lartë kurorëzojnë kullën në të katërt këndet, ndërsa ndërmjet shfaqen tre çhatri më të vegjël në çdo anë. I vendosur në hapësirën e gjelbër dhe të mirëmbajtur të kopshtit botanik, kjo ndërtesë dy-katëshe me tulla ka një sallë qëndrore të madhe, krahët anësorë në lindje dhe në perëndim me mjaft dhoma, dhe veranda të shumta në të gjitha anët.

Lartësimi i Curzon Hall-it, me një larmi shtyllash, kamaresh, panelesh, dritaresh me qemer, strehët dhe çhatrit, të japin një ndjesi mbresëlënëse. Duke u ngritur mes kopështit të harlisur të Ramnas, ai shfaq madhështinë e tij të qetë.^[127]

Në mjedisin rrethues të Curzon Hall është vendosur Kopështi Botanik i universitetit, qw është përdorur nga studentët dhe fakulteti për studimin shkencor të botanikës.^[130] Mbrapa tij ndodhet një pellg i madh, në perëndim të të cilit gjendet ndërtesa kryesore e 'Sher-e-Bangla Fazlul Huq Hall-it'.

Në Curzon Hall ndodhen shumica e ndërtesave të departamenteve të Fakultetit të Shkencave. Ai është i vendosur në anën jugore të ndërtesës së Gjykatës së Lartë. Këndi qëndror i lojërave të Universitetit të Dhakës ndodhet në anën perëndimore të ndërtesës, ndërsa Shahidullah Hall-i ndodhet në jug. Përreth Curzon Hall-it ndodhet "Mauzoleu i Tre Udhëheqësve" dhe Porta e Dhakës. Të tëra strukturat përreth Curzon Hall përkujtojnë zhvillimin e qytetit.^[129] Në këtë ndërtesë ndodhet një sallë e stërmadhe qëndrore. Përkrahë Curzon Hall-it ndodhet varri i gjuhëtarit Muhamad Shahidullah.

Megjithëse tanshmë Curzon Hall përdoret si mjedis akademik i universitetit, ai është gjithashtu një qendër rekreacionale për vizitorët vendas dhe të huaj. Çdo mbasdite, mijëra studentë dhe shijues të zbavitjes mblidhen aty. Në mes të zhurmës së kryeqytetit, në Curzon Hall-in e mbushur me gjelbërim mund të shijosh natyrën.

Xhamia Yjore

Artikulli kryesor: Xhamia Yjore

Xhamia Yjore (e njohur nga vendasit si Tara Masxhid ose "Sitara Masxhid" (bengalisht: তারা মসজিদ), është një xhami e vendosur në Rrugën Abdul Khairat, në lagjen Armanitola të Dhakës së vjetër në Bangladesh. Xhamia ka dizajn zbukurues me motive yjesh blu. Ajo u ndërtua në gjysmën e parë të shekullit të XIX nga Mirza Ghulam Piri (i quajtur edhe Mirza Ahmed Xhani).^[131]

Historia

Fillimisht xhaminë e ndërtoi fisniku vendor, Mirza Ghulam Piri, prandaj ajo ishte e njohur si Xhamia e Mirza Ghulam Pirit.^[132] Paraardhësit e Mirza Ghulam Pirit ishin vendosur në Mohalla Ale Abu Sajid (Armanitola e tanishme). Xhamia nuk është e datuar nga ndonjë mbishkrim, por duke ditur se Mirza Ghulam Piri vdiq në 1860, data e ndërtimit të saj duhet të jetë në gjysmën e parë të shekullit të XIX.^[131] Nga ana tjetër libri me punime litografike "Panorama of the City of Dacca", i publikuar në 1850 nga Messrs. Dikinson e paraqet në një litografi xhaminë nën titullin "A House, building by Meerza Golam Peer"^[133]

Fillimisht ishte një xhami gjatësore (10.06m x 4.04m) me tre kupola. Kishte tre mihrabe në murin e kiblës në bashkërenditje me tre hyrjet e xhamisë, nga të cilat qendrorja ishte më e madhja. Mbi dhomën e lutjeve ndodheshin tre kupolat, nga të cilat, qëndrorja ishte më e lartë dhe më e madhe se dy të tjerat. Kupolat mbahen në brendësi mbi trompa këndore. Ndërtesa origjinale e xhamisë nuk ishte e dekoruar siç është tani. Muri i thjeshtë dhe i zhveshur i anës perëndimore dëshmonte thjeshtësinë e të shkuarës së saj. Tre hyrjet jugore të xhamisë janë pa dyshim ato origjinale.^[131]

Më vonë, në 1926, një sipërmarrës vendor i quajtur Ali Xhan Bepari e rinovoi xhaminë. Ai financoi riveshjen e saj me pllaka me modele të larmishme delikate dhe të pasura, si yjet blu dhe motive të tjera. Ai i shtoi edhe një verandë në anën lindore të saj, pak a shumë duke e dyfishuar gjerësinë e saj pa e ndryshuar modelin e saj fillestar. Në façatën lindore të verandës u ngritën pesë arkada mbi katër shtylla. Që atëherë xhamia mori emrin e tanishëm "Tara Masxhid" (ose dhe "Sitara Masxhid").^[134]

Në 1987 xhamia u shndërrua në një xhami me pesë kupola. Tashmë, gjatësia dhe gjerësia e xhamisë janë 21.34m dhe 7.98m përkatësisht. Planimetria e saj pësoi disa ndryshime; një mihrab u shkatërrua dhe u shtuan tre mihrabë të rinj dhe dy kupola të tjera. Arkada pesë-harkëshe mundëson hyrjen në xhami. Harqet e shumëfishtë mbahen mbi shtylla tetëkënore.^[131]

Arkitektura

E ndërtuar fillimisht në Stilin Arkitekturor Mogul, ajo ishte një xhami e thjeshtë drejtkëndore, me përmasa 10 metres (33 ft) me 3.35 metres (11.0 ft) me tre dyer në façatën lindore (façata kryesore) dhe dy të tjera, një në murin verior dhe një në murin jugor. Në kohën e ndërtimit, Xhamia Yjore u projektua dhe ndërtua me tre kupola, të vendosura mbi dhomën e lutjeve, ku qendrorja ishte më e madhja. Kullat theksonin këndet dhe façatat shfaqnin panele të suvatuara dhe dekoruara. Ndërtesa ishte shumë e thjeshtë, me asnjë nga elementet dekorativë që shohim sot. Tre dyert harkore në anën jugore të xhamisë janë hyrjet origjinale.^[132]

Rinovimin i saj në 1926, i shtoi një verandë ballore dhe sipërfaqja e saj, si brenda ashtu edhe jashtë u ribë në 'çini tikri'. 'Çini tikri' është një mozaik i dekoruar me copa porcelani, që qe popullor gjatë viteve 1930. Një pjesë përdor copa porcelani në ngjyra solide dhe formon modele nëpërmjet vendosjes së këtyre pjesëve të ngjyrosura në sipërfaqen e bardhë, ndërsa pjesa tjetër përdor copa qelqi të glazuar. Copat e porcelanit për mozaikun u morën enë porcelani japonez dhe anglez. Xhamia është një nga shembujt shumë të paktë të mbetur të dekorimit me këtë lloj mozaiku.

Kupolat dhe eksteriori u mbuluan me mozaik të dekoruar me motive me ngjyra në formë yjore. Në këndet e harqeve dhe gjetkë në fasadë një motiv i rëndësishëm dekorativ është vazoja me lule. Për dekorimin e xhamisë janë përdorur motive vazosh me lule, degësh lulesh, rozeta, gjysmë-hëna, yje dhe shkrimi kaligrafik arab. Muri i jashtëm midis dyerve është dekoruar me motivin japonez të Fuxhisanit (malit Fuxhi) mbi pllaka të glazuara, ndërsa pjesa e sipërme e fasadës dekorohet me një dizajn gjysmë-hëne dhe ylli. Mbi kupolat prej mermeri të bardhë janë krijuar qindra yje blu. Motivi i yjeve blu mbizotëron në të gjithë xhaminë gjë që i jep emrin "Xhamia Yjore" ("Tara" ose "Sitara Masxhid" në bengalisht).^[131]

Përgjatë kohës, i janë bërë edhe shtesa dhe rinovime të tjera, por veçoria e motiveve yjore blu ka rezistuar. Në 1987, Ministria e Çështjeve Fetare dhe Departamenti i Arkitekturës kontraktoi Giasul Huque dhe Zahiruddin-in për të bërë zgjerimin e sallës së lutjeve, që të përfshinte edhe dy kupola të tjera. Kjo shtesë u dekorua gjithashtu me copa porcelani me forma yjore, të vendosura mbi sipërfaqen e bardhë. Këtë herë, një pjesë e strukturës origjinale u shemb për ti hapur rrugë dy kupolave të tjera dhe krijimin e pesë hyrjeve harkore. Megjithë shtesat dhe rinovimet e ndryshme, shumica e strukturës fillestare qëndron akoma.^[132] Pjesa e sipërme e façatës lindore përfshin edhe motvin e gjysmë-hënës.

Në sipërfaqen e brendshme punimi çini tikri, duke përdorur copa të ndryshme qelqi të glazuara mer një tjetër teksturë. Tre mihrabët dhe dyert janë dekoruar me modele floreale mozaiku. Motivi i lules në vazo është përsëritur si te pendenti ashtu dhe te interiori i murit të verandës. Në sipërfaqen midis dyerve gjendet një element dekorativ japonez me motivin fuxhijama. Tre mihrabët dhe dyert e dekoruara me mozaik me model floreal. Motivi i vazos me lule përsëritet si një element dekorativ në pjesën e brendshme të murit të verandës.

Periudha Pakistaneze (1947-1971)

Britanikët e lanë nënkontinentin Indian në 1947, ndërsa Dhaka u bë kryeqyteti i Bengalit Lindor, krahu lindor i Pakistanit. Në 1956, Bengali Lindor u njoh si Pakistani Lindor. Zhvillimi i real i qytetit filloi pas Ndarjes së Indisë në 1947, kur Dhaka u njoh si kryeqyteti i dytë i Pakistanit, që u formalizua me kushtetutën e re në 1962.^[135]^[10]

Ndarja e Indisë Britanike në 1947 shënon fillimin e një fazeje të re të arkitekturës së Dhakës. Thyerja e vazhdimësisë kulturore dhe mungesa e arkitektëve krijuan një zbrazëti në arkitekturën post-koloniale në Bangladesh. Megjithëse modenizmi kishte lindur në vitet njëzet në Evropë, Arkitektura Moderniste në në Bangladesh ishte pothuajse e panjohur deri në mes të viteve pesëdhjetë. Prania e arkitektëve të saj filloi të ndihej vetëm në fund të viteve 1960.^[11]

Gjatë kësaj periudhe, Shteti, si klienti kryesor, shpesh kontraktoi inxhinierë dhe arkitektë pakistanezë dhe perëndimorë. Karakteristikë e kësaj periudhe është zhvillimi i Departamentit të Punëve Publike si ofruesi kryesor i ndërtimtarisë dhe zhvillimit fizik. Kështu praktika arkitekturore u privua nga zelli patriotik duke u burokratizuar dhe alienuar. Qëllimet e kombit pakistanez ishin në përputhje me stilin anonim dhe bajat ndërkombëtar, që kishte arritur një kulm të përbëtshëm. Për rrjedhojë, arti i ndërtimit u impersonalizua dhe i mungonte çdo shenjë e identitetit kombëtar.

Dy arkitektë britanikë, Edward Hicks dhe Ronald McConnel, iu bashkuan Qeverisë së Pakistanit Lindor në 1948. Ky i fundit, që po punonte si ndihmës arkitekt i vjetër, u bë arkitekt këshillues. Master Plani i Hicks-it, 'Riplanifikimi i Dhakës', përcaktoi përdorimin e ardhshëm të tokës së zonave të ndryshme të qytetit të Dhakës, si p.sh. zona komerciale e Motixhhilit, zona e shopingut në Navabpur dhe zonat rezidenciale të Azimpurit dhe Dhanmondit. Ai ndërmorri dizenjimin e mjaft projekteve si Hoteli Shahbag, Tregu i Ri, "Azimpur Housing Estate" etj. Pas largimit të tij, në vijim në postin e arkitektit këshillues u promovua McConnel-i, që më pas u bë edhe planifikues urban, arkitekt qeveritar dhe në fund kryearkitekt. Gjatë nëntëmbëdhjetë viteve të gjata të shërbimit të tij (deri në nëntor 1971) McConnel-i dizenjoi shumë nddërtesa të rëndësishme publike dhe private si Spitali i Familjes së Shenjtë, Shkolla e Vajzave Vikuarunesa, Ndërtesa nëntë-katëshe e Sekretariatit etj.^[11]

Shumë nga projektet e sipër-përmendura ishin të parat e llojeve të tyre dhe të mëdha krahasuar me komplekset ekzistuese ndërtimore të asaj periudhe; ato ishin, në një farë mase, novatore edhe në koncept. Pasi trualli nuk ishte aq i shtrenjtë, arkitektët kihsin lirinë të shpërndanin ndërtesa horizontalisht më shumë se vertikalisht, duke i integruar ato me mjedisin dhe duke dizenjuar oborre të mëdhenj. Megjithatë, këta arkitektë huaj rrallë e përdorën mundësinë për të krijuar një arkitekturë shoqërisht, kulturalisht, politikisht dhe ekonomikisht harmonike dhe të ndjeshme me vendin. Si pasojë, veprat e tyre përfunduan si një seri monotone dhomash përgjatë verandave të gjata, të zbrazura nga imagjinata dhe të stilit të Arkitekturës Moderniste. Në ato ndërtesa gjerësisht të papërshtatshme funksionalisht, nuk kishte harmoni hapsinore, asnjë përpjekje për të rinovuar ose eksperimentuar me klimën ose materialet.

Në vitin 1956 u krijua "Dhaka Improvement Trust" për të koordinuar zhvillimin e qytetit. Master plani i parë i qytetit u hartua në vitin 1959.^[136] Organizata e Traktatit të Azisë Juglindore krijoi një qendër kërkimore mjekësore (tani të quajtur "ICDDR,B") në qytet në vitin 1960.

Në zona të mëparshme bujqësore dhe djerrë filluan të krijohen lagje të reja. Këto përfshinin Dhanmondin (hambari i orizit), Katabonin (pylli i gjembave), Kathalbaganin (korije xhekfrutash), Kalabaganin (korije bananesh), Segunbagiçën (korije tikësh) dhe Gulshani (kopësht lulesh).^[1] Standardet e jetesës u përmirësuan menjëherë nga standardet e para ndarjes.^[137] Ekonomia filloi të industrializohej. Në rrethinat e qytetit, u ndërtua fabrika më e madhe në botë e jutes. Fabrika prodhonte mallra juteje që kishin kërkesë të lartë gjatë Luftës Koreane.^[138] Hoteli Intercontinental, i dizajnuar nga William B. Tabler, u hap në vitin 1966. Arkitekti estoniano-amerikan Louis I. Kahn u përfshi në dizajnimin e Asamblesë së Dhakës, që fillimisht synohej të ishte parlamenti i Pakistanit Lindor, por që më vonë u bë parlamenti i Bangladeshit të pavarur.

Ndërtimtaria kulminoi gjatë viteve 1960, por në sfondin e Arkitekturës Moderniste, arkitektura e përdorur nuk shfaqte mjaftueshëm ndjeshmëri ndaj kontekstit. Mosmarrëveshjet e formimit të shtetësisë së Pakistanit janë pasqyruar në skenën fluide arkitekturore të krahut të tij lindor, që pranonte pasivisht nevojat dhe format e përcaktuara nga shteti, megjithë përpjekjet për të pasqyruar lindjen e frymës së re kombëtare. Kjo shprehej në përpjekjen për të lënë gjurmë ndërtimore në stilin ndërkombëtar me shenja kombëtare të sapogjetura dhe identitetit rajonal. Gjatë kësaj periudhe, vendi duhej të përballej me nacionalizmin në lindje bengalez, që gjithashtu kërkonte shprehinë arkitekturore. Në këtë mënyrë, u shfaq një stil bengalez i shprehur në tulla, që mund të vërehet për herë të parë në dizenjimin e Kolegjit të Arteve. Ky stil kulminoi në dizenjimin e ndërtesës së Xhatija Sangsad Bhabanit (Parlamenti Kombëtar) në Sher-e-Bangla Nagar.^[11]

Projekti i ndërtesës së Parlamentit (Xhatija Sangsad Bhabani) u ndërmorr nga qeveria qëndrore për të zbutur ndjenjat nacionaliste të krahut lindor të shtetit. Zona u dizenjua si kryeqytet i dytë. Kontrata e tij iu besua Luis I Kahn-it pas përpjekjeve të pa-sukseshme për të angazhuar mjeshtrin e arkitekturës Le Corbusier dhe Alvar Aalton. Ndërtesa e Parlamentit është struktura më e shquar arkitekturore e vendit; ajo ka fituar si çmime ndërkombëtare, ashtu dhe kritika. Si një ndërtesë ajo pati një ndikim të jashtëzakonshëm në teorinë dhe praktikën e Arkitekturës së Bangladeshit dhe është bërë një ikonë e gjallë. Megjithëse disiplinën strikte të modenizmit, ajo guxoi të përzihej me mjedisin ku ishte vendosur.

Biblioteka e Universitetit të Dhakës dhe Kolegji i Artit përfaqësojnë përpjekje të izoluara për të integruar mendimet bashkëkohëse perëndimore në arkitekturë. Ndikimi i mjeshtrit të arkitekturës bashkëkohëse, Le Corbusier, është i dukshëm në dizajnin e këtyre dy komplekseve në forma kubike, me plan të hapur themelesh, kolona të lira, mure ndarëse jo peshë mbajtës, strukturat prej betoni, çatitë e sheshta, rampat dhe grilat.^[11]

Kompozimi i pjesëve të ndryshme të kompleksit, strukturat e lehta, qartësia e tyre strukturore dhe bukuria natyrore, mungesa e trukeve dhe mjedisi i integruar i bënë këto dy ndërtesa shembujt e parë të Arkitekturës Moderniste në Bangladesh. Përfshirja e muraleve të Aminul Islamit dhe skulpturave të Novera Gaoharit tregoi për herë të parë përparësitë e krijimit të një mjedisi më të mirë me përdorimin e arteve dhe artizanateve të ndryshme.

Gjatë kësaj periudhe, arkitektura u lëkund midis dy ekstremeve. Nga një anë, arkitektët perëndimorë prodhuan disa vepra të shquara arkitekturore. Nga ana tjetër, profesionistët e ndërtimit praktikuan shtampa të lira islamike. Megjithatë, pak arkitektë bengalezë luajtën një rol novator në zhvillimin e Arkitekturës Moderniste gjatë kësaj periudhe.^[11]

"Consulting Engineers Pakistan Ltd." vendosi një firmë arkitekturore në Dhaka në 1960 të emërtuar 'Berger Engineers' në bashkëpunim me firmën amerikane Luis Berger Inc. Mjaft arkitektë që punonin për ta dhe që jepnin mësim në Universitetin e Pakistanit Lindor të Inxhinierisë dhe Teknologjisë, dizenjuan shumë ndërtesa institucionale deri në vitin 1967. Një mospërputhje mund të haset në punët e tyre, pasi shumë nga ata kishin pak njohuri dhe përvojë nga rrethanat vendore dhe shpesh, arkitektë të ndryshëm dizenjonin ndërtesa të ndryshme në të njëjtin kampus. Gjithësesi, veprat e tyre ishin krahasimisht të pastra dhe racionale.

Mes arkitektëve të Berger-architects, Robert Bouighy e ruajti përputhshmërinë me modelin arkitekturor, shkëlqimin teknik dhe estetik në krijimet e tij. Strukturat prej betoni dhe shprehia e tij e ndershme nëpërmjet dritareve fasha, mureve ndarës jo-peshë-mbajtës dhe verandave konsullare janë disa shembuj që karakterizonin dizajnin e Bouighy-t. Një martesë e përzier e novacionit hapsinor dhe strukturor kulminoi në dizajnet e tij të shquara të ndërtesës së gjimnazit BUET dhe Stacionit Hekurudhor të Kamalapurit. Stacionin e dizenjuan Bouighy dhe Dunhami, që është i dalluar për mbulesën në formë petalesh të hapura që bashkojnë një numër ndërtesash të ndryshme, jo harmonike. Veprat e tjera të Bouighy-t janë një bujtinë dhe selia e klubit të Universitetit Bujqësor; ndërtesa e Inxhinierisë Civile, tre bujtina dhe pavijoni i BUET-it (1963-67); Brothers' Hostel of Notredame College (1963); Shkolla e Shën Jozefit dhe Fjetina e Motrave të Spitalit të Familjes së Shenjtë.^[11]

Megjithëse nuk ishte një arkitekt, Rolf Kaiser dizenjoi bujtinat, rezidencën e zëvendës kancelarit, ndërtesën e klubit etj. të Universitetit Bujqësor dhe disa ndërtesa bankare në Motixhhil. Veprat e Berger Group kontribuan në krijimin e interesit për arkitekturën mes njerëzve të thjeshtë.

Gjatë kësaj periudhe, biznesmenët dhe industrialistët jo-bengalezë arritën kulmin e tyre. Adamji krijoi një fabrikë të madhe juteje në Sidirganxh dhe kontraktoi "Thariani and Sons" të Karaçit për të përgatitur Master Planin për Adamxhinagarin. Thariani, një arkitekt i diplomuar që punonte që nga viti 1929, krijoi një projekt zyre në Dhaka në 1961. Ai shpejt vendosi lidhje të ngushta me industrialistët jo-bengalezë, një lëvizje që e ndihmoi atë të fitonte shumë kontrata qeveritare dhe private. Në dekadën e fundit para Pavarësisë, "Thariani and Sons" ishte firma arkitekturore këshilluese më e ngarkuar duke dizenjuar rreth tridhjetë industri dhe mjaft ndërtesa shumë-katëshe në zonën e Motixhhilit. Ata dizenjuan gjithashtu një larmi ndërtesash të tjera duke përfshirë shumë rezidenca, Xhaminë Baitul Mukarram (1961-65) dhe Akademinë Shilpakala (1963).^[11]

"Thariani and Sons", më pas u drejtua nga djali i inxhinierit themelues. Firma gradualisht e shndërroi degën e saj në Dhaka në një zyrë qëndrore për të shërbyer klientelën gjithmonë e në rritje. E pavëmendshme ndaj koncepteve dhe praktikave botërore të arkitekturës bashkëkohëse, ajo u bazua në shijen dhe mahnitjen e njerëzve të thjeshtë drejt arkitekturës së përkohshme popullore duke kopjuar nga burimet e huaja që nuk përfillnin klimën, kulturën, materialet dhe nocionet estetike vendore. Megjithë gëzimin e mundësisë së rrallë të dizenjimit të qindra ndërtesave, veprat e saj nuk tregojnë një përmirësim gradual. Firma nuk ishte e aftë të vendoste një trend, as mund të vendoste një mjedis të përshtatshëm për vlerësimin e arkitekturës dhe praktikës së saj. Megjithatë, popullariteti i saj ishte kaq i përhapur sa një nga ndërtesat e saj jo mbresëlënëse (ndërtesa DIT) u përdor si simboli i qytetit.

Në 1964 arkitekti novator bengalez, Muzharul Islam, formoi Vastukalabidin, firmën e parë të konsulencës arkitekturore vendore. Shpejt ajo u bë një prani e rëndësishme në skenën arkitekturore të Bangladeshit duke dizenjuar mjaft ndërtesa të shquara në gjysmën tjetër të dekadës. Mes këtyre ishin dy universiteteve të reja në Çitagong dhe Savar, Ndërtesa NIPA (tani pjesë e Fakultetit të Studimeve të Biznesit në Universitetin e Dhakës) (1964-67), Krisi Bhavani në Motixhhil (1965), etj. Islami besonte se një lëvizje arkitekturore, që të përshtatej me Bangladeshin duhej të kishte si model, shembujt e krijimeve arkitekturore të arkitektëve të shquar botërorë, që mund të ofronin frymëzim dhe konfidencë për arkitektët vendorë. Në këtë mënyrë, ai kontribuoi aktivisht në sjelljen e arkitektëve të tillë të famshëm për të punuar në Bangladesh, si Luis I Kahn, Paul Rudolph dhe Stanley Tigermann. Gjithashtu, arkitektë të tjerë të famshëm si Constantine Doxiadis dhe Richard Neutra punuan me të përpara vitit 1971. Përfshirja dhe kontributi i tyre në zhvillimin dhe orientimin e arkitekturës në Bangladesh ishte një aspekt pozitiv i viteve 1960. Krijimi i fakultetit të parë të arkitekturës në Univesitetin e Inxhinierisë dhe Teknologjisë së Pakistanit Lindor në 1961, nën drejtimin dhe asistencën e Texas A. and M. University dhe drejtimin e prof. Richard Vrooman, ishte një ngjarje domethënëse. Ajo i dha drejtim zhvillimit të ardhshëm të arkitekturës në Bangladesh. Brezi i parë i arkitektëve u diplomua në vitin 1966.^[11]

Doxiadis Associates, e drejtuar nga një arkitekt, urbanist dhe filozof i famshëm grek, dizenjoi mjaft komplekse institucionale të sponsorizuara nga "Ford Foundation". Projektet e Doxiadis-it, si "Comilla BARD", Kolegji i Ekonomisë Shtëpiake, IER-i dhe TSC-i i Universitetit të Dhakës, shprehin përshtatjen klimatike dhe funksionale në dizajnin e grupeve të ndërtesave me funksione të shumëfishta në të njëjtin kampus dhe theksimi i marrëdhënieve të ndërsjellta. Dizenjimi i instituteve politeknike tregon ndjeshmërinë ndaj materialeve ndërtimore vendore dhe përdorimi i një vokabulari të përgjithshëm konsistent.

Xhatija Sangsad Bhabani

Artikulli kryesor: Xhatija Sangsad Bhabani

Xhatija Sangsad Bhabani ose Ndërtesa Kombëtare e Parlamentit, (bengalisht: জাতীয় সংসদ ভবন Jatiyô Sôngsôd Bhôbôn) është godina e Parlamentit të Bangladeshit, e vendosur në Sher-e-Bangla Nagar përkrhahë shkollës së Shën Josefit në kryeqytetin e Bangladeshit, Dhaka. E dizenjuar nga arkitekti Louis Kahn, ndërsa vendi ishte akoma pjesë e Pakistanit, kompleksi është një nga komplekset më të mëdhenj legjislativ në botë, duke zënë 208 akre.^[139]

Ndërtesa shfaqet në mënyrë të spikatur në filmin e vitit 2003 My Architect, duke paraqitur karierën dhe trashëgiminë familiare të arkitektit të saj, Louis Kahn. Robert McCarter, autor i Louis I. Kahn, e përshkruan Parlamentin Kombëtar të Bangladeshit si një nga ndërtesat më domethënëse të shekullit të XX.^[140]

Historia

Përpara përfundimit të tij, parlamentet e para dhe të dyta përdorën Sangsad Bhabanin e Vjetër, që tashmë shërben si zyra e kryeministrit.^[141]

Ndërtimi filloi në tetor 1964 kur Bangladeshi ishte Pakistani Lindor, i urdhëruar nga Ajub Khani nga kryeqyteti i Pakistanit Perëndimor, Islamabadi. Ajubi besonte se ndërtimi i një kompleksi legjislativ modern do ti qetësonte bengalezët.^[142]

Xhatija Sangsadi u projektua nga Louis Kahn-i. Qeveria kërkoi ndihmë nga aktivisti dhe arkitekti i Azisë Jugore, Muzharul Islam që rekomandoi sjelljen e arkitektëve kryesorë botërorë për projektin. Ai fillimisht u përpoq të sillte Alvar Aalto-n dhe Le Corbusier-in, që ishin të dy të padisponueshëm në atë kohë. Islami pastaj listoi Kahnin, mësuesi i tij i mëparshëm në Yale.^[142]

Ndërtimi u ndal gjatë Luftës për Çlirimin e Bangladeshit në 1971 dhe u përfundua më 28 janar 1982. Louis Kahn-i vdiq kur projekti ishte afërsisht i realizuar në tre të katërtat dhe u vijua nga David Wisdom, që punonte për Louis Kahn-in.^[142]

Gjatë mandatit qeverisës që nisi më 28 tetor 2001, qeveria lajmëroi planet për "të plotësuar planin e Louis Kahn-it" duke ndërtuar rezidenca për kryetarët e parlamentit. Sipas disa arkitektëve të shquar, një plan i tillë nuk ekzistonte në projektin origjinal. Megjithëse ndërtimi filloi, ai u ndalua dhe çështja është akoma e pazgjidhur.

Arkitektura dhe dizajni

Louis Kahn-i e dizenjoi të gjithë kompleksin Xhatija Sangsad, që përfshin lëndina, liqen dhe rezidenca për anëtarët e parlamentit. Filozofia kryesore e dizajnit të arkitektit ishte të përfaqësonte kulturën dhe trashëgiminë bengaleze, ndërsa në të njëjtën kohë përmirësonte përdorimin e hapsirës. Eksteriori i ndërtesës është goditës në thjeshtësinë e tij, me mure të stërmëdha të tërhequr thellë nga portikët dhe hapjet e mëdha me forma të rregullta gjeometrike. Ndërtesa kryesore, që është në qendër të kompleksit, është e ndarë në tre pjesë – Sheshi kryesor, sheshi jugor dhe sheshi presidencial. Një liqen artificial rrethon tre anët e ndërtesës kryesore të Xhatija Sangsad Bhabanin, duke u shtrirë në kompleksin e fjetinave të anëtarëve të parlamentit. Ky përdorim i arrirë i ujit për të portretizuar bukurinë lumore të Bengalit i shtohet vlerës estetike të kompleksit.^[143]

Filozofia kryesore e dizajnit të Kahn-it përmirëson përdorimin e hapësirës, ndërsa paraqet trashëgiminë dhe kulturën bengaleze. Vijat e jashtme tërhiqen thellësisht nga portikët me hapje të mëdha me forma të rregullta gjeometrike, duke i dhënë formë impaktit të përgjithshëm pamor të ndërtesës.

Sipas fjalëve të vetë arkitektit Louis Kahn:

Në ansambël kam futur një element dritë-dhënës në planin e brendshëm. Nëse shikoni një seri kolonash mund të thoni se zgjedhja e kolonave është një zgjedhje në dritë. Kolonat si figura solide i kornizojnë hapësirat e dritës. Tani mendoni për të thjeshtë në të kundërt dhe mendoni se kolonat janë zgavra dhe shumë më të mëdha dhe se muret e tyre mund të japin vetë dritë, atëherë zbrazëtirat janë dhomat dhe kolona është bërësi i dritës dhe mund të marrë format e kompleksit dhe të jetë mbështetës i hapsirave dhe tu japë dritë hapsirave. Unë po punoi për të zhvilluar elementin deri në një shtrirje që ai të bëhet entitet poetik që ka bukurinë e tij jashtë vendit të tij në kompozim. Në këtë mënyrë ai bëhet analog me kolonën solide që përmenda më sipër si dhënës i dritës.

Nuk ishte besimi, jo dizajni, jo modeli, por thelbi nga i cili një institucion mund të dalë ...^[144]

Liqeni në tre anët e Bhabanit, që shtrihet deri në fjetinat e anëtarëve i shtohet estetikës së kompleksit dhe portretizon gjithashtu bukurinë lumore të Bangladeshit.

Ndërtesa e parlamentit mori Çmimin Aga Khan për Arkitekturën në vitin 1989.^[145]

Bhabani përbëhet nga nëntë blloqe individuale: tetë blloqet periferike ngrihen deri në lartësinë 33.53 m ndërsa blloku tetëkëndor qendror ngrihet deri në lartësinë 47.24 m. Të nëntë blloqet përfshijnë grupe të ndryshme të hapsirave funksionale dhe kanë nivele të ndryshme, të ndërlidhura horizontalisht dhe vertikalisht me korridore, ashensore, shkallë, sheshe drite dhe zona rrethore.^[146] E gjithë struktura është dizenjuar për të përzier në një të vetme, jo në njësi të veçueshme, që duket nga jashtë se është një kat i vetëm.

Dhomat e komisionit kryesor janë të vendosura në nivelin dy në në një nga blloqet periferike. Të gjithë funksionarët parlamentarë, duke përfshirë ministrat dhe kryetarët e parlamentit të disa komisioneve, kanë zyra në Bhaban. Sekretariati i parlamentit ka gjithashtu zyra në të njëjtën ndërtesë.^[146]

Pjesa më e rëndësishme e sheshit kryesor është salla parlamentare, që mund të mbajë deri në 354 anëtarë gjatë mbledhjes. Ka edhe dy podiume dhe dy galeri për vizitorët e rëndësishëm. Salla ka një lartësi maksimale prej 35.66 m me një çati parabolike guackë. Ajo u projektua me një synimin e vetëm një kati për të lejuar dritën e diellit. Drita e diellit, duke u pasqyruar nga muret rrethuese dhe tamburi tetëkëndor, filtrohet në sallën parlamentare.^[146] Përdorimi efiçent dhe estetik i dritës është një aftësi e fortë arkitekturore e Louis Kahn-it.

Sistemi i ndriçimit artificial është projektuar me kujdes për të mundësuar zero pengesa për hyrjen e dritës. Një shandan i përbërë është varur nga çatia parabolike guackë. Ky shandan nga ana tjetër përbëhet nga një rrjetë metalike, që shtrihet në të gjithë sallën, duke ndihmuar dritat individuale.

Nivelet e sipërme të bllokut (që përfshijnë sallën) përmbajnë galeritë e vizitorëve dhe të shtypit, ashtu dhe dhomat e komunikimit, të cilat mbikëqyrin të gjitha sallën e parlamentit. Blloku përmban gjithashtu:

në nivelin një, një bibliotekë;
në nivelin tre, suitat e deputetëve; dhe
në nivelin e sipërm, dhomat e partit.

Sheshi jugor shikon Bulevardin Manik Mia. Ai ngrihet gradualisht deri në lartësinë 20' dhe shërben si një eksterior i bukur ashtu dhe si hyrja kryesore (e përdorur nga deputetët gjatë sesionve) për në ndërtesën e parlamentit. Ai përbëhet nga:

portat e kontrollit;
një hyrje makinash;
një dhomë kryesore impianti mekanik;
zyrat e inxhinierëve mirëmbajtës;
depot e pajisjeve; dhe
një shesh i hapur me shkallë dhe rampa që çojnë drejtpërdrejtë në ndërtesën kryesore.^[146]

Sheshi presidencial qëndron në veri dhe kundrejtë Rrugës së Liqenit. Ai funksionon si një shesh intim për deputetët dhe dinjitarët e tjerë. Ai përmban shkallë mermeri, një galeri dhe një dysheme të shtruar të hapur.

Shpenzimet e ndërtimit: 32 milionë dollarë US$^[147]

Megjithëse hyrja për në bhaban, ndërtesa kryesore, është e kufizuar për anëtarët e autorizuar të parlamentit dhe stafin, kompleksi Xhatijo Sangshad është i hapur edhe për vizitorët. Veriu i kompleksit, përgjatë Rrugës së Liqenit, është Liqeni i Gjysmë-hënës dhe Çandrima Udani. Dy komplekset bashkë formojnë një tërheqje të rëndësishme për turistët në Dhaka, veçanërisht gjatë festave kombëtare. Komplekset janë popullorë mes shëtitësve dhe skejtërsve të Dhakës gjithashtu, meqë kompleksi është një rrugë popullore shëtitjeje – që mund të shihet çdo mëngjes dhe mbrëmje. Rezidenca zyrtare e kryeministrit (Gonobhabani) ndodhet në këndin veriperëndimor të Rrugës Mirpur dhe kryqëzimit të Rrugës së Liqenit që është pesë minuta shëtitje nga Xhatija Sangsad Bhabani. Zona është një nga zonat me sigurinë më të lartë të Dhakës.

Kompleksi mund të aksesohet duke përdorur secilën nga katër rrugët përreth tij, megjithatë, Bulevardi Manik Mia dhe Rruga e Liqenit janë hyrjet më të lehta.

Xhamia Baitul Mukarram

Artikulli kryesor: Xhamia Baitul Mukarram

Bajtul Mukarram (bengalisht: বায়তুল মোকাররম; (d.m.th. Shtëpia e Nderuar), zyratarisht Xhamia Kombëtare Baitul Mukarram (bengalisht: বায়তুল মোকাররম জাতীয় মসজিদ), është e vendosur në qendër të Dhakës, kryeqytetit të Bangladeshit. Xhamia u përfundua në vitin 1968.^[148] Ajo ka një kapacitet prej më shumë se 42,000 adhuruesish.^[149]

Historia

Xhamia Baitul Mukarram është xhamia kombëtare e Bangladeshit. Në fund të viteve 1950 Dhaka u zhvillua shumë shpejt. Më 27 prill 1959, Abdul Latif Ibrahim Bavani, pronari i atëhershëm i Mullinjve Bavani të Jutes, mbajti një takim me G.A. Madanin, Haxhi Abdul Latif Bavanin, M.H. Adamxhin, S. Satarin, Muhamad Sadikun, A.Z.N. Rezai Karimin dhe gjeneralin majorin Umrao Khan. Në atë takim ai i propozoi gjeneral majorit Khan, atëherë administrator ushtarak i Pakistanit Lindor, që të ndërtohej një xhami e madhe në Dhaka. Umrao Khani pranoi të ndihmonte ndërtimin e një xhamije të tillë. Në të njëjtin vit u themelua Shoqëria e Xhamisë Baitul Mukarram për të ndhmuar projektin. Si vend u zgjodhën 8.30 acres (3.36 ha) terren mes Dhakës së re dhe asaj të vjetër. Vendi ishte edhe në afërsi të zonës qëndrore të biznesit të qytetit, që në atë kohë, ndodhej një pellg i madh, i njohur si Pellgu Paltan. Pellgu u mbush dhe më 27 janar 1960, presidenti i atëhershëm i Pakistanit Ajub Khani, përuroi punimet, që u realizuan me faza. Kompleksi i xhamisë u projektua nga arkitekti Abdul Husein M. Thariani.^[150] Adhuruesit zunë vend për herë të parë të premten më 25 janar 1963. Më 28 mars 1975, Qeveria e Bangladeshit ja besoi menaxhimin e xhamisë Fondacionit Islamik të Bangladeshit.

Kompleksi i xhamisë përfshin dyqane, zyra, bibliotekën dhe zona parkimi brenda tij. Përgjithësisht, xhamia nuk ka një kupolë. Në 2008, xhamia u zgjerua, funancuar nga Qeveria e Arabisë Saudite.^[151]

Përshkrimi

Xhamia Baitul Mukarram ka stil arkitekturor modern. Por ajo nuk i ka braktisur parimet tradicionale të Arkitekturës së Xhamisë Mogule, që për mjaft kohë ishte mbizotëruese në Nënkontinentin indian. Modernizmi mund të shihet në përdorimin e një sipërfaqeje të bardhë dhe një forme pothuajse kubike për ndërtesën kryesore. Një xhami pa një kupolë mbi sallën e saj kryesore të lutjeve është një eksperiment i jashtëzakonshëm. Megjithatë ajo ka bërë vend në zemrën e myslimanëve të Dhakës për shkak të modelimit të formës së saj sipas Qabenë në Mekë.^[150] Kjo e bënë atë një strukturë të dallueshme nga çdo xhami tjetër jo vetëm në Bangladesh.

Xhamia qëndron mbi një platformë shumë të lartë. Ndërtesa e Xhamisë Baitul Mukarram është me tetë kate dhe 30.18 m e lartë nga toka. Sipas planit origjinal, hyrja kryesore do të ishte në anën lindore. "Shahani" në lindje është 2694.2 m² me hapsirën e avdesit në anët e sajë jugore dhe veriore. Vendi i avdesit apo ablacionit mori një pjesë të rëndësishme kur Baitul Mukarrami u fillua. Mungesa e një kupole mbi ndërtesën kryesore është kompensuar nga dy portikë të cekët të hyrjes, një në jug dhe tjetri në veri. Lartësia e këtyre portikëve përbëhet prej tre arkadash në formën e këmbës së lepurit, ku ajo në mes është më e madhe se të tjerat.

Sipas projektit origjinal të Tharianit, minarja ishte e shkëputur në anën jugore të ndërtesës kryesore. Megjithatë, sipas një projekti të rij janë shtuar dy minare të reja.^[152]

Kopshti është modeluar në një stil të huazuar gjerësisht nga Kopshtet Mogule, megjithatë ndryshe nga kopshtet tradicionale mogule, që përfaqësojnë parajsën islamike (xhenetin), ai nuk ka sistem çar-bagh, me shumë gjasa për shkak të mos pasjes hapësirë të mjaftueshme për një kopësht të tillë. E ardhmja e këtij kopshti është e panjohur; nëse Qeveria e Bangladeshit e zgjeron xhaminë, me shumë gjasa kopshti do të hiqet.

Dy oborre të brendshëm pa çati sigurojnë që të hyjë mjaftueshëm dritë dhe ajër në sallën e lutjeve të Baitul Mukarramit. Sipërfaqja e sallës kryesore të lutjeve është 2463.51 m² me një kat të ndërmjetëm (mezzanino) prej 170.94 m² në anën lindore. Salla është e rrethuar nga veranda në tre nga anët e saj. Mihrabi i sallës së lutjeve është drejtkëndor në vend se gjysmë-rrethor. Zbukurimi i tepërt është shmangur përgjatë gjithë xhamisë, duke parë se minimizimi i zbukurimeve është një veçori tipike e Arkitekturës Moderniste.

RAJUK Bhabani

Artikulli kryesor: RAJUK Bhabani

RAJUK Bhabani (bengalisht: রাজউক ভবন) është selia qendrore e Rajdhani Unnayan Kartripakkha (RAJUK), që është autoriteti i Zhvillimit të Kryeqytetit i Qeverisë së Bangladeshit. RAJUK Bhabani është i vendosur në shëtitoren RAJUK, Dilkhusha, Dhaka-1000. Ai është një nga ndërtesat më të mirënjohura të qytetit të Dhakës.

Historia

RAJUK Bhabani u ndërtua në vitin 1956 si selia e Trustit të Përmirësimit të Dhakës (Dhaka Improvement Trust, DIT). Në atë kohë, RAJUK Bhabani quhej DIT Bhaban. U projektua nga arkitekti Abdulhusein M. Thariani, që ishte një arkitekt me diplomë në arkitekturë i Pakistanit Perëndimor. Guri i themeleve u vendos më 10 dhjetor 1956 nga H. S. Suhravardi, që në atë kohë ishte kryeministri i Pakistanit. DIT Bhabani ishte vendi nga filloi transmetimin televizioni i Pakistanit Lindor dhe që atëherë ka qenë selia e stacionit televiziv të Dhakës, Pakistan Television Corporation, më vonë i riemërtuar Bangladesh Television, dhe mbeti në këtë mënyrë edhe pas pavarësisë së Bangladeshit në 1971. Megjithatë, në 1975, pasi selia e re u ndërtua në Rampura, Bangladesh Television i zhvendosi zyrat dhe studiot e tij nga DIT Bhabani në ndërtesën e re.^[153] Ai u riemërtua RAJUK Bhaban më 30 prill 1987, kur u krijua RAJUK-u që zëvendësoi Dhaka Improvement Trust (DIT).

Përshkrimi

RAJUK Bhabani është një monument i rëndësishëm arkitekturor i qytetit të Dhakës. Është një nga ndërtesat e vjetra të Pakistanit Lindor. Është një ndërtesë shumë e ngarkuar. Kishte shumë kolona të zeza në fazën e mesme të RAJUK bhabanit, që krijoi shumë ngatërrim rreth përdorimit të përsosur të kolonës në arkitekturë. Arkitekti Thariyani nuk mendoi rreth klimës kur e projektoi atë. RAJUK Bhabani është një ndërtesë me drejtuar nga perëndimi, që përbëhet nga dy ndërtesa të veçanta të quajtura ndërtesa kryesore dhe aneksi. Këto dy ndërtesa janë të lidhura nga një urë e vogël. Ndërtesa kryesore e RAJUK-ut është me gjashtë kate ndërsa ndërtesa aneks është me tetë kate. Në krye të faqes ballore të ndërtesës kryesore ndodhet një sahat, që bart një domethënie të madhe për RAJUK Bhabanin.

RAJUK Bhabani është një shembull i arkitekturës së periudhës së Pakistanit. Në periudhën e hershme, RAJUK Bhabani dukej si një ndërtesë shumë e thjeshtë, por duke ditur rëndësinë historike dhe arkitekturore të saj, u ndërmor nisma për ta rinovuar atë. Faza kryesore e rinovimit u zhvillua pas vitit 2000 duke i dhënë ndërtesës një pamje arkitekturore madhështore.

Stacioni hekurudhor i Kamalapurit

Artikulli kryesor: Stacioni hekurudhor i Kamalapurit

Stacioni hekurudhor i Kamalapurit, zyrtarisht Stacioni hekurudhor i Dhakës, është stacioni hekurudhor qëndror në Kamalapur të Dhakës, kryeqytetit të Bangladeshit. Është stacioni më i madh dhe më i ngarkuar i vendit që vepron si portë e kryeqytetit të vendit. Ai u hap më 1 maj 1968.^[154]^[155]^[156]

U ndërtua gjatë periudhës pakistaneze, por linja e tij hekurudhore u ndërtua gjatë Periudhës Britanike. Pas krijimit të Pakistanit, në Kamalapur u ndërtua një tjetër stacion hekurudhor pasi stacioni i vjetër hekurudhor në Dhaka ishte i papërshtatshëm dhe një pjesë e linjës ekzistuese ishte zhvendosur nga pozicioni i mëparshëm. I ndërtuar në vitin 1968, ky stacion hekurudhor qe dëshmitar i masakrës që u zhvillua gjatë Luftës për Çlirimin e Bangladeshit në vitin 1971.

Pas pavarësisë, aty u vendos depoja e parë e kontejnerëve në vend. Pas saj u bënë mjaft propozime dhe vendime për të zhvendosur dhe shkatërruar ndërtesën e stacionit por për shkak të kundërshtimeve nga autoritetet dhe intelektualët kjo nuk u bë. Tashmë përreth stacionit është në ndërtim një qendër multimodale transporti, që pritet të përfundohet në vitin 2030. ka 8 platforma, përveç të cilave, përmban edhe shërbime të ndryshme si spitali, xhamia dhe stacioni policor.

Historia

Në fillim të shekullit të XX, së bashku me ekonominë u rrit edhe Dhaka, veçanërisht pas vitit 1947. Linjat ekzistuese hekurudhore u shtrinë në drejtim verior duke u degëzuar në Dhakën e vjetër dhe atë të re. Këto linja hekurudhore kryqëzoheshin me rrugë në pika të ndryshme, duke e bllokuar qarkullimin e trafikut rrugor veri-jug. Gjithashtu stacioni i vjetër i Dakës së vjetër në anën veriore të qytetit ishte i paplotë, duke konsistuar në një platformë, një oborr të vogël dhe një strehë lokomotive.

Në vitin 1948, ekspertët sugjeronin zhvendosjen e stacionit në Kamalapur. Në vitin 1952, u bë një plan për zhvendosjen e stacionit hekurudhor jashtë zonës së qytetit. Gjithashtu u planifikua të ndërtohej një linjë e re hekurudhore nga Texhgaoni për në Gandaria. Megjithatë, për shkak të mungesës së fondeve plani nuk u ekzekutua në atë kohë. Pas 10 viteve sugjerim më 20 dhjetor 1958, qeveria provinciale Pakistanit Lindor vendosi ta ndërtoi stacionin e ri hekurudhor në Kamalapur me afat deri në vitin 1964. Buxheti fillestar për ndërtimin ishte 45.6 milionë rupi pakistaneze (800 000 milionë dollarë amerikanë) nga i cili qeveria provinciale supozohej të mundësonte rreth 60%.^[157] Përpara ndërtimit të stacionit, në vendin e ndërtimit ndodhej një fushë moçalore. Qeveria e nisi ndërtimin në vitin 1960. Nga Texhgaoni, linja hekurudhore u zhvendos për në Khilgaon dhe pastaj për në Kamalapur. Elementet operacionale dhe logjistike të stacionit të vjetër hekurudhor të Dakës u zhvendosën në stacionin e ri hekurudhor në vitin 1965.^[158] Stacioni u përurua nga guvernatori i Pakistanit Lindor Abdul Monem Khani më 27 prill 1968. Në ceremonin përuruese ishte i pranishëm edhe presidenti i Pakistanit, Ajub Khani.^[156] Kostoja e ndërtimit ishte 135 milionë rupi pakistaneze (2.4 milionë dollarë amerikanë). Një vit pas saj, selia e shërbimit postar hekurudhor të provincës u vendos aty.^[159]

Më 11 prill 1987, pas gjashtëmbëdhjetë vjetësh pavarësi të Bangladeshit, në stacionin hekurudhor u hap depoja e parë e kontejnerëve në Bangladesh.^[155] Në vitin 2005, firma konsultuese amerikane, Louis Berger Group, përgatiti një plan strategjik transporti (strategic transport plan, STP) për Dhakën. STP sugjeronte zhvendosjen e stacionit qëndror hekurudhor në Tongi, por komiteti drejtues, i përbërë nga Bordi i Koordinimit të Transportit të Dhakës, e refuzoi sugjerimin.^[160] Në vitet 2010, qeveria propozoi ta zhvendoste stacionin hekurudhor në distriktin e Gazipurit, por ministria e hekurudhave e kundërshtoi propozimin duke konsideruar papërshtatshmërinë për banorët e qytetit. Ndërtesa e stacionit pësoi rinovime katër herë midis viteve 2013 dhe 2023.

Nën projektin ndërtimor të linjës Dhaka–Xhesore, që filloi në vitin 2016, u vendos për të rinovuar gjashtë stacione hekurudhore, duke përfshirë edhe stacionin hekurudhor të Kamalapurit. Në vitin 2020, një takim qeveritar i zhivlluar në Hekurudhën Bhaban në Dhaka informoi se si pjesë e punimeve të rinovimit, në stacion do të ndërtoheshin tre linja hekurudhore dyshe dhe një platformë e re për linjën e gjerë hekurudhore.

Seksioni ekzistues Dhaka–Narajanganxh i linjës Narajanganxh–Bahadurabad Ghat është shpallur i mbyllur nga 4 dhjetori 2022 për rindërtimin e kalimit nga distanca një metër e binarëve në distancën e dyfishtë dhe projektin e lidhjes hekurudhore të Urës së Padmës. Shpallja çoi në pezullimin e shërbimit të trenave nga Kamalapuri për në stacionin hekurudhor të Narajanganxhit, duke shkaktuar vështirësi për udhëtarët e shpeshtë që udhëtonin me tren për të kursyer para. Nurul Islam Suxhon, ministri i hekurudhave të vendit, kishte shpallur më 14 janar 2023 se seksioni do të hapej për qarkullimin e trenave në mars. Por kjo nuk u realizua pasi dy projektet nuk ishin përfuduar. Më 25 korrik 2023, ministri i hekurudhave shpalli se seksioni Dhaka–Narajanganxh do të rihapej në 1 gusht gusht. Në ditën e fundit të premtuar, shërbimi i trenit nga Kamalapuri për në Narajanganxh rifilloi.

Në vitin 2018, një projekt investimi i përbashkët publik–privat (PPP) me firmën "Kaxhima" u miratua të krijonte një qendër multimodale përreth stacionit hekurudhor të aeroportit të Dhakës dhe stacionit hekurudhor të Texhgaonit bashkë me stacionin hekurudhor të Kamalapurit. Kjo infrastrukturë do të ndërtohej përreth stacionit hekurudhor të Kamalapurit; nuk do të kishte ndërtesa shumë-katëshe rezidenciale, hotele, qendra tregtare, metro dhe pasarela. Në vitin 2019, autoriteti hekurudhor i Bangladeshit kundërshtoi ndërtimin e një qendre multimodale përballë ndërtesës së stacionit.^[161] Në vitin 2020, Hekurudha e Bangladeshit dhe "Dhaka Mass Transit Company Limited" vendosën ta lidhin stacionin hekurudhor të Kamalapurit me linjën 6 të MRT të Linjës së Metrosë së Dhakës. Por stacioni i tanishëm nuk mund të përputhet me itinerarin e propozuar të Linjës 6 të MRT, kështu që u vendos të shkatërrohej stacioni i Kamalapurit dhe të ndërtohej një i ri 130 metra në veri. Arkitektë dhe individë të ndryshëm të vendit e kundërshtuan këtë vendim. Në 30 janar 2021, zyra e kryeministrisë dha lejen për shkatërrimin e stacionit hekurudhor, por në shkurt, ministri i hekurudhave e tërhoqi vendimin e tij për shkatërrimin e stacionit të Kamalapurit. Megjithatë, autoriteti i lidhur tha se stacioni hekurudhor mund të zhvendoset në të ardhmen e afërt nëse kërkohet. Në vend të prishjes së stacionit, planet e qeverisë për ndërtimin e një kompleksi stacionor për metronë, ekspresin e ngritur dhe tranzitin e shpejtë të autobuzave nën zonën e stacionit hekurudhor si pjesë e qendrës multimodale që është programuar për tu përfunduar në vitin 2030.^[154]

Arkitektura

Arkitektët e stacionit hekurudhor të Kamalapurit ishin dy amerikanë: Daniel Dunham dhe Bob Buie. Të dy erdhën në fillim në Pakistanin Lindor si arkitektë me Louis Berger Group. Procesi i projektimit filloi nën drejtimin e Daniel Dunham, i ndjekur nga Robert Boughey.^[162]

Projekti i Dunham & Buie-s përfshinte krijimin e një strukture të gjerë që do të ishte e përshtatshme për klimën e rajonit, një sfidë për ta. Për këtë ata dizenjuan një strukturë betoni të çatisë së ndërtesës së stacionit që ishte e pazakontë, struktura kishte një çati çadër-dielli. Çatia mbulonte një rresht të strukturave të ndërlidhura me drejtim poshtë. Profili i terminalit, një organizim ritmik i lartë dhe harqeve guacka evokon përfytyrimin tipik të një klime tropikale, me një ombrellë që mundëson mbrojtjen nga shirat e musoneve. Dizajni i stacionit përfshin hapsira të ndryshme funksionale si biletarinë e stacionit, zyrat administrative, zonat e qëndrimit të pasagjerëve dhe zonat e pritjes nën një çati të integruar mbuluese.^[156]

E gjithë struktura përbëhet nga 36 sheshe. Ajo ka një tërësi prej kolonash. Sipër saj qëndron një çati me 36 kupola të gjata betoni. Secila kolonë, 59 feet (18 m) e lartë, zgjat katër degëzime së lartmi dhe mban çatinë. Stacioni shtrihet mbi një sipërfaqe prej 156 akre. Ai ka 11 kontrolle biletash dhe mjaft zona qëndrimi për pasagjerët.

Në hyrje të stacionit hekurudhor, në vitin 1999 u ndërtua një monument i quajtur "surjaketan" në kujtim të të gjithë zyrtarëve dhe punonjësve të hekurudhës që ranë dëshmorë në Luftën e Çlirimtare të vitit 1971. Në këtë stacion ndodhen tetë platforma 918.4 metra të gjata, të numëruara 1-8 nga veri-perëndimi në jug-lindje (nga e majta në të djathtë kur shihet nga hyrja e pasagjerëve):

Platformat 1-7 përgjithësisht përdoren për udhëtarë, hekurudhën ndërqytetëse dhe shërbimet e largësisë së madhe.
Platforma suburbane përgjithësisht përdoret për shërbime periferike në linjën Narajanganxh–Bahadurabad Ghat drejt Narajanganxhit.

Stacioni hekurudhor i Kamalapurit ka një oborr të depos së kontejnerëve të Dhakës të zotëruar nga autoriteti i Portit të Çitagongut. Saif Power Tech Limited u caktua si operatori i tij në vitin 2015. Ai u ndërtua në një sipërfaqe prej 32 akre afër terminalit. Ai mund të mbaj 10 % të 70 % të kontejnerëve të Portit të Çitagongut, d.m.th. 90,000 TEUS.

Spitali i përgjithshëm i hekurudhës në Kamalapur u ndërtua në vitin 1986 në 4.3 akre. Spitali u ndërtua për të ofruar shërbim mjekësor për zyrtarët dhe punonjësit e Hekurudhës së Bangladeshit. Në vitin 2013, spitali u planifikua për tu menaxhuar në partneritet publik privat dhe dy vjet më vonë, shërbimet e tij u hapën për të gjithë, me 100 shtretër. Numri i tanishëm i shtretërve të tij është 40.

Në stacion ndodhet një xhami për tu përdorur nga pasagjerët e njohur si "Xhamia Qëndrore Xhame e stacionit hekurudhor të Dhakës". Gjatë muajit të ramazanit shpërndahet ushqim falas gjatë iftarit për ata që vijnë për tu lutur në xhami.

Policia hekurudhore mban një stacion policor në Kamalapur, me një ekip ruajtjeje. Stacioni policor u modernizua dhe rinovua në vitin 2021. Pas rinovimit, aty janë vendosur një bibliotekë dhe shërbimi i ujit të pijshëm për të ndaluarit dhe policët.

Periudha e Pavarësisë 1971-...

Animacion i NASA-s që tregon rritjen urbane të Dhakës nga 1972 deri në 2001

Turbullirat e hershme politike u shfaqën mes viteve 1947 dhe 1952, veçanërisht Lëvizja për Gjuhën Bengaleze. Gjatë krizës politike kushtetuese në 1971, junta ushtarake e drejtuar nga Jahja Khani refuzoi ta transferonte pushtetin te Asambleja Kombëtare e sapozgjedhur, duke shkaktuar protesta në masë, mosbindje civile dhe një lëvizjen për vetëvendosje të Pakistanit Lindor. Kjo çoi në një përpjekje për pavarësi nga Pakistani të bengalezëve.^[163]^[164]^[165]

Më 25 mars 1971, ushtria pakistaneze nisi operacionin ushtarak të emërtuar "Operation Searchlight" kundër popullsisë së Pakistanit Lindor. Dhaka barti shenjat e mizorive të ushtrisë, duke pësuar një fushatë të gjerë represioni me arrestime, tortura dhe vrasje civilësh, studentësh, intelektualësh, veprimtarësh politikë dhe pakicash fetare. Pjesë të mëdha të qytetit u dogjën dhe shkatërruan, duke përfshirë lagjet hindu. Ushtria u përballë me kryengritje nga "East Pakistan Rifles" dhe policia bengaleze.^[166]^[167] Shumë nga popullsia e qytetit ose u zhvendos ose u detyrua të ikte në zonat rurale.^[168] Dhaka u godit me sulme të shumta ajrore nga Forca Ajrore Indiane në dhjetor gjatë Luftës Indo-Pakistaneze në 1971.^[169] Komanda e Pakistanit Lindor iu dorëzua gjeneral leitnant Xhagxhit Singh Aurora në pistën e garave Ramna në Dhaka më 16 dhjetor 1971.^[170]

Në 1972 pas shpalljes së pavarurësisë së Bangladeshit, Asambleja Kushtetuese e shpalli Dhakën kryeqytet. Pas kësaj, popullsia e Dhakës u rrit nga disa qindra mijë në disa milionë në pesë dekada. Pati një rritje të shpejtë pasi Dhaka tërhoqi punëtorë të ardhur nga i gjithë Bangladeshi rural, që përbënte 60% të rritjes së popullsisë.^[171] Qyteti përballoi turbullirat socialiste në fillim të viteve 1970, të ndjekura nga pak vite të ligjit ushtarak. Bursa dhe tregu i lirë u rikthyen në fund të viteve 1970.

Në 1978 Bashkia e Dhakës, që ishte themeluar më 1 gusht 1864, mori statusin e "korporatës bashkiake". Në 1983 Korporata Bashkiake e Dhakës u kthye në një entitet vetqeverisës.^[172]

Bazuar në aktin e vitit 1993, në 1994 u zhvilluan zgjedhjet e para për kryetarin e bashkisë së Dhakës.^[173] Korporata Bashkiake e Dhakës i drejtoi punët e qytetit deri në nëntor 2011.^[174]

Në vitet 1990 dhe 2000, Dhaka përjetoi rritje të përmirësuar ekonomike dhe shfaqjen e zonave të shumta të biznesit dhe qyteteve satelite.^[175] Mes viteve 1990 dhe 2005, popullsia e qytetit u dyfishua, nga 6 millionë në 12 millionë.^[176] Qyteti pati rritje të investimeve të huaja, veçanërisht në sektorët e financave dhe të manifakturës tekstile. Pothuajse të gjitha konglomeratet e mëdha vendore zyrat e tyre i kanë të vendosura në Dhaka.^[177]^[178]

Por hartalë të shpeshtë (mbyllja e dyqaneve dhe zyrave si goditje politike në Azinë Jugore dhe Malajzi nga partitë politike) e kanë penguar ekonominë e qytetit.^[179] Që nga viti 2014 shpeshtësia e hartalëve ka rënë. Në disa vite, gjatë musoneve qyteti përjetoi përjetoi përmbytje të mëdha.

Për të siguruar shërbime më të mira qytetare në 2011, Korporata Bashkiake e Dhakës u nda në dy korporata të veçanta, Korporata Bashkiake e Dhakës Veriore dhe Korporata Bashkiake e Dhakës Jugore.^[180] Këto dy korporata drejtohen nga dy kryebashkiakë, që zgjidhen nga vota e drejtpërdrejtë e qytetarëve për 5 vite. Territori brenda korporatave qytetare u nda në shumë zona, secila me një komisioner të zgjedhur. Në tërësi, qyteti ka 130 zona apo njësi dhe 725 lagje (mohalla).

Raxhdhani Unajan Kartripakha (RAXhUK) është përgjegjës për koordinimin e planifikimit urban në zonën e Dhakës së Madhe.^[181]

Historikisht Dhaka ka tërhequr punëtorë të shumtë emigrantë.^[182] Shumica e popullsisë së qytetit janë fshatarë të zhvendosur, si dhe refugjatë klimatikë.^[183] Zhvillimi urban ka nxitur një bum të madh ndërtimi; ndërtesa të reja të larta dhe qiellgërvishtës e kanë ndryshuar panoramën e qytetit.^[184] Qyteti është një nga metropolet me rritjen më të shpejtë në botë.^[185] Është parashikuar se në 2025 do të jetë një nga metropolet më të mëdha në botë, bashkë me Tokyon, Mexico Cityn, Shanghain, Pekinin dhe New York City-n.^[186]

Si rajoni i industrializuar më dendur i vendit, Territori i Dhakës së Madhe zhvillon 35% të ekonomisë së Bangladeshit.^[187] “Globalization and World Cities Research Network" e rendit Dhakën si një nga "qytetet beta−globale", me fjalë të tjera është pjesë e lidhjes së rajonit në ekonominë botërore.^[188] Zonat kryesore industriale janë Texhgaoni, Shjampuri dhe Hazaribagu.^[189] Qyteti ka një klasë të mesme në rritje, duke drejtuar tregun te dhe mallrat moderne të konsumit dhe luksit.^[184]

Shumë nga historia e afërt e Dhakës është karakterizuar nga tregjet buzë-rrugore dhe dyqanet e vegjël që shesin një larmi mallrash.^[190] Vitet e fundit kanë parë ndërtimin e përhapur të qendrave tregëtare.^[191] Dy nga qendrat më të mëdha tregëtare në qytet dhe rajonin më të gjerë të Azisë Jugore janë "Jamuna Future Park" dhe "Bashundhara City".

Shumë nga aktiviteti tregëtar është i qendërzuar përreth pak rrugëve kryesore, ku rrallë zbatohen rregullat rrugore dhe takohen shpesh shitës ambulantë dhe lypës.^[192]^[193] Hokerët, shitësit ambulantë, dyqanet e vegjël, transporti me rikshou, shitësit buzë rruge dhe kioskat zënë një pjesë të madhe të popullsisë,^[182]^[194] vetëm drejtues rikshoush numërohen deri në 400 000.^[195] Gjysma e forcës së punës është e punësuar në ekonominë shtëpiake dhe të paorganizuar, ndërsa rreth 800 000 punojnë në industrinë tekstile. Masa e papunësisë në Dhaka në 2013 ishte 23%.^[196]

Ngecja e trafikut është një nga tiparet më të dukshme të Dhakës moderne. Në 2014, u raportua se vetëm 7% e qytetit ishte e mbuluar me rrugë.^[197] Faza e parë e Hekurudhës së Metrosë së Dhakës nga Utara deri në Agargaon u përurua nga kryeministri i Bangladeshit Sheikh Hasina më 28 dhjetor 2022.^[198] Megjithatë, sipas një raporti të vitit 2016, afërsisht një e treta e popullsisë së Dhakës jeton në barakishte.^[199] Lumi kryesor i qytetit, Buriganga, është bërë një nga lumenjtë më të ndotur në vend.^[200]^[201]

Dhaka e Vjetër është qendra historike komerciale, por shumica e zhvillimit urban tashmë është zhvendosur në veri të saj. Në 1985, zona përreth Motixhhilit u konsiderua qendra "moderne" e biznesit, ndërsa në 2005 Gulshani u konsiderua pjesa "më e re" e qendrës së biznesit. Shumë institucione qeveritare të Bangladeshit mund të gjenden në Motixhhil, Segunbagiça, Texhgaon, Karvan Bazar dhe Sher-e-Bangla Nagar.^[202]

Përveç Dhakës së vjetër, që është një lagje në stilin e pazareve të vjetër, urbanistika e qytetit ndjek një model strukturor me zhvillime organike të ndikuara nga modelet e Azisë Jugore, Lindjes së Mesme dhe perëndimit. Rritja e qytetit është gjerësisht e paplanifikuar dhe është e fokusuar në rajonet veriore përreth qendrës së qytetit, ku gjenden shumë nga lagjet e pasura.^[192] Shumica e ndërtimeve në qytet janë qiellgërvishtës. Banesat e klasës së mesme dhe të lartë, bashkë me zonat komerciale dhe industriale, zënë shumicën e qytetit. Megjithatë, afërsisht një e treta e popullsisë së Dhakës jeton në baraka, sipas një raporti të vitit 2016.^[203]

Megjithëse së fundi, qeveria kombëtare ka zbatuar një politikë të urbanizimit të organizuar në zonat rrethuese dhe jashtë Dhakës, nëpërmjet futjes së një lehtësimi tatimor dhjetë-vjeçar mbi të ardhurat nga ndërtimet e reja aty, infrastruktura e saj vazhdon të jetë e papërshtatshme për përballimin e qarkullimit dhe ofrimin e shërbimeve.^[204]

Rreth 30% e popullsisë së Dhakës jeton në baraka (ose vendbanime të paplanifikuara urbane), sipas një raporti të vitit 2016. Vlerësimet nga viti 2011 dhe 2015 gjetën se ka rreth "3 deri në 5 mijë baraka dhe vendbanime të paligjshme të shpërndara përgjatë gjithë qytetit".^[203] Janë shpesh të sapo-ardhurit nga zonat fshatare që përfundojnë të jetojnë në barakishte. Banorët në këto zona barakishtesh kanë vetëm një akses të kufizuar të ujit, higjenës dhe shërbimeve të tjera.

Barakat mund të gjenden në rrethina dhe zonat e rrugicave të parëndësishme të qytetit.^[205] Sipas një raporti të vitit 2021, barakishtja më e madhe është një Kamrangirçar, ku rreth 600 000 banorë jetojnë në kushtet e barakave.^[206]

Tashmë qyteti i Dhakës konsiderohet si një xhungël e vërtetë urbane. Këtë gjë që e sjellë në vëmendje një studim i Institutit të Planifikuesve të Bangladeshit, i titulluar "'Air, Environment and Liveability Context of Dhaka City'". Vetëm dy dekada më parë (në 1999) betoni urban mbulonte një sipërfaqe deri në 64.99 %, por në 2019 kjo u rrit në 81.82 %. Duke parë frenezinë ndërtimore dhe në çdo hapsirë të disponueshme, një shtytje e mbulimit me beton deri në 90 % nuk mund të përjashtohet. Me rritjen e mëtejshme të paplanifikuar, jetueshmëria e tij është në vështirsi. Hapsirat e lira janë reduktuar në një përmasë prej 4.61 % nga 14.07 % dhe 7.8 % përkatësisht në 1999 dhe 2009.^[7]

Përveç krizës së hapsirave të gjelbra qyteti po përballet edhe me tkurrjen e pellgjeve të tij ujorë. Ata janë reduktuar në thjesht 4.38 % nga 14.25 % e zonave të përgjithshme urbane në 2 dekadat e fundit. Nëse një mega-qytet si Dhaka humbet fushat e tij të vërshimeve ose zonat e ulta përreth tij në këtë masë, është e natyrshme që ai nuk do të jetë i aftë të shmang përmbytjet edhe nga shira modeste. Problemi i dyfishtë i shterjes së ujërave nëntokësore dhe humbja e pellgjeve me ujë dhe kanaleve që dikur largonin ujërat e shiut nga qyteti do ta përkeqësoi situatën. Instituti i Planifikuesve të Bangladeshit ka sugjeruar mbajtjen e pellgjeve ekzistuese me ujë dhe në të njëjtën kohë rikthimi i atyre të zaptuara nga ndërtime të ndryshme. Megjithëse pa shumë rëndësi, gjatë dekadës 1999-2009 gjelbërimi i qytetit u rrit nga 6.69 % në 9.29 %, por që në 2019 ra lehtësisht në 9.20 %.^[7]

Xhamia Bait Ur Rauf

Artikulli kryesor: Xhamia Bait Ur Rauf

Xhamia Bait Ur Rauf (bengalisht: বায়তুর রউফ জামে মসজিদ, arabisht: الجامع بيت الرؤوف) është një xhami urbane e dallueshme në Dhaka të Bangladeshit.^[207] E dizenjur nga arkitektja bangladeshase Marina Tabassum dhe e përfunduar në vitin 2012, ajo është quajtur një strehë e spiritualitetit në Dhakën urbane duke marrë njohje për bukurinë dhe përdorimin e dritës natyrore si dhe për sfidimin e "lang-lt|status quo}}së" së dizajnit tradicional të xhamisë.^[208] Në vend të simbolizmit tradicional si kupolat dhe minaret, xhamia mbështetet në hapsirën e hapur dhe lojën e pasur ndërmjet dritës dhe hijeve për të krijuar një hapsirë lutjeje që e ngre shpirtin.^[209]

Historia

Pas një jete të vështirë dhe humbjes së burrit të saj dhe dy vajzave, Sufia Khatun nga Dhaka dhuroi një pjesë të tokës së saj për ndërtimin e një xhamie.^[210] Në vitin 2005, ajo porositi mbesën e saj, arkitekten Marina Tabasum, për ta dizenjuar atë.^[211] Anëtarët e bashkësisë fillimisht përdorën një strukturë të përkohshme mbi vendin për lutje, por kur Khatun vdiq, Tabasum mbeti mbledhësja e vetme e fondeve, dizenjuesja, klientja dhe ndërtuesja e projektit.^[212] Bamirësit e bashkësisë mundësuan shumicën e fondeve për ndërtimin.^[209] Tabasum vizitoi më shumë se 100 xhami para se të dizenjonte Xhaminë Bait Ur Rauf, megjithëse më parë vështirë të kishte hyrë në një të tillë.^[213]

Në Bangladesh, është e pazakontë për një grua të dizenjoi një xhami, ato rrallë bile hyjnë në një të tillë, duke u lutur më shumë në shtëpi, duke qenë se pak xhami kanë pjesë të kushtuara për gratë.^[214]

Përshkrimi

Xhamia ka një sipërfaqe të përgjithshme prej 755 square metres (0.187 acres) dhe sipërfaqe ndërtimore prej 700 m². Ajo është e vendosur në një zonë të prirur për përmbytje^[207] dhe është dizenjuar përgjatë një aksi me kënd 13 gradë nga drejtimi i kiblës. Për të kompensuar këtë kënd, ndërtesa është ngritur mbi një zoklaturë me një cilindër brenda një katrori.^[215] Kjo i lejoi dizajneres ta rrotullonte sallën e lutjeve në drejtimin e duhur dhe të krijonte oborre drite në të katër anët me hapsirë për funksione të tjera.^[210]

Xhamia u dizenjua nga Marina Tabassum, një arkitekte nga Bangladeshi,^[216] e njohur për dizenjimin e Muzeut të Pavarësisë në Dhaka, ajo konsiderohet si një nga arkitetët kryesorë të vendit dhe një nga pak arkitektet në këtë vend.

Historia e pasur e ndërtimit të xhamive në Bangladesh daton që nga pushtimi turk në shekullin e XIII. Xhamitë më të hershme përfshijnë elemente nga tradita vendore e ndërtimit, si kupola të vogla që shtrihen mbi xhami dhe mure tulle. Arkitektja kombinoi këtë traditë unike të arkitekturës së xhamive të sulltanatit^[217] me një qasje moderne për të krijuar një dizajn që sfidon "Stampa:Lang-ltnë.^[218]

Salla e lutjeve të xhamisë nuk ka kolona brenda, por mbështetet mbi tetë kolona periferike. Duzina hapjesh të rastësishme, rrethore në tavan dhe mure lejojnë dritën natyrore që të hyjë në ndërtesë, duke krijuar modele alternuese drite dhe hije duke përmirësuar ajrinë shpirtërore.^[219]

Ndërtesa një katëshe me gjurmë të vogël mjedisore nuk ka kupola, minare, ose panele dekorative, por përshtatet me mjedisin e saj rrethues. Muret e ndërtuar me tulla prej terrakote të bëra me dorë^[220] mundësojnë ajrim natyror, duke ndihmuar në mbajtjen e ndërtesës të freskët edhe gjatë ditëve të nxehta.^[221] Pa përdorur simbolizmin e zakonshëm të xhamisë,^[215] arkitektja krijoi një hapsirë shpirtërore me thjeshtësi dhe përdorimin e dritës natyrore duke mundësuar përsiatje dhe soditje të thellë në lutje.^[209]

Ndërtesa kushtoi 150 000 dollarë dhe kërkoi pesë vjet për tu ndërtuar. Ndërtimi përfundoi në vitin 2012.^[222]

Megjithëse banorët vendas e financuan dhe përdorën ndërtesën, xhaminë e vizituan banorë nga i gjithë Bangladeshi, duke përfshirë Chittagongun dhe Sylhetin. Kjo përfshin besimtarë dhe studentë të arkitekturës.^[223]

Arkitektja e pakësoi qëllimisht simbolizmin në dizajnin e saj për të inkurajuar përdorimin e ndërtesës për veprimtari të tjera shoqërore, përveç lutjeve.^[224] Fëmijët inkurajohen të luajnë në ndërtesë, që është e pazakontë për një xhami.^[225] Arkitektja synonte ta bënte ndërtesën një vend qetësie në një nga lagjet më të varfra të një një prej qyteteve më të mbipopulluara më botë,^[223] me "hapsira frymëmarrjeje" brenda dhe përreth ndërtesës duke mundësuar një vend ku adhuruesit të socializohen jashtë kohës së lutjeve.^[220] Përgjatë ditës, fëmijët luajnë dhe të moshuarit bisedojnë në zoklaturën e ndërtesës. ^[217]

Xhamia Bait Ur Rauf është e pazakontë jo vetëm duke qenë një nga dy xhamitë e ndërtuara nga gra në Bangladesh, por gjithashtu për dizajnin e saj miqësor me mjedisin.^[224] Arkitektura i referohet traditës së harruar të ndërtimit të xhamive^[223] dhe përshtatet me mjedisin në një vend me një ekonomi në zhvillim, që arkitektja beson se ishte përgjegjësia e saj shoqërore.^[226]

Xhamia Bait Ur Rauf ishte një nga gjashtë fituesit e Çmimit Aga Khan për Arkitekturën në vitin 2016, bashkë me Qendrën e Miqësisë në Gaibandha.^[227] Ky çmim 1 milion $, i prezantuar nga "Aga Khan Trust for Culture", njeh arritjet arkitekturore në bashkësitë myslimane përreth botës.^[223] Juria e çmimit e zgjodhi xhaminë për shtytjen e kufijve pamjes së një hapsirë fetare^[207] dhe krijimin e një dizajni që e ngre shpirtin.^[208]

Xhamia e Shoqërisë së Gulshanit

Artikulli kryesor: Xhamia e Shoqërisë së Gulshanit

Xhamia e Shoqërisë së Gulshanit, e quajtur edhe Xhame Masxhidi i Shoqërisë së Gulshanit (bengalisht: গুলশান সোসাইটি জামে মসজিদ), është një xhami në Gulshan Thana, një zonë e Dhakës në Bangladesh. U planifikua nga Kashef Mahboob Chowdhury duke u përfunduar në vitin 2017.

Historia

Xhamia e Shoqërisë së Gulshanit është parë nga një numër i madh vizitorësh të shquar. Në shkurt 2018 krye-imami Xhamisë Xhamia Al-Aksa, drejtoi lutjet dhe mbajti predikime në Xhaminë e Shoqërisë së Gulshanit gjatë udhëtimit të tij një javor përgjatë Bangladeshit.^[228] Në shtator 2019 përfaqësueset e larta të Australisë dhe Zelandës së Re në Bangladesh, Julia Niblett dhe Joanna Kempkers vizituan xhaminë.^[229]

Në shtator 2018 Xhamia e Shoqërisë së Gulshanit hyri në listën finale të Çmimit të 11-të "Beazley Designs of the Year".^[230]

Arkitektura

Ndërtesa moderne shtatë-katëshe është ndërtuar për të dhënë përshtypjen e një monoliti. E gjithë struktura është ndërtuar në beton të bardhë të derdhur në kallëpe. Trualli i disponueshëm urban për këtë xhami ishte relativisht i vogël, por xhamia kishte nevojë të bujtëte një grumbullim të madh njerëzish. Kjo nevojë e ripërfytyroi tipologjinë e xhamisë në një volum vertikal. E planifikuar për 2500 veta, ndërtesa tashmë ndiqet nga 4500 veta për lutjet e të premtes. Arkitekti përdori një qasje pragmatike dhe e ndryshoi modelin e zakonshëm të xhamisë në mënyrë që shkallët të çonin drejtpërdrejtë nga hyrja në vestibulin dhe sallën kryesore të lutjeve. Katet e sipërme arrihen si nëpërmjet ashensorëve ashtu dhe nëpërmjet shkallëve.^[231]^[232]

Të gjitha hapsirat e brendshme përfitojnë nga depërtimi i mirë i dritës natyrore dhe ajrimit. Kjo bëhet e mundur nga përdorimi i një strukture grilore "xhali", që e mbështjell ndërtesën dhe gjeneron formën dhe façadat e saj unike, ndërsa siguron mbrojtje nga shiu dhe nxehtësia. "Xhali" është një abstragim i deklaratës themelore të Islamit “la-ilaha-illallah”, nuk ka veçse një Zot, në shkrimin një mijë vjeçar kufik arabisht, që shtrihet në fasha të vazhdueshme në të katër faqet.^[231]

Xhamia me 201 kupola

Artikulli kryesor: Xhamia me 201 kupola

Xhamia me 201 kupola është një faltore e madhe islamike e ndërtuar në fshatin e Pathalias Jugore, komuna Xhhavail e upazilës Gopalpur, distrikti i Tangailit të divizionit të Dhakës, Bangladesh. Ajo është xhamia me më shumë kupola në botë, gjithashtu ka kupolën më të madhe dhe minaren e dytë më të madhe në botë prej tullash.^[233] Ajo ka 201 kupola dhe 9 minare.

Përshkrimi

Ndërtimi i xhamisë dy-katëshe filloi në vitin 2013, në një sipërfaqe prej 2.01 hectares (5.0 acres) në bregun lindor të lumit Xhhenai në fshatin Pathalia Jugore, komuna Nagda Simla e upazilës Gopalpur, distrikti i Tangailit të Bangladeshit. Trusti Islamik i Mirëqenies Mohamad Rafikul, hero i Luftës për Lirinë e Bangladeshit, nëna e të cilit vendosi gurin e themelit të xhamisë. Vlerësohet se kostoja e ndërtimit të saj është 12.3 milionë $dollarë (1 miliardë ৳taka bangladeshi).

Xhamia ka 9 minare, katër minaret e mëdha në këndet e saj të jashtme janë 34.44 m të larta që nga toka, dhe 25.3 m që nga taraca e saj. Katër minaret më të vogla janë në këndet e taracës së kupolës qëndrore janë 28.35 m të larta nga toka dhe 19.20 m të larta mbi taracën e saj. Kupola qëndrore është 29 m e lartë nga toka dhe 19.81 m e lartë nga taraca e xhamisë dhe ka një perimetër prej 38.71 m. Ajo është e rrethuar nga 200 kupola më të vogla 14.54 m të larta që nga toka dhe 5.4 m të larta nga taraca e xhamisë dhe një perimetër prej 6.1 m secila. Në anën jugperëndimor ndodhet një minare 137.46 m e lartë. Ajo është minarja më e lartë në Bangladesh dhe minarja e dytë më e lartë në botë prej tullash. Para saj, minarja më e lartë prej tullash ishte Minarja Kutub në Delhi, 73 m e lartë. Ndërsa minarja më e lartë në botë është minarja e Xhamisë së Hasanit në Kazablanka të Marokut, me një lartësi prej 200 m, por jo prej tullash.^[233]

Xhamia në formë katrore ka kapacitetin për të bujtur rreth 15 000 besimtarë. Ajo është 45.11 metres (49.33 yd) e gjatë dhe 45.11 metres (49.33 yd) e gjerë. Kompleksi ka dy helipadë, në mënyrë që të ulen të ftuarit e rëndësishëm me helikopter. Çdo kupolë është dekoruar me punime bakri te të cilat është skalitur emri "Allah". Dera kryesore është ndërtuar prej 200 kilograms (440 lb) bakër në të cilën janë shkruar 99 emrat e "Allahut”. Përkrahë mihrabit është shkruar "S'ka Zot tjetër veç Allahut dhe Muhamedi është i dërguari i tij" me 25 kilograms (55 lb) arë.^[233]

Pllakat e murit perëndimor të xhamisë përmbajnë të shkruar, të gjithë Kuranin. Përkrahë mihrabit ndodhet dhoma frigoriferike për të mbajtur xhenazet. Mjedisi i brendshëm është plotësisht i kondicionuar. Përveç xhamisë, kompleksi bujt ndërtesa 5-katëshe në anën veriore dhe jugore. Aty është vendosur një jetimore, një azil të moshuarish, një spital me trajtime falas, etj.

Shiko edhe

Shënime

^ Perandori i fundit Mogul, Bahadur Shahu II u bë vegël e kryengritësve, prandaj u arrestua dhe u dëbua për tradhëti

Referime

^ ^a ^b ^c "Out of place, Out of Time". Himal Southasian (në anglisht). 26 mars 2019. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.
^ ^a ^b "The Story of Dhaka, as Told Through 25 Buildings". The Daily Star (në anglisht). 11 qershor 2018. Arkivuar nga origjinali më 2 tetor 2022. Marrë më 2 tetor 2022.
^ "Is There Good Architecture in Dhaka?" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 19 nëntor 2023. Marrë më 1 shtator 2023.
^ Meer Mobashsher Ali; Md. Abdur Rouf (2012). "Jatiya Sangsad Bhaban". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. ISBN 984-32-0576-6. OCLC 52727562. OL 30677644M. Arkivuar nga origjinali më 4 gusht 2017. Marrë më 27 qershor 2017.
^ Adnan Zillur Morshed (24 korrik 2017). "A quiet masterpiece that serves as Dhaka's gateway". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2022. Marrë më 24 maj 2021.{{cite news}}: Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja)
^ "New Bangladesh: How Shatotto is Reimagining Architecture in Dhaka". Architizer Journal (në anglisht). 2 dhjetor 2019. Arkivuar nga origjinali më 2 tetor 2022. Marrë më 2 tetor 2022.
^ ^a ^b ^c "Greening the Concrete Jungle". The Financial Express (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 2 tetor 2022. Marrë më 11 qershor 2024.
^ "Dhaka". Encyclopædia Britannica (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 16 janar 2013. Marrë më 4 shkurt 2013.
^ "Pre-Mughal Dhaka (before 1608)" (në anglisht). Dhaka City Corporation. 5 shtator 2006. Arkivuar nga origjinali më 10 prill 2008. Marrë më 1 dhjetor 2015.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Faruque Hasan (gusht 2008). "From Jahangirnagar to Dhaka". The Daily Star (në anglisht). Vëll. 3 no. 8. Arkivuar nga origjinali më 25 tetor 2012. Marrë më 13 qershor 2024.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am Dipakranjan Das; A.B.M. Husain; Perween Hasan; Mahbubur Rahman (2012). "Architecture". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 11 qershor 2024.
^ "Binat Bibi Mosque" (në anglisht). ArchNet Digital Library. Arkivuar nga origjinali më 1 mars 2006. Marrë më 18 shtator 2012.
^ "Pre-Mughal structure in ruin: Binat Bibi mosque partly demolished". The New Nation (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2007. Marrë më 16 korrik 2007.
^ Fariel Khan (shtator 1997). Conservation issues of historical mosque of Dhaka city (PDF) (Masters of Architecture) (në anglisht). Bangladesh University of Engineering & Technology. fq. 5.2–5.6.
^ "History of the Taj Mahal Agra". agrahub.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 23 korrik 2011. Marrë më 20 janar 2009.
^ "The Taj Mahal" (në anglisht). Islamic Arts and Architecture Organization. Arkivuar nga origjinali më 17 prill 2009. Marrë më 22 maj 2009.
^ Sheila S. Blair; Jonathan M. Bloom (25 shtator 1996) [1994]. The Art and Architecture of Islam 1250-1800 (në anglisht). Yale University Press. ISBN 978-030006465-0.
^ "Shah Jahan's Dhaka Visit Before He Became the Mughal Emperor" (në anglisht). 7 shtator 2023. Arkivuar nga origjinali më 8 shtator 2023. Marrë më 8 shtator 2023.
^ K. M. Karim (2012). "Naib Nazim". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. OCLC 883871453.
^ Richard M. Eaton (1996). The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204-1760 (në anglisht). University of California Press. fq. 202.
^ Om Prakash: "Empire, Mughal", te John J. McCusker, red. (2006). History of World Trade Since 1450. World History in Context (në anglisht). Vëll. 1. Macmillan Reference USA. fq. 237–40.
^ John F. Richards (1995). The Mughal Empire (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 202.
^ Indrajit Ray (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757-1857) (në anglisht). Routledge. fq. 174. ISBN 978-1-136-82552-1.
^ Frauke Kraas; Surinder Aggarwal; Martin Coy; Günter Mertins, red. (2013). Megacities: Our Global Urban Future (në anglisht). Springer. fq. 60. ISBN 978-90-481-3417-5.
^ "State of Cities: Urban Governance in Dhaka" (PDF). BRAC University (në anglisht). maj 2012. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 16 shkurt 2015. Marrë më 16 shkurt 2015.
^ Christopher Shay. "Travel – Saving Dhaka's Heritage". BBC (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 5 dhjetor 2014. Marrë më 18 shkurt 2015.
^ "Legends of Lalbagh". The Daily Star (në anglisht). 12 qershor 2015. Arkivuar nga origjinali më 24 tetor 2022. Marrë më 24 tetor 2022.
^ "A discovery that may save Bara Katra". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 1 tetor 2022. Marrë më 1 tetor 2022.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Habibur Rahman (2012). "Lalbagh Fort". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 11 nëntor 2015.
^ Sushil Chaudhury (13 shtator 2016). Companies, Commerce and Merchants: Bengal in the Pre-Colonial Era (në anglisht). Taylor & Francis. fq. 263. ISBN 978-135199755-3. Marrë më 29 janar 2023.
^ "U.S. Embassy Funds Restoration and Preservation at Historic Lalbagh Fort" (në anglisht). 24 mars 2021. Arkivuar nga origjinali më 4 qershor 2023. Marrë më 3 tetor 2022.
^ Sayid Aulad Hasan (1903). Extracts from the Notes on the Antiquities of Dacca (në anglisht). fq. 5.
^ ^a ^b A. K. M. Zakariah (2011). Dr. Mosharrof Hussain (red.). The Archaeological Heritage of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 586. ISBN 978-984-512001-2.
^ ^a ^b ^c A. K. M. Zakariah (2011). Dr. Mosharrof Hussain (red.). The Archaeological Heritage of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 589. ISBN 978-984-512001-2.
^ A. K. M. Zakariah (2011). Dr. Mosharrof Hussain (red.). The Archaeological Heritage of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 593. ISBN 978-984-512001-2.
^ "The Secret Passages of Lalbagh Fort" (në anglisht). Star Weekend Magazine. 22 korrik 2016. Arkivuar nga origjinali më 20 prill 2019. Marrë më 25 shtator 2017.
^ A. K. M. Zakariah (2011). Dr. Mosharrof Hussain (red.). The Archaeological Heritage of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 597. ISBN 978-984-512001-2.
^ Mohammad Habib Reza; Muhamad Shajjad Hossain (2017). Documentation of Islamic Heritage of Bangladesh (në anglisht). Brac University. doi:10.13140/RG.2.2.24226.02242.
^ "Bara Katra". Lonely Planet (në anglisht). Marrë më 25 shtator 2017.
^ "Even the law can't protect Dhaka's heritage!". The Daily Star (në anglisht). 13 shtator 2022. Marrë më 23 shtator 2022.
^ Helemul Alam (12 shtator 2022). "Empty promises, demolished heritage". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 23 shtator 2022.
^ ^a ^b ^c Catherine B. Asher (1984). The Islamic Heritage of Bengal. Protection of the Cultural Heritage: Research Papers (në anglisht). Vëll. 1. Unesco. fq. 55. ISBN 92-3-102174-5.
^ ^a ^b ^c Nazimuddin Ahmed (1980). Islamic Heritage of Bangladesh (në anglisht). Dhaka: Ministria e Informacionit dhe Transmetimit, Qeveria e Bangladeshit. fq. 50–1. OCLC 8476199.
^ ^a ^b ^c ^d Ayesha Begum (2012). "Bara Katra". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh.
^ "Bara Katra, south view, Dhaka". British Library (në anglisht). Marrë më 25 shtator 2017.
^ "Sat Gambuj mosque in Dhaka". Dhaka Tribune (në anglisht). Marrë më 18 qershor 2020.
^ Nazimuddin Ahmed (1984). John Sanday (red.). Discover the Monuments of Bangladesh: A Guide to Their History, Location & Development (në anglisht). Dhaka University Press Ltd. fq. 174–75.
^ Catherine B. Asher (24 shtator 1992). Architecture of Mughal India (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 284–86. ISBN 978-0-521-26728-1.
^ ^a ^b Mahbubur Rahman (2011). City of An Architect (në anglisht). Delivistaa Foundation. fq. 293–94. ISBN 978-984-33-2451-1.
^ ^a ^b ^c M.A. Bari (2012). "Satgumbad Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.
^ George Michell (1984). The Islamic Heritage of Bengal (në anglisht). UNESCO. fq. 61. ISBN 92-3-102174-5.
^ ^a ^b "Sat Gumbad Mosque". Archnet (në anglisht).
^ Marika McAdam (2004). Bangladesh (në anglisht). Lonely Planet. fq. 59. ISBN 978-174059280-2.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "Khan Mohammad Mridha Mosque". Archnet (në anglisht).
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g M. A. Bari (2012). "Mirdha Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.
^ Syed M. Hasan (1981). Dacca: The City of Mosques (në anglisht). Islamic Foundation. fq. 43. OCLC 9084739.
^ Syed M. Hasan (1980). Muslim Monuments of Bangladesh (në anglisht). Anjuman Printing Press. fq. 55. OCLC 8430161.
^ Shabnam Begum (1994). "Religious institutions of Bengal in the eighteenth century: Mosque of Khan Muhammad Mirdha". Bengal's contribution to Islamic studies during the 18th century (PDF) (Tezë) (në anglisht). Aligarh Muslim University. fq. 43.
^ Nazimuddin Ahmed (1984). John Sanday (red.). Discover the Monuments of Bangladesh (në anglisht). University Press Ltd. fq. 178. OCLC 13003928.
^ Mahbubur Rahman (2011). City of An Architect (në anglisht). Delvistaa Publication. fq. 284. ISBN 984332451-X.
^ ^a ^b ^c ^d "Hazrat Hazi Khaza Shahbaz Jame Mosque". Archnet (në anglisht).
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h M. A. Bari (2012). "Khwaja Shahbaz's Mosque and Tomb". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.
^ Catherine B. Asher (1984). "Inventory of Key Monuments". përmbledhur nga George Michell (red.). The Islamic Heritage of Bengal (në anglisht). UNESCO. ISBN 92-3-102174-5.
^ George Michell, red. (1984). The Islamic Heritage of Bengal (në anglisht). UNESCO. ISBN 92-3-102174-5. Marrë më 9 dhjetor 2019.
^ ^a ^b "Khwaja Shahbaz Tomb". Archnet (në anglisht).
^ "Dhakeshwari Temple". Banglapedia (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 3 korrik 2015. Marrë më 7 korrik 2015.
^ Dipanjan Roy Chaudhury (18 tetor 2018). "Sheikh Hasina gifts 1.5 bigha land to biggest hindu temple in Bangladesh". The Economic Times (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 20 nëntor 2020. Marrë më 4 janar 2020.
^ "Modi visits Dhakeshwari temple, Indian chancery in Dhaka". Zee News (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 nëntor 2016. Marrë më 12 qershor 2015.
^ "Temple and a City". The Daily Star (në anglisht). 22 prill 2016. Arkivuar nga origjinali më 5 tetor 2018. Marrë më 30 mars 2021.
^ ^a ^b M. Mahmud Ali (18 maj 2017). "Dhakeshwari Temple". The Independent (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 14 tetor 2017. Marrë më 18 qershor 2017.
^ Jim Hamill (30 prill 2015). "72 Hours in Dhaka". The Huffington Post (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 14 qershor 2015. Marrë më 12 qershor 2015.
^ "Modi visits Dhakeshwari temple, Ramakrishna Mission in Dhaka". The Hindu (në anglisht). IANS. 7 qershor 2015. Arkivuar nga origjinali më 4 prill 2024. Marrë më 12 qershor 2015.
^ Lloyd's Evening Post, 16–18 maj 1764
^ K. M. Karim (2012). Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). "Naib Nazim". Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. OCLC 883871453.
^ Sebastian Srangio (1 tetor 2010). "Dhaka: Saving Old Dhaka's Landmarks". The Caravan (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 9 shtator 2015.
^ ^a ^b "Worldview" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 13 prill 2015. Marrë më 14 gusht 2015.
^ James Taylor (1840). A Sketch of the Topography and Statistics of Dacca (në anglisht). Kalkuta: G.H. Huttmann, Military Orphan Press. fq. 301–07.
^ Lalbagh Kella (Lalbagh Fort) Dhaka Bangladesh 2011 54.JPG
^ "The Rise and Fall of the Dutch in Dhaka". The Daily Star (në anglisht). 5 shkurt 2018. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.
^ "The French". Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Marrë më 28 shtator 2022.
^ "Você fala Bangla?". Dhaka Tribune (në anglisht). 24 janar 2014. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.
^ "Portuguese influence in Bengal". The Asian Age (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.
^ Ansar Ali; Sushil Chaudhury; Sirajul Islam (2012). "The Armenians". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 28 shtator 2022.
^ "The Extraordinary Story of the Bangladesh Jews". The Jewish Chronicle (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.
^ "History of the Greek community in Dhaka". The Daily Star (në anglisht). 11 janar 2021. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.
^ Abdul Karim (2012). "The Iranians". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 28 shtator 2022.
^ ^a ^b Tasnim Tajeb Kabir (23 dhjetor 2011). "The Armenian Church: Legacy of a Bygone Era". The Independent (Bangladesh) (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 qershor 2013. Marrë më 27 mars 2012.
^ Matthew Karanian (13 mars 2023). "Discovering an Armenian Church in Bangladesh". The Armenian Weekly (në anglisht). Marrë më 25 tetor 2023.
^ ^a ^b Ansar Ali; Sushil Chaudhury; Sirajul Islam (2012). "The Armenians". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shkurt 2022.
^ ^a ^b Alastair Lawson (10 janar 2003). "The mission of Dhaka's last Armenian" (në anglisht). BBC. Marrë më 3 maj 2012.
^ "Must see attractions in Dhaka". lonelyplanet.com (në anglisht).
^ "The mission of Dhaka's last Armenian". BBC (në anglisht). 10 janar 2003.
^ "Armenian Church Bangladesh". armenianchurchbangladesh.com (në anglisht).
^ Iftekhar Ahmed (2012). "Case Studies of Informal Heritage Mangemnt in Old Dhaka". A Study of Architectural Heritage Management by the Informal Community Bodies in Traditional Neighborhoods of Old Dhaka (PhD) (në anglisht). National University of Singapore. fq. 319. Marrë më 6 qershor 2015. Gjatë vizitës së saj në Dhaka në vitin 1996, Nënë Teresa qëndroi gjithashtu në kompleksin e kishës
^ "Govt to preserve historic religious places: Minister". The Independent (në anglisht). Marrë më 7 shkurt 2016.
^ ^a ^b ^c Mokammal H. Buiyan (2012). "Jaykali Temple". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.
^ "Hindu temple burgled in Dhaka". Hindustan Times, Delhi (në anglisht). 3 shkurt 2011. Arkivuar nga origjinali më 14 korrik 2014. Marrë më 3 shtator 2012.
^ Shafiqul Alam (2012). "Department of Archaeology". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 12 shtator 2022.
^ "Saracen, people" (në anglisht). Encyclopædia Britannica. 25 prill 2024. Marrë më 18 maj 2024.
^ "Dhaka WASA" (në anglisht). Dwasa.org.bd. Arkivuar nga origjinali më 6 shkurt 2015. Marrë më 18 shkurt 2015.
^ "Railway". Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Marrë më 11 shkurt 2018.
^ "Feature Film". Banglapedia, The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Marrë më 11 shkurt 2018.
^ "History of Electricity in Bangladesh | Thecapriciousboy". Tusher.kobiraj.com (në anglisht). 18 korrik 2013. Arkivuar nga origjinali më 16 shkurt 2015. Marrë më 18 shkurt 2015.
^ Abida Rahman Chowdhury (11 shkurt 2014). "Dhaka Through Its Streets". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2022. Marrë më 29 shtator 2022.
^ "A Short, Winding and Legendary Dhaka Road". The Daily Star (në anglisht). 7 korrik 2018. Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2022. Marrë më 29 shtator 2022.
^ "The Extraordinary Story of the Bangladesh Jews". The Jewish Chronicle (në anglisht). 17 shtator 2015. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.
^ Mohammad Afzalur Rahman (2 dhjetor 2022). "Dhaka Before and After Partition". The Daily Star (Opinion) (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 16 prill 2023. Marrë më 16 prill 2023.
^ "University of Dhaka and the Partitioning of Bengal". The Daily Star (në anglisht). 25 gusht 2017. Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2022. Marrë më 29 shtator 2022.
^ "'Oxford of the East' or the 'Mecca University'?". New Age (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2022. Marrë më 29 shtator 2022.
^ "Ramna Racecourse". Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Arkivuar nga origjinali më 1 tetor 2022. Marrë më 1 tetor 2022.
^ Dipanwita Roy (21 prill 2007). "Vested Property Act: A story of deprivation and exploitation". Law & Our Rights (në anglisht). The Daily Star. Arkivuar nga origjinali më 16 prill 2023. Marrë më 16 prill 2023.
^ ^a ^b A. B. M. Husain (2012). "Hussaini Dalan". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.
^ ^a ^b ^c "Husaini Dalan". Archnet (në anglisht).
^ M. M. Faiz Shirazi (10 dhjetor 2012). "About Dalan". Hussaini Dalan (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 qershor 2014.
^ "Ruplal House: Waiting for a light of resurrection". The Daily Star (në anglisht). 27 gusht 2018. Marrë më 31 gusht 2018.
^ ^a ^b Durdana Ghias (22 prill 2007). "Ruplal House: Unique features in wholesale wreck". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 31 gusht 2018.
^ "Ruplal House: Waiting for a light of resurrection". The Daily Star (në anglisht). 27 gusht 2018.
^ Muntasir Uddin Khan Mamun (1993). Dhaka Smriti Bismritir Nagari (në bengalisht). Vëll. 1. Bangla Academy. fq. 257. ISBN 978-984-072820-6.
^ "Ruplal House: Waiting for a light of resurrection". The Daily Star (në anglisht). 27 gusht 2018.
^ Sanjida Ahmed Sinthia (2010). Sustainable revitalization of the traditional old urban mansion: Ruplal house (pdf) (në anglisht). Lund University-Sida.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Mohammad Alamgir (2012). "Ahsan Manzil". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 30 maj 2024.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "Ahsan Manzil: The Tale of the Pink Palace". Daily Asian Age (në anglisht). 4 qershor 2016. Marrë më 30 maj 2024.
^ "Ahsan Manzil: An Aristocracy of the Ancient Era". Bangladesh Tourism Board (në anglisht).
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Adnan Zillur Morshed (2 korrik 2018). "A Palace on the River: Ahsan Manzil". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 30 maj 2024.
^ "Ahsan Manzil in Dhaka, Bangladesh". Lonely Planet (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 16 shtator 2016. Marrë më 20 gusht 2015.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Perween Hasan (2012). "Curzon Hall". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 28 maj 2024.
^ ^a ^b ^c ^d Adnan Zillur Morshed (24 korrik 2018). "Want to Understand the Partition of Bengal, Visit Curzon Hall". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 28 maj 2024.
^ ^a ^b Bashir Al Helal (2012). "Language Movement". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh.
^ ^a ^b "The Beautiful Curzon Hall". Heritages of Bangladesh (në anglisht). Marrë më 28 maj 2024.
^ Zia Uddin Ahmed (2012). "Botanical Garden". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 28 maj 2024.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Ayesha Begum (2012). "Star Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: the National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 1 qershor 2024.
^ ^a ^b ^c "Nineteenth Century Star Mosque in Dhaka". bangladesh.com (në anglisht). Marrë më 1 qershor 2024.
^ Lithographed and published by Messrs. Dickinson (1850). "Panorama of the City of Dacca" taken from the Buriganga River, with Notable Residences and Other Buildings (në anglisht). Londër: Yale Center for British Arts, Rare Books and Manuscripts.
^ M. H. Haider (27 gusht 2023). "The Iconic Tara Masjid did not Always Have those Stars!". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 28 gusht 2023.
^ "How Politics and Architecture Blended in Dhaka". The Daily Star (Opinion) (në anglisht). 20 gusht 2018. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.
^ "Part II: Formulation of Urban and Transport Plan" (PDF) (në anglisht). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 12 shkurt 2018. Marrë më 11 shkurt 2018.
^ K. Anis Ahmed (16 gusht 2017). "Opinion | Why do Bangladeshis Seem Indifferent to Partition?". The New York Times (në anglishte amerikane). Arkivuar nga origjinali më 29 gusht 2017. Marrë më 28 shtator 2022.
^ "Unthreading Partition: The Politics of Jute Sharing Between two Bengals". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 nëntor 2022. Marrë më 24 tetor 2022.
^ "Jatiya Sangsad Bhaban". Banglapedia (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Marrë më 1 korrik 2015.
^ Robert McCarter (2005). Louis I. Kahn (në anglisht). Phaidon Press. fq. 258, 270. ISBN 0-7148-4045-9.
^ "History and Building" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 22 maj 2016. Marrë më 15 maj 2016.
^ ^a ^b ^c "Jatiyo Sangsad Bhaban (National Parliament House), Bangladesh". londoni.co (në anglisht). 2014. Arkivuar nga origjinali më 4 mars 2016. Marrë më 28 dhjetor 2015.
^ "The Grand Architecture of Jatiyo Sangsad Bhaban" (në anglisht). Bangladesh Blog – By Bangladesh Channel. Arkivuar nga origjinali më 30 prill 2012. Marrë më 18 prill 2012.
^ Heinz Ronner (1987). Alessandro Vasella (red.). Louis I. Kahn: Complete Works 1935–74 (në anglisht). Sharad Jhaveri. fq. 236, 238.
^ Kathleen James-Chakraborty (2014). "Reinforced concrete in Louis Kahn's National Assembly, Dhaka: Modernity and modernism in Bangladeshi architecture". Frontiers of Architectural Research (në anglisht). 3 (2): 81–88. doi:10.1016/j.foar.2014.01.003.
^ ^a ^b ^c ^d "History and Building" (në anglisht). Bangladesh Parliament. Arkivuar nga origjinali më 22 maj 2016. Marrë më 15 maj 2016.
^ "Jatiyo Sangsad Bhaban". checkonsite.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 25 mars 2012. Marrë më 18 prill 2012.
^ Md. Shahidul Amin (2012). "Baitul Mukarram Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.
^ Tai Yong Tan; Gyanesh Kudaisya (2000). The Aftermath of Partition in South Asia (në anglisht). Routledge. fq. 170. ISBN 978-0-415-17297-4. ... Al-Baitul Mukarram, xhamia më e gjatë në Pakistanin Lindor, që mund të bujt 42,000+ adhurues për adhurimin kongregacional.
^ ^a ^b Hasan-Uddin Khan (1990). "The Mosque". Expressions of Islam in Buildings. Proceedings of an international seminar sponsored by the Aga Khan Award for Architecture and the Indonesian Institute of Architects, held in Jakarta and Yogyakarta, Indonesia, 15–19 October 1990 (në anglisht). Gjenevë: Aga Khan Trust for Culture. fq. 119. ISBN 978-2-88207-006-7. Ajo ndjek modelin historik të Qabesë në Mekë si referimin e saj formal – Architekt A.H. Thariani
^ "Saudi donation for extension work of Baitul Mukarram National Mosque". The Daily Star (në anglisht). 21 tetor 2008.
^ Shahidul Amin (2012). "Baitul Mukarram Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.
^ Novera Deepita (4 shkurt 2006). "From BTV to ETV and beyond: The television revolution". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 6 gusht 2017.
^ ^a ^b Zafar Ahmed (30 nëntor 2022). "'All roads lead to Kamalapur': how the Dhaka area is set to be transformed into a multimodal transport hub". Bdnews24.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 30 nëntor 2022. Marrë më 8 dhjetor 2022.
^ ^a ^b Quazi Abul Fida (2012). "Railway". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah; Mahfuza Khanam; Sabbir Ahmed (red.). Banglapedia: the National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2024.
^ ^a ^b ^c Adnan Zillur Morshed (24 korrik 2017). "A quiet masterpiece that serves as Dhaka's gateway". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2022. Marrë më 29 nëntor 2020.
^ M. A. Ghafur (1 maj 1968). "A decade of progress: Expansion And Development of P.E. Railway". Pakistan Observer (në anglisht). fq. 13.
^ Delvar Hasan (2016). Sharif Uddin Ahmed (red.). Encyclopedia of Dhaka (në bengalisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 86–87. ISBN 978-984512019-7.
^ Ishtiaque Ahmed Khan (2012). "Postal Communication". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 12 shtator 2024.
^ Mustafizur Rahman (2009). "Growing Pains". Daily Star Forum (në anglisht). Vëll. 3 no. 9. The Daily Star.
^ Munima Sultana (8 dhjetor 2019). "No project on front side of Kamalapur railway station: BR". The Financial Express (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 nëntor 2022. Marrë më 29 nëntor 2022.
^ Zahangir Alom (12 janar 2021). "The architectural significance of the Kamalapur Railway Station". The Business Standard (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2022. Marrë më 10 nëntor 2022.
^ "Sheikh Mujibur Rahman" (në anglisht). Virtual Bangladesh. Arkivuar nga origjinali më 16 shkurt 2015. Marrë më 18 shkurt 2015.
^ John Richards (korrik–shtator 2003). "Calcutta and Dhaka: A Tale of Two Cities" (PDF). Asian Affairs (në anglisht). 25 (3): 49–57. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 shkurt 2015. Marrë më 1 mars 2015.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja)
^ Edgar Thorpe (2012). The Pearson General Knowledge Manual 2012 (në anglisht). Pearson Education India. fq. 125. ISBN 978-81-317-6190-8. Marrë më 18 shkurt 2015.
^ Bibhuti Bhusan Nandi (2007). "Low-Intensity War". përmbledhur nga Jyoti Bhusan Das Gupta (red.). Science, Technology, Imperialism, and War (në anglisht). Pearson Education India. fq. 732. ISBN 978-81-317-0851-4. Marrë më 18 shkurt 2015.
^ Rounaq Jahan (2013). "Genocide in Bangladesh". përmbledhur nga Samuel Totten; William Spencer Parsons (red.). Centuries of Genocide: Essays and Eyewitness Accounts (në anglisht) (bot. i 4-rt). Routledge. fq. 254. ISBN 978-0-415-87191-4. Marrë më 18 shkurt 2015.
^ "Fall of Dhaka: Memories of a Bloody December – Pakistan". Dawn (në anglisht). 16 dhjetor 2014. Arkivuar nga origjinali më 30 janar 2015. Marrë më 18 shkurt 2015.
^ Siddique Salik (1977). Witness to Surrender (në anglisht). Oxford University Press. fq. 195. ISBN 0-19-577257-1.
^ J.F.R. Jacob (1997). Surrender at Dacca: Birth of a Nation (në anglisht). Manohar. fq. 146–47. ISBN 81-7304-189-X.
^ "Dhaka Population 2020" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 31 korrik 2017. Marrë më 30 janar 2017.
^ Md. Shahnawaz Khan Chandan (8 maj 2015). "Reminiscing Dhaka's Legacy". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 1 dhjetor 2017. Marrë më 22 qershor 2017.
^ "Mayor Hanif's Death Anniversary Today". The Daily Star (në anglisht). 28 nëntor 2010. Arkivuar nga origjinali më 12 shkurt 2015. Marrë më 12 shkurt 2015.
^ "Don't Split Dhaka, Khoka Urges Govt". UNBConnect (në anglisht). 12 nëntor 2011. Arkivuar nga origjinali më 5 prill 2012. Marrë më 12 shtator 2012.
^ Shahadat Hossain (janar 2008). "Rapid Urban Growth and Poverty in Dhaka City" (PDF). Bangladesh e-Journal of Sociology (në anglisht). 5 (1). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 18 gusht 2016. Marrë më 24 shtator 2016.
^ "Dhaka: Fastest Growing Megacity in the World". The World from PRX (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 19 janar 2022. Marrë më 19 janar 2022.
^ "Poverty Alleviation: Yunus calls for major reforms in World Bank". The Daily Star (në anglisht). 5 nëntor 2007. Arkivuar nga origjinali më 5 mars 2008. Marrë më 17 dhjetor 2008.
^ "Blind Eye to Urban Poor to Spell Social Disaster: Conference on the Poor Told". The Daily Star (në anglisht). 5 dhjetor 2007. Arkivuar nga origjinali më 23 korrik 2008. Marrë më 17 dhjetor 2008.
^ Beyond Hartals: Towards Democratic Dialogue in Bangladesh (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme (UNDP) Bangladesh. mars 2005. ISBN 984-32-1424-2. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 5 mars 2018. Marrë më 4 mars 2018.
^ Hasan Jahid Tusher (18 tetor 2011). "Dhaka Set to Split Into Two". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 13 shkurt 2015. Marrë më 12 shkurt 2015.
^ Md. Asraful Islam (2012). "Rajdhani Unnayan Kartripakkha". Banglapedia (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 26 korrik 2015.
^ ^a ^b Terry McGee (27 shtator 2006). "Urbanization Takes on New Dimensions in Asia's Population Giants" (në anglisht). Population Reference Bureau. Arkivuar nga origjinali më 14 shkurt 2008. Marrë më 27 shtator 2006.
^ "A Short City Profile on Dhaka City: Adaptation Issues for Climate Change?" (PDF) (në anglisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 11 prill 2019. Marrë më 4 mars 2018.
^ ^a ^b Alistair Lawson (1 qershor 2002). "Good times for bourgeois Bangladeshis". BBC News (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2012. Marrë më 2 tetor 2006.
^ Nick Carbone (26 tetor 2011). "The 10 Fastest-Growing Cities of Tomorrow: 2. Dhaka, Bangladesh". Time (në anglisht). ISSN 0040-781X. Arkivuar nga origjinali më 8 korrik 2017. Marrë më 19 janar 2022.
^ "Dhaka, Bangladesh: Fastest Growing City in the World". CBS News (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 shtator 2018. Marrë më 22 shkurt 2019.
^ Rezaul Karim (24 shkurt 2017). "Dhaka's Economic Activities Unplanned: Analysts". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 13 korrik 2019. Marrë më 13 korrik 2019.
^ "The World According to GaWC 2020". Globalization and World Cities (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 24 gusht 2020. Marrë më 22 mars 2021.
^ "Dhaka City State of Environment" (PDF) (në anglisht). Regional Resource Centre for Asia and the Pacific, United Nations Environment Programme. 2005. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 7 shkurt 2009. Marrë më 24 janar 2009.
^ Jeremy Seabrook (1996). In the Cities of the South: Scenes from a Developing World (në anglisht). Verso Books. fq. 221. ISBN 1-85984-081-7.
^ World and Its Peoples (në anglisht). Marshall Cavendish Corporation. 2008. fq. 489. ISBN 978-0-7614-7631-3.
^ ^a ^b Dong Wook Sohn; Anne Vernez Moudon; Jeasun Lee (4 prill 2012). "The Economic Value of Walkable Neighborhoods". Urban Design International (në anglisht). Springer Science and Business Media LLC. 17 (2): 115–28. doi:10.1057/udi.2012.1. ISSN 1357-5317. S2CID 109091026.
^ Faustin T. Kalabamu (1987). "Rickshaws and the Traffic Problems of Dhaka". Habitat International (në anglisht). Elsevier BV. 11 (2): 123–31. doi:10.1016/0197-3975(87)90063-4. ISSN 0197-3975.
^ "Does Dhaka Need Rickshaws?". BBC News (në anglisht). 20 korrik 1998. Arkivuar nga origjinali më 8 mars 2008. Marrë më 27 maj 2024.
^ Robert Cervero (2000). Informal Transport in the Developing World (në anglisht). UN-HABITAT. fq. 39. ISBN 92-1-131453-4.
^ "Dhaka City at a Glance". Dhaka City Corporation (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 janar 2013. Marrë më 1 dhjetor 2015.
^ "Welcome to the Traffic Capital of the World". The New Republic (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 shtator 2018. Marrë më 22 shkurt 2019.
^ "PM Opens Country's First Metro Rail". The Daily Star (në anglisht). 28 dhjetor 2022. Arkivuar nga origjinali më 15 janar 2023. Marrë më 15 janar 2023.
^ Roy Brouwer; Dilruba F. Sharmin; Susan Elliott; Jennifer Liu; Mizan R. Khan (2023). "Costs and Benefits of Improving Water and Sanitation in Slums and Non-Slum Neighborhoods in Dhaka, a Fast-Growing Mega-City". Ecological Economics (në anglisht). 207. Bibcode:2023EcoEc.20707763B. doi:10.1016/j.ecolecon.2023.107763.
^ Azad Majumder (19 maj 2009). "Bangladesh river pollution threatens millions". Reuters (në anglisht). Marrë më 9 janar 2020.
^ "The river runs black: pollution from Bangladesh's tanneries – in pictures". the Guardian (në anglisht). 23 tetor 2015. Marrë më 9 janar 2020.
^ K. Siddiqui; J. Ahmed; K. Siddique; S. Huq; A. Hossain; S. Nazimud-Doula; N. Rezawana (2010). Social Formation in Dhaka, 1985-2005: A Longitudinal Study of Society in a Third World Megacity (në anglisht). Routledge. fq. 6, 12. ISBN 978-1-317-05400-9. Marrë më 3 shkurt 2022.
^ ^a ^b Roy Brouwer; Dilruba F. Sharmin; Susan Elliott; Jannifer Liu; Mizan R. Khan (2023). "Costs and Benefits of Improving Water and Sanitation in Slums and Non-Slum Neighborhoods in Dhaka, A Fast-Growing Mega-City". Ecological Economics (në anglisht). 207. Bibcode:2023EcoEc.20707763B. doi:10.1016/j.ecolecon.2023.107763.
^ "Town Planning for Bangladesh: Vision 2020". The Daily Star (në anglisht). 8 nëntor 2008. Arkivuar nga origjinali më 19 dhjetor 2013. Marrë më 15 dhjetor 2008.
^ Oliver Gruebner; Jonathan Sachs; Anika Nockert; Michael Frings; Md. Mobarak Hossain Khan; Tobia Lakes; Patrick Hostert (25 qershor 2014). "Mapping the Slums of Dhaka from 2006 to 2010". Dataset Papers in Science (në anglisht). Hindawi Limited: 1–7. doi:10.1155/2014/172182. ISSN 2314-8497.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: Data dhe viti (lidhja)
^ Sonia Ferdous Hoque; Rebecca Peters; Paul Whitehead; Robert Hope; Mohammed Abed Hossain (2021). "River pollution and social inequalities in Dhaka, Bangladesh". Environmental Research Communications (në anglisht). 3 (9). Bibcode:2021ERCom...3i5003H. doi:10.1088/2515-7620/ac2458. ISSN 2515-7620.
^ ^a ^b ^c "Danish park designed to promote tolerance in community wins architectural award". Reuters (në anglisht). 3 tetor 2016. Marrë më 7 tetor 2019.
^ ^a ^b "Winners of Aga Khan architecture award announced - VIDEO" (në anglisht). Marrë më 7 tetor 2019.
^ ^a ^b ^c "The Aga Khan Award for Architecture: Photos" (në anglisht). Marrë më 13 dhjetor 2019.
^ ^a ^b "Bait Ur Rouf Mosque". Archnet (në anglisht). Marrë më 13 dhjetor 2019.
^ "Bait Ur Rouf Mosque: An Aesthetic and Inclusive Space". The Daily Star (në anglisht). 26 maj 2017. Marrë më 13 dhjetor 2019.
^ "Architect Marina Tabassum on her Aga Khan Award-winning design for the Bait Ur Rouf mosque in Dhaka". The National (në anglisht). Marrë më 13 dhjetor 2019.
^ "Female architect lands prize". The Star (në anglisht). 5 tetor 2016. Marrë më 13 dhjetor 2019.
^ "Bangladeshi female architect's mosque design wins prestigious international prize". The Nation (në anglisht). 4 tetor 2016. Marrë më 30 dhjetor 2019.
^ ^a ^b "Award Recipients: Construction (Bait ur Rouf Mosque)". ARCHNET (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 23 prill 2019. Marrë më 13 dhjetor 2019.
^ "Six projects awarded Aga Khan architecture prize". The Independent Uganda (në anglishte amerikane). 7 nëntor 2016. Marrë më 7 tetor 2019.
^ ^a ^b "Collections, 13th Cycle: 2013-2016, Bait Ur Rouf Mosque". Archnet (në anglisht). Marrë më 7 tetor 2019.
^ "Bangladeshi mosque architect smashes glass ceiling". Gulf News (në anglisht). Marrë më 23 dhjetor 2019.
^ "The Aga Khan Award for Architecture: Photos". Daily Nation (në anglisht). Marrë më 7 tetor 2019.
^ ^a ^b Peter Muiruri. "'Green' buildings top awards". The Standard (në anglisht). Marrë më 7 tetor 2019.
^ "Bangladeshi mosque architect smashes glass ceiling". The News (në anglisht). Marrë më 13 dhjetor 2019.
^ "Bangladeshi female architect's mosque design wins prestigious international prize". The Nation (në anglisht). 4 tetor 2016. Marrë më 7 tetor 2019.
^ ^a ^b ^c ^d "Succès de l'une des rares mosquées construite par une femme". Le Figaro (në frëngjisht). 4 tetor 2016. Marrë më 7 tetor 2019.
^ ^a ^b "Bait Ur Rouf Mosque". Aga Khan Development Network (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 3 gusht 2019. Marrë më 7 tetor 2019.
^ Noah Browning (4 tetor 2016). "Danish park designed to promote tolerance in community wins architectural award". The Star (në anglisht). Marrë më 19 dhjetor 2019.
^ "Female Bangladeshi mosque architect smashes glass ceiling". Dawn (në anglisht). AFP. 4 tetor 2016. Marrë më 30 dhjetor 2019.
^ "China, Denmark projects among architecture award winners". The Washington Times (në anglishte amerikane). Marrë më 30 dhjetor 2019.
^ "Masjid al-Aqsa head Imam to lead jum'a prayers at Gulshan mosque". The Independent (Bangladesh) (në anglisht). Dhaka. Marrë më 17 maj 2020.
^ "Australian, New Zealand envoys visit Gulshan mosque". Bangla Tribune (në anglisht). Marrë më 17 maj 2020.
^ "19 Architecture Projects in Shortlist for Beazley Designs of the Year". World-Architects (në anglisht). Marrë më 17 maj 2020.
^ ^a ^b "Gulshan Society Mosque / Kashef Chowdhury - URBANA". ArchDaily (në anglishte amerikane). 19 maj 2019. Marrë më 17 maj 2020.
^ Michael Snyder (9 maj 2019). "In Bangladesh, Reimagining What a Mosque Might Be". The New York Times (në anglisht). ISSN 0362-4331. Marrë më 17 maj 2020.
^ ^a ^b ^c "201 Domes Mosque". 201 Gombuj Masjid (në anglisht). Marrë më 9 shkurt 2018.

Bibliografia

Abu Sayeed Mostaque Ahmed (2006). Mosque Architecture in Bangladesh (në anglisht). UNESCO. ISBN 984-32-3469-3.
Iftekhar Ahmed (2012). "Case Studies of Informal Heritage Management in Old Dhaka". A Study of Architectural Heritage Management by the Informal Community Bodies in Traditional Neighborhoods of Old Dhaka (PhD) (në anglisht). National University of Singapore. Marrë më 6 qershor 2015.
Nazimuddin Ahmed (1986). "John Sanday". Buildings of the British Raj in Bangladesh (në anglisht). University Press. ISBN-10 9840510916, isbn-13 9789840510917.
Nazimuddin Ahmed (1984). John Sanday (red.). Discover the Monuments of Bangladesh: A Guide to Their History, Location & Development (në anglisht). Dhaka University Press Ltd.
Nazimuddin Ahmed (1980). Islamic Heritage of Bangladesh (në anglisht). Dhaka: Qeveria e Bangladeshit. OCLC 8476199.
Sharif Uddin Ahmed, red. (1991). Dhaka: Past, Present, Future (në anglisht). The Asiatic Society of Bangladesh.
Delvar Hasan (2016) [2012]. Sharif Uddin Ahmed (red.). Encyclopedia of Dhaka (në bengalisht). Dhaka: Asiatic Society of Bangladesh. ISBN 978-984512019-7.
Catherine Blanshard Asher (24 shtator 1992). Architecture of Mughal India (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26728-1.
Shabnam Begum (1994). "Religious institutions of Bengal in the eighteenth century: Mosque of Khan Muhammad Mirdha". Bengal's Contribution to Islamic Studies During the 18th Century (PDF) (Tezë) (në anglisht). Aligarh Muslim University.
Sheila S. Blair; Jonathan M. Bloom (25 shtator 1996) [1994]. The Art and Architecture of Islam 1250-1800 (në anglisht). Yale University Press. ISBN-10 0300064659, isbn-13 9780300064650.
Roy Brouwer; Dilruba F. Sharmin; Susan Elliott; Jannifer Liu; Mizan R. Khan (2023). "Costs and Benefits of Improving Water and Sanitation in Slums and Non-Slum Neighborhoods in Dhaka, A Fast-Growing Mega-City". Ecological Economics (në anglisht). 207. Bibcode:2023EcoEc.20707763B. doi:10.1016/j.ecolecon.2023.107763.
Nick Carbone (26 tetor 2011). "The 10 Fastest-Growing Cities of Tomorrow: 2. Dhaka, Bangladesh". Time (në anglisht). ISSN 0040-781X. Arkivuar nga origjinali më 8 korrik 2017. Marrë më 19 janar 2022.
Robert Cervero (2000). Informal Transport in the Developing World (në anglisht). UN-HABITAT. ISBN 92-1-131453-4.
Sushil Chaudhury (13 shtator 2016). Companies, Commerce and Merchants: Bengal in the Pre-Colonial Era (në anglisht). Taylor & Francis. ISBN 9781351997553. Marrë më 29 janar 2023.
Kathleen James-Chakraborty (2014). "Reinforced concrete in Louis Kahn's National Assembly, Dhaka: Modernity and modernism in Bangladeshi architecture". Frontiers of Architectural Research (në anglisht). 3 (2): 81–88. doi:10.1016/j.foar.2014.01.003.
World and Its Peoples (në anglisht). Marshall Cavendish Corporation. 2008. ISBN 978-0-7614-7631-3.
Sir Alexander Cunningham (1882). Report of a Tour in Bihar and Bengal in 1879-80: From Patna to Sunargaon. Old series. vol. 15 (në anglisht). Vëll. 15 of Archaeological Survey of India Reports. Office of the Superintendent of Government Printing.
Ahmad Hasan Dani (2009). Dhaka: A Record of Its Changing Fortunes (në anglisht) (bot. i 3-të). Asiatic Society of Bangladesh. ISBN-10 9843304446, isbn-13 9789843304445.
Ahmad Hasan Dani (1961). Muslim Architecture in Bengal (në anglisht). Asiatic Society of Pakistan.
Philip Davies (1987). Splendours of the British Raj (në anglisht). Harmondsworth: Penguin Books.
Richard Maxwell Eaton (1996). The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204-1760 (në anglisht). University of California Press.
Oliver Gruebner; Jonathan Sachs; Anika Nockert; Michael Frings; Md. Mobarak Hossain Khan; Tobia Lakes; Patrick Hostert (25 qershor 2014). "Mapping the Slums of Dhaka from 2006 to 2010". Dataset Papers in Science (në anglisht). Hindawi Limited: 1–7. doi:10.1155/2014/172182. ISSN 2314-8497.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: Data dhe viti (lidhja)
Sayid Aulad Hasan (Khan Bahadur) (1904). Notes on the Antiquities of Dacca (në anglisht). M. M. Bysak.
Sayed Mahmudul Hasan (1980) [1971]. Muslim Monuments of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-ti i rishikuar). Islamic Foundation, Bangladesh. LCCN 80902566. OCLC 8430161.
Syed Mahmudul Hasan (1981). Dacca: The City of Mosques (në anglisht). Dhaka: Islamic Foundation. OCLC 9084739.
Perween Hasan (2007). Sultans and Mosques: The Early Muslim Architecture of Bangladesh (në anglisht). London: I. B. Tauris. isbn-10 075560988-3, isbn-13 978-075560988-8.
Shahadat Hossain (janar 2008). "Rapid Urban Growth and Poverty in Dhaka City" (PDF). Bangladesh e-Journal of Sociology (në anglisht). 5 (1). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 18 gusht 2016. Marrë më 24 shtator 2016.
A. B. Musharaf Husain (1985). "Bengal Style of Muslim Architecture: An Introduction to Background and Development" (PDF). Islam Today (në arabisht, anglisht, dhe frëngjisht). ISESCO: 34–9.
A. B. Musharaf Husain (1978). "The Ornamentation of the Sultanate Architecture in Bengal". Annual Journal of the Bangladesh Shilpakala Academy (në anglisht). Dhaka.
A. B. M. Husain, red. (2007). Architecture: A History Through the Ages. Volume 2 of Cultural survey of Bangladesh series (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh & Cultural Survey of Bangladesh Project. Asiatic Society of Bangladesh.
Abu H. Imamuddin, red. (1993). "Proceedings of the Seminar on Architectural Conservation, held at Dhaka". Architectural Conservation, Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh.
Sirajul Islam; Sajahan Miah; Mahfuza Khanam; Sabbir Ahmed, red. (2012). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Dhaka: Asiatic Society of Bangladesh. ISBN 984-32-0576-6. OCLC 52727562. OL 30677644M. Marrë më 1 qershor 2024.
Ishrat Islam; Allen Noble (1 mars 1998). "Mosque Architecture in Bangladesh: The Archetype and Its Changing Morphology". Journal of Cultural Geography (në anglisht). 17 (2): 5–25.
Rafique Islam (2013). "Mary Frances Dunham". Daniel Dunham, Pioneer of Modern Architecture in Bangladesh (në anglisht). fq. 83–90. ISBN 978-0-9834694-3-8.
J.F.R. Jacob (1997). Surrender at Dacca: Birth of a Nation (në anglisht). Manohar. ISBN 81-7304-189-X.
Rounaq Jahan (2013). "Genocide in Bangladesh". përmbledhur nga Samuel Totten; William Spencer Parsons (red.). Centuries of Genocide: Essays and Eyewitness Accounts (në anglisht) (bot. i 4-rt). Routledge. ISBN 978-0-415-87191-4. Marrë më 18 shkurt 2015.
Faustin T. Kalabamu (1987). "Rickshaws and the Traffic Problems of Dhaka". Habitat International (në anglisht). Elsevier BV. 11 (2): 123–31. doi:10.1016/0197-3975(87)90063-4. ISSN 0197-3975.
Hasan-Uddin Khan, red. (1990). "The Mosque". Expressions of Islam in Buildings. Proceedings of an international seminar sponsored by the Aga Khan Award for Architecture and the Indonesian Institute of Architects, held in Jakarta and Yogyakarta, Indonesia, 15–19 October 1990 (në anglisht). Gjenevë: Aga Khan Trust for Culture. fq. 119. ISBN 978-2-88207-006-7.
Fariel Khan (shtator 1997). "5.2–5.6". Conservation issues of historical mosque of Dhaka city (PDF) (Masters of Architecture) (në anglisht). Bangladesh University of Engineering & Technology.
Frauke Kraas; Surinder Aggarwal; Martin Coy; Günter Mertins, red. (2013). Megacities: Our Global Urban Future (në anglisht). Springer. ISBN 978-90-481-3417-5.
Muntasir Uddin Khan Mamun (2016). Lalbagh Fort and Boro Katra of Dhaka (në anglisht). Përkthyer nga Sayyid Tanvīr Ḥusain. Journeyman Books. ISBN-10 9849192186, isbn-13 9789849192183.
Muntasir Uddin Khan Mamun (1993). Dhaka Smriti Bismritir Nagari (në bengalisht). Vëll. 1. Bangla Academy. isbn-10 9840728202, isbn-13 9789840728206.
Muntasir Mamun (1990). Colonel Davidson jakhan Dhakay (në bengalisht). Dhaka: Pallab.
Marika McAdam (2004). Bangladesh (në anglisht). Lonely Planet. ISBN 978-174059280-2.
Robert McCarter (2004). Louis I. Kahn (në anglisht). Phaidon Press Ltd. ISBN 0-7148-4045-9.
John J. McCusker, red. (2006). History of World Trade Since 1450. World History in Context (në anglisht). Vëll. 1. Macmillan Reference USA.
George Michell (1984). The Islamic Heritage of Bengal (në anglisht). Përgatigur me ndihmën e Fondacionit "Aga Khan". Paris: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO). ISBN 92-3-102174-5.
Bibhuti Bhusan Nandi (2007). "Low-Intensity War". përmbledhur nga Jyoti Bhusan Das Gupta (red.). Science, Technology, Imperialism, and War (në anglisht). Pearson Education India. ISBN 978-81-317-0851-4. Marrë më 18 shkurt 2015.
Farida Nilufar (1997). The Spatial and Social Structuring of Local Areas in Dhaka City - A Morphological Study of the Urban Grid with Reference to Neighbourhood Character within Naturally-grown Areas (Tezë) (në anglisht). University College London (UCL), University of London, UK. doi:10.13140/RG.2.2.16789.19681.
Pratapaditya Pal, red. (1990). Changing Visions, Lasting Images: Calcutta Through 300 Years (në anglisht). Marg Publications. ISBN-10 8185026114, isbn-13 9788185026114.
Indrajit Ray (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757-1857) (në anglisht). Routledge. ISBN 978-1-136-82552-1.
Mahbubur Rahman (2009). "UNESCO Dhaka". Old But New: New But Old: Architectural Heritage Conservation (në anglisht). UNESCO. isbn-10 9843308948, isbn-13 9789843308948.
Mahbubur Rahman (2011). City of An Architect (në anglisht). Dhaka: Delivistaa Foundation. ISBN 978-984-33-2451-1.
Mohammad Habib Reza; Md. Shajjad Hossain (2017). Documentation of Islamic Heritage of Bangladesh (në anglisht). Dhaka: Brac University. doi:10.13140/RG.2.2.24226.02242.
John F. Richards (1993). The Mughal Empire (në anglisht). Cambridge University Press. isbn-10 0521566037, isbn-13 9780521566032.
John Richards (korrik–shtator 2003). "Calcutta and Dhaka: A Tale of Two Cities" (PDF). Asian Affairs (në anglisht). 25 (3): 49–57. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 shkurt 2015. Marrë më 1 mars 2015.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja)
Heinz Ronner (1987). Alessandro Vasella (red.). Louis I. Kahn: Complete Works 1935–74 (në anglisht). Sharad Jhaveri. Westview Press. isbn-10 376431347-1, isbn-13 978-376431347-0.
Syed Muhammed Taifoor (1956). Glimpses of old Dhaka. A Short Historical Narration of East Bengal and Aassam, with Special Treatment of Dhaka (në anglisht) (bot. i 2-të, i rishikuar dhe zgjeruar). S.M. Perwez. OCLC 504392656.
James Taylor (1840). A Sketch of the Topography and Statistics of Dacca (në anglisht). Kalkuta: G.H. Huttmann, Military Orphan Press.
Tai Yong Tan; Gyanesh Kudaisya (2000). The Aftermath of Partition in South Asia (në anglisht). Routledge. ISBN 978-0-415-17297-4.
Edgar Thorpe (2012). The Pearson General Knowledge Manual 2012 (në anglisht). Pearson Education India. ISBN 978-81-317-6190-8. Marrë më 18 shkurt 2015.
Siddique Salik (1977). Witness to Surrender (në anglisht). Oxford University Press. ISBN 0-19-577257-1.
Jeremy Seabrook (1996). In the Cities of the South: Scenes from a Developing World (në anglisht). Verso Books. ISBN 1-85984-081-7.
K. Siddiqui; J. Ahmed; K. Siddique; S. Huq; A. Hossain; S. Nazimud-Doula; N. Rezawana (2010). Social Formation in Dhaka, 1985-2005: A Longitudinal Study of Society in a Third World Megacity (në anglisht). Routledge. ISBN 978-1-317-05400-9. Marrë më 3 shkurt 2022.
Kamal Siddiqui; Mahfuzal Haque; Zahirul Haque, red. (2006). Tourist Attractions of Bangladesh (në anglisht). Ministria e Punëve të Jashtme, Qeveria e Bangladeshit.
Sanjida Ahmed Sinthia (2010). Sustainable revitalization of the traditional old urban mansion: Ruplal House (pdf) (në anglisht). Lund University-Sida.
Dong Wook Sohn; Anne Vernez Moudon; Jeasun Lee (4 prill 2012). "The Economic Value of Walkable Neighborhoods". Urban Design International (në anglisht). Springer Science and Business Media LLC. 17 (2): 115–28. doi:10.1057/udi.2012.1. ISSN 1357-5317. S2CID 109091026.
Carter Wiseman (2007). Louis I. Kahn: Beyond Time and Style: A Life in Architecture (në anglisht). New York: W.W. Norton. ISBN 0-393-73165-0.
Abul Kalama Mohammad Zakariah (2011). Md. Mosharraf Hussain (red.). The Archaeological Heritage of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. ISBN-10 9845120016, isbn-13 9789845120012.

[99] Perandori i fundit Mogul, Bahadur Shahu II u bë vegël e kryengritësve, prandaj u arrestua dhe u dëbua për tradhëti

[himalmag1-1] "Out of place, Out of Time". Himal Southasian (në anglisht). 26 mars 2019. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.

[25Buildings-2] "The Story of Dhaka, as Told Through 25 Buildings". The Daily Star (në anglisht). 11 qershor 2018. Arkivuar nga origjinali më 2 tetor 2022. Marrë më 2 tetor 2022.

[3] "Is There Good Architecture in Dhaka?" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 19 nëntor 2023. Marrë më 1 shtator 2023.

[4] Meer Mobashsher Ali; Md. Abdur Rouf (2012). "Jatiya Sangsad Bhaban". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. ISBN 984-32-0576-6. OCLC 52727562. OL 30677644M. Arkivuar nga origjinali më 4 gusht 2017. Marrë më 27 qershor 2017.

[Morshed-5] Adnan Zillur Morshed (24 korrik 2017). "A quiet masterpiece that serves as Dhaka's gateway". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2022. Marrë më 24 maj 2021.{{cite news}}: Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja)

[6] "New Bangladesh: How Shatotto is Reimagining Architecture in Dhaka". Architizer Journal (në anglisht). 2 dhjetor 2019. Arkivuar nga origjinali më 2 tetor 2022. Marrë më 2 tetor 2022.

[greenconcretejungle-7] "Greening the Concrete Jungle". The Financial Express (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 2 tetor 2022. Marrë më 11 qershor 2024.

[Britannica-Dhaka-8] "Dhaka". Encyclopædia Britannica (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 16 janar 2013. Marrë më 4 shkurt 2013.

[9] "Pre-Mughal Dhaka (before 1608)" (në anglisht). Dhaka City Corporation. 5 shtator 2006. Arkivuar nga origjinali më 10 prill 2008. Marrë më 1 dhjetor 2015.

[Star.FJtD-10] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Faruque Hasan (gusht 2008). "From Jahangirnagar to Dhaka". The Daily Star (në anglisht). Vëll. 3 no. 8. Arkivuar nga origjinali më 25 tetor 2012. Marrë më 13 qershor 2024.

[bparchitect-11] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am Dipakranjan Das; A.B.M. Husain; Perween Hasan; Mahbubur Rahman (2012). "Architecture". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 11 qershor 2024.

[12] "Binat Bibi Mosque" (në anglisht). ArchNet Digital Library. Arkivuar nga origjinali më 1 mars 2006. Marrë më 18 shtator 2012.

[newnation-13] "Pre-Mughal structure in ruin: Binat Bibi mosque partly demolished". The New Nation (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2007. Marrë më 16 korrik 2007.

[14] Fariel Khan (shtator 1997). Conservation issues of historical mosque of Dhaka city (PDF) (Masters of Architecture) (në anglisht). Bangladesh University of Engineering & Technology. fq. 5.2–5.6.

[15] "History of the Taj Mahal Agra". agrahub.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 23 korrik 2011. Marrë më 20 janar 2009.

[IAAO-16] "The Taj Mahal" (në anglisht). Islamic Arts and Architecture Organization. Arkivuar nga origjinali më 17 prill 2009. Marrë më 22 maj 2009.

[17] Sheila S. Blair; Jonathan M. Bloom (25 shtator 1996) [1994]. The Art and Architecture of Islam 1250-1800 (në anglisht). Yale University Press. ISBN 978-030006465-0.

[18] "Shah Jahan's Dhaka Visit Before He Became the Mughal Emperor" (në anglisht). 7 shtator 2023. Arkivuar nga origjinali më 8 shtator 2023. Marrë më 8 shtator 2023.

[19] K. M. Karim (2012). "Naib Nazim". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. OCLC 883871453.

[20] Richard M. Eaton (1996). The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204-1760 (në anglisht). University of California Press. fq. 202.

[21] Om Prakash: "Empire, Mughal", te John J. McCusker, red. (2006). History of World Trade Since 1450. World History in Context (në anglisht). Vëll. 1. Macmillan Reference USA. fq. 237–40.

[22] John F. Richards (1995). The Mughal Empire (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 202.

[23] Indrajit Ray (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757-1857) (në anglisht). Routledge. fq. 174. ISBN 978-1-136-82552-1.

[24] Frauke Kraas; Surinder Aggarwal; Martin Coy; Günter Mertins, red. (2013). Megacities: Our Global Urban Future (në anglisht). Springer. fq. 60. ISBN 978-90-481-3417-5.

[25] "State of Cities: Urban Governance in Dhaka" (PDF). BRAC University (në anglisht). maj 2012. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 16 shkurt 2015. Marrë më 16 shkurt 2015.

[26] Christopher Shay. "Travel – Saving Dhaka's Heritage". BBC (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 5 dhjetor 2014. Marrë më 18 shkurt 2015.

[27] "Legends of Lalbagh". The Daily Star (në anglisht). 12 qershor 2015. Arkivuar nga origjinali më 24 tetor 2022. Marrë më 24 tetor 2022.

[thedailystar3-28] "A discovery that may save Bara Katra". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 1 tetor 2022. Marrë më 1 tetor 2022.

[bpLalbagh-29] Habibur Rahman (2012). "Lalbagh Fort". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 11 nëntor 2015.

[30] Sushil Chaudhury (13 shtator 2016). Companies, Commerce and Merchants: Bengal in the Pre-Colonial Era (në anglisht). Taylor & Francis. fq. 263. ISBN 978-135199755-3. Marrë më 29 janar 2023.

[31] "U.S. Embassy Funds Restoration and Preservation at Historic Lalbagh Fort" (në anglisht). 24 mars 2021. Arkivuar nga origjinali më 4 qershor 2023. Marrë më 3 tetor 2022.

[Extracts_from_the_Notes_on_the_Antiquities_of_Dacca-32] Sayid Aulad Hasan (1903). Extracts from the Notes on the Antiquities of Dacca (në anglisht). fq. 5.

[p586-33] A. K. M. Zakariah (2011). Dr. Mosharrof Hussain (red.). The Archaeological Heritage of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 586. ISBN 978-984-512001-2.

[Bangladesh_2011._p._589-34] A. K. M. Zakariah (2011). Dr. Mosharrof Hussain (red.). The Archaeological Heritage of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 589. ISBN 978-984-512001-2.

[35] A. K. M. Zakariah (2011). Dr. Mosharrof Hussain (red.). The Archaeological Heritage of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 593. ISBN 978-984-512001-2.

[36] "The Secret Passages of Lalbagh Fort" (në anglisht). Star Weekend Magazine. 22 korrik 2016. Arkivuar nga origjinali më 20 prill 2019. Marrë më 25 shtator 2017.

[37] A. K. M. Zakariah (2011). Dr. Mosharrof Hussain (red.). The Archaeological Heritage of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 597. ISBN 978-984-512001-2.

[Reza_&_Hossain,_2017-38] Mohammad Habib Reza; Muhamad Shajjad Hossain (2017). Documentation of Islamic Heritage of Bangladesh (në anglisht). Brac University. doi:10.13140/RG.2.2.24226.02242.

[39] "Bara Katra". Lonely Planet (në anglisht). Marrë më 25 shtator 2017.

[40] "Even the law can't protect Dhaka's heritage!". The Daily Star (në anglisht). 13 shtator 2022. Marrë më 23 shtator 2022.

[41] Helemul Alam (12 shtator 2022). "Empty promises, demolished heritage". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 23 shtator 2022.

[Asher1984-42] Catherine B. Asher (1984). The Islamic Heritage of Bengal. Protection of the Cultural Heritage: Research Papers (në anglisht). Vëll. 1. Unesco. fq. 55. ISBN 92-3-102174-5.

[Ahmed1980-43] Nazimuddin Ahmed (1980). Islamic Heritage of Bangladesh (në anglisht). Dhaka: Ministria e Informacionit dhe Transmetimit, Qeveria e Bangladeshit. fq. 50–1. OCLC 8476199.

[bpKatra-44] Ayesha Begum (2012). "Bara Katra". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh.

[45] "Bara Katra, south view, Dhaka". British Library (në anglisht). Marrë më 25 shtator 2017.

[AAA-46] "Sat Gambuj mosque in Dhaka". Dhaka Tribune (në anglisht). Marrë më 18 qershor 2020.

[47] Nazimuddin Ahmed (1984). John Sanday (red.). Discover the Monuments of Bangladesh: A Guide to Their History, Location & Development (në anglisht). Dhaka University Press Ltd. fq. 174–75.

[48] Catherine B. Asher (24 shtator 1992). Architecture of Mughal India (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 284–86. ISBN 978-0-521-26728-1.

[Rahman-49] Mahbubur Rahman (2011). City of An Architect (në anglisht). Delivistaa Foundation. fq. 293–94. ISBN 978-984-33-2451-1.

[bpSat-50] M.A. Bari (2012). "Satgumbad Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.

[51] George Michell (1984). The Islamic Heritage of Bengal (në anglisht). UNESCO. fq. 61. ISBN 92-3-102174-5.

[archnetsat-52] "Sat Gumbad Mosque". Archnet (në anglisht).

[53] Marika McAdam (2004). Bangladesh (në anglisht). Lonely Planet. fq. 59. ISBN 978-174059280-2.

[archnetMridha-54] "Khan Mohammad Mridha Mosque". Archnet (në anglisht).

[bpMirdha-55] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g M. A. Bari (2012). "Mirdha Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.

[Hasan02-56] Syed M. Hasan (1981). Dacca: The City of Mosques (në anglisht). Islamic Foundation. fq. 43. OCLC 9084739.

[Hasan01-57] Syed M. Hasan (1980). Muslim Monuments of Bangladesh (në anglisht). Anjuman Printing Press. fq. 55. OCLC 8430161.

[begum-58] Shabnam Begum (1994). "Religious institutions of Bengal in the eighteenth century: Mosque of Khan Muhammad Mirdha". Bengal's contribution to Islamic studies during the 18th century (PDF) (Tezë) (në anglisht). Aligarh Muslim University. fq. 43.

[Ahmed01-59] Nazimuddin Ahmed (1984). John Sanday (red.). Discover the Monuments of Bangladesh (në anglisht). University Press Ltd. fq. 178. OCLC 13003928.

[Mahbub01-60] Mahbubur Rahman (2011). City of An Architect (në anglisht). Delvistaa Publication. fq. 284. ISBN 984332451-X.

[archnetShahbaz1-61] "Hazrat Hazi Khaza Shahbaz Jame Mosque". Archnet (në anglisht).

[bpShahbaz-62] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h M. A. Bari (2012). "Khwaja Shahbaz's Mosque and Tomb". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.

[63] Catherine B. Asher (1984). "Inventory of Key Monuments". përmbledhur nga George Michell (red.). The Islamic Heritage of Bengal (në anglisht). UNESCO. ISBN 92-3-102174-5.

[64] George Michell, red. (1984). The Islamic Heritage of Bengal (në anglisht). UNESCO. ISBN 92-3-102174-5. Marrë më 9 dhjetor 2019.

[archnetShahbaz-65] "Khwaja Shahbaz Tomb". Archnet (në anglisht).

[66] "Dhakeshwari Temple". Banglapedia (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 3 korrik 2015. Marrë më 7 korrik 2015.

[et18Oct2018-67] Dipanjan Roy Chaudhury (18 tetor 2018). "Sheikh Hasina gifts 1.5 bigha land to biggest hindu temple in Bangladesh". The Economic Times (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 20 nëntor 2020. Marrë më 4 janar 2020.

[68] "Modi visits Dhakeshwari temple, Indian chancery in Dhaka". Zee News (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 nëntor 2016. Marrë më 12 qershor 2015.

[69] "Temple and a City". The Daily Star (në anglisht). 22 prill 2016. Arkivuar nga origjinali më 5 tetor 2018. Marrë më 30 mars 2021.

[ind18May2017-70] M. Mahmud Ali (18 maj 2017). "Dhakeshwari Temple". The Independent (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 14 tetor 2017. Marrë më 18 qershor 2017.

[71] Jim Hamill (30 prill 2015). "72 Hours in Dhaka". The Huffington Post (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 14 qershor 2015. Marrë më 12 qershor 2015.

[72] "Modi visits Dhakeshwari temple, Ramakrishna Mission in Dhaka". The Hindu (në anglisht). IANS. 7 qershor 2015. Arkivuar nga origjinali më 4 prill 2024. Marrë më 12 qershor 2015.

[73] Lloyd's Evening Post, 16–18 maj 1764

[74] K. M. Karim (2012). Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). "Naib Nazim". Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. OCLC 883871453.

[75] Sebastian Srangio (1 tetor 2010). "Dhaka: Saving Old Dhaka's Landmarks". The Caravan (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 9 shtator 2015.

[ëorldvieëcities.org-76] "Worldview" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 13 prill 2015. Marrë më 14 gusht 2015.

[77] James Taylor (1840). A Sketch of the Topography and Statistics of Dacca (në anglisht). Kalkuta: G.H. Huttmann, Military Orphan Press. fq. 301–07.

[78] Lalbagh Kella (Lalbagh Fort) Dhaka Bangladesh 2011 54.JPG

[79] "The Rise and Fall of the Dutch in Dhaka". The Daily Star (në anglisht). 5 shkurt 2018. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.

[80] "The French". Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Marrë më 28 shtator 2022.

[81] "Você fala Bangla?". Dhaka Tribune (në anglisht). 24 janar 2014. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.

[82] "Portuguese influence in Bengal". The Asian Age (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.

[83] Ansar Ali; Sushil Chaudhury; Sirajul Islam (2012). "The Armenians". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 28 shtator 2022.

[84] "The Extraordinary Story of the Bangladesh Jews". The Jewish Chronicle (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.

[85] "History of the Greek community in Dhaka". The Daily Star (në anglisht). 11 janar 2021. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.

[86] Abdul Karim (2012). "The Iranians". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 28 shtator 2022.

[indep-87] Tasnim Tajeb Kabir (23 dhjetor 2011). "The Armenian Church: Legacy of a Bygone Era". The Independent (Bangladesh) (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 qershor 2013. Marrë më 27 mars 2012.

[Armen0-88] Matthew Karanian (13 mars 2023). "Discovering an Armenian Church in Bangladesh". The Armenian Weekly (në anglisht). Marrë më 25 tetor 2023.

[bpChaudhury-89] Ansar Ali; Sushil Chaudhury; Sirajul Islam (2012). "The Armenians". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shkurt 2022.

[Lawson-90] Alastair Lawson (10 janar 2003). "The mission of Dhaka's last Armenian" (në anglisht). BBC. Marrë më 3 maj 2012.

[91] "Must see attractions in Dhaka". lonelyplanet.com (në anglisht).

[92] "The mission of Dhaka's last Armenian". BBC (në anglisht). 10 janar 2003.

[93] "Armenian Church Bangladesh". armenianchurchbangladesh.com (në anglisht).

[94] Iftekhar Ahmed (2012). "Case Studies of Informal Heritage Mangemnt in Old Dhaka". A Study of Architectural Heritage Management by the Informal Community Bodies in Traditional Neighborhoods of Old Dhaka (PhD) (në anglisht). National University of Singapore. fq. 319. Marrë më 6 qershor 2015. Gjatë vizitës së saj në Dhaka në vitin 1996, Nënë Teresa qëndroi gjithashtu në kompleksin e kishës

[95] "Govt to preserve historic religious places: Minister". The Independent (në anglisht). Marrë më 7 shkurt 2016.

[bpJaykali-96] Mokammal H. Buiyan (2012). "Jaykali Temple". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.

[97] "Hindu temple burgled in Dhaka". Hindustan Times, Delhi (në anglisht). 3 shkurt 2011. Arkivuar nga origjinali më 14 korrik 2014. Marrë më 3 shtator 2012.

[98] Shafiqul Alam (2012). "Department of Archaeology". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 12 shtator 2022.

[Britannica-100] "Saracen, people" (në anglisht). Encyclopædia Britannica. 25 prill 2024. Marrë më 18 maj 2024.

[101] "Dhaka WASA" (në anglisht). Dwasa.org.bd. Arkivuar nga origjinali më 6 shkurt 2015. Marrë më 18 shkurt 2015.

[en.banglapedia.org-102] "Railway". Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Marrë më 11 shkurt 2018.

[ReferenceA-103] "Feature Film". Banglapedia, The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Marrë më 11 shkurt 2018.

[tusher.kobiraj.com-104] "History of Electricity in Bangladesh | Thecapriciousboy". Tusher.kobiraj.com (në anglisht). 18 korrik 2013. Arkivuar nga origjinali më 16 shkurt 2015. Marrë më 18 shkurt 2015.

[105] Abida Rahman Chowdhury (11 shkurt 2014). "Dhaka Through Its Streets". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2022. Marrë më 29 shtator 2022.

[106] "A Short, Winding and Legendary Dhaka Road". The Daily Star (në anglisht). 7 korrik 2018. Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2022. Marrë më 29 shtator 2022.

[107] "The Extraordinary Story of the Bangladesh Jews". The Jewish Chronicle (në anglisht). 17 shtator 2015. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.

[108] Mohammad Afzalur Rahman (2 dhjetor 2022). "Dhaka Before and After Partition". The Daily Star (Opinion) (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 16 prill 2023. Marrë më 16 prill 2023.

[109] "University of Dhaka and the Partitioning of Bengal". The Daily Star (në anglisht). 25 gusht 2017. Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2022. Marrë më 29 shtator 2022.

[neëagebd1-110] "'Oxford of the East' or the 'Mecca University'?". New Age (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 shtator 2022. Marrë më 29 shtator 2022.

[111] "Ramna Racecourse". Banglapedia, National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Arkivuar nga origjinali më 1 tetor 2022. Marrë më 1 tetor 2022.

[112] Dipanwita Roy (21 prill 2007). "Vested Property Act: A story of deprivation and exploitation". Law & Our Rights (në anglisht). The Daily Star. Arkivuar nga origjinali më 16 prill 2023. Marrë më 16 prill 2023.

[bpHD-113] A. B. M. Husain (2012). "Hussaini Dalan". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht) (bot. i 2-të). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.

[ArchnetHD-114] "Husaini Dalan". Archnet (në anglisht).

[115] M. M. Faiz Shirazi (10 dhjetor 2012). "About Dalan". Hussaini Dalan (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 qershor 2014.

[ibrahim-116] "Ruplal House: Waiting for a light of resurrection". The Daily Star (në anglisht). 27 gusht 2018. Marrë më 31 gusht 2018.

[durdana-117] Durdana Ghias (22 prill 2007). "Ruplal House: Unique features in wholesale wreck". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 31 gusht 2018.

[118] "Ruplal House: Waiting for a light of resurrection". The Daily Star (në anglisht). 27 gusht 2018.

[mamun-119] Muntasir Uddin Khan Mamun (1993). Dhaka Smriti Bismritir Nagari (në bengalisht). Vëll. 1. Bangla Academy. fq. 257. ISBN 978-984-072820-6.

[120] "Ruplal House: Waiting for a light of resurrection". The Daily Star (në anglisht). 27 gusht 2018.

[121] Sanjida Ahmed Sinthia (2010). Sustainable revitalization of the traditional old urban mansion: Ruplal house (pdf) (në anglisht). Lund University-Sida.

[bpmanzil-122] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Mohammad Alamgir (2012). "Ahsan Manzil". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 30 maj 2024.

[Manzil0-123] "Ahsan Manzil: The Tale of the Pink Palace". Daily Asian Age (në anglisht). 4 qershor 2016. Marrë më 30 maj 2024.

[124] "Ahsan Manzil: An Aristocracy of the Ancient Era". Bangladesh Tourism Board (në anglisht).

[Manzil1-125] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Adnan Zillur Morshed (2 korrik 2018). "A Palace on the River: Ahsan Manzil". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 30 maj 2024.

[126] "Ahsan Manzil in Dhaka, Bangladesh". Lonely Planet (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 16 shtator 2016. Marrë më 20 gusht 2015.

[bpCurzon-127] Perween Hasan (2012). "Curzon Hall". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 28 maj 2024.

[adnanmorshed-128] Adnan Zillur Morshed (24 korrik 2018). "Want to Understand the Partition of Bengal, Visit Curzon Hall". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 28 maj 2024.

[bpLanguage-129] Bashir Al Helal (2012). "Language Movement". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh.

[heritageinfo-130] "The Beautiful Curzon Hall". Heritages of Bangladesh (në anglisht). Marrë më 28 maj 2024.

[131] Zia Uddin Ahmed (2012). "Botanical Garden". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 28 maj 2024.

[bpstar-132] Ayesha Begum (2012). "Star Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: the National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 1 qershor 2024.

[smbd-133] "Nineteenth Century Star Mosque in Dhaka". bangladesh.com (në anglisht). Marrë më 1 qershor 2024.

[134] Lithographed and published by Messrs. Dickinson (1850). "Panorama of the City of Dacca" taken from the Buriganga River, with Notable Residences and Other Buildings (në anglisht). Londër: Yale Center for British Arts, Rare Books and Manuscripts.

[135] M. H. Haider (27 gusht 2023). "The Iconic Tara Masjid did not Always Have those Stars!". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 28 gusht 2023.

[136] "How Politics and Architecture Blended in Dhaka". The Daily Star (Opinion) (në anglisht). 20 gusht 2018. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2022. Marrë më 28 shtator 2022.

[137] "Part II: Formulation of Urban and Transport Plan" (PDF) (në anglisht). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 12 shkurt 2018. Marrë më 11 shkurt 2018.

[138] K. Anis Ahmed (16 gusht 2017). "Opinion | Why do Bangladeshis Seem Indifferent to Partition?". The New York Times (në anglishte amerikane). Arkivuar nga origjinali më 29 gusht 2017. Marrë më 28 shtator 2022.

[139] "Unthreading Partition: The Politics of Jute Sharing Between two Bengals". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 nëntor 2022. Marrë më 24 tetor 2022.

[bpjatiya-140] "Jatiya Sangsad Bhaban". Banglapedia (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. 2012. Marrë më 1 korrik 2015.

[mccarter-141] Robert McCarter (2005). Louis I. Kahn (në anglisht). Phaidon Press. fq. 258, 270. ISBN 0-7148-4045-9.

[142] "History and Building" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 22 maj 2016. Marrë më 15 maj 2016.

[ilondoner-143] "Jatiyo Sangsad Bhaban (National Parliament House), Bangladesh". londoni.co (në anglisht). 2014. Arkivuar nga origjinali më 4 mars 2016. Marrë më 28 dhjetor 2015.

[144] "The Grand Architecture of Jatiyo Sangsad Bhaban" (në anglisht). Bangladesh Blog – By Bangladesh Channel. Arkivuar nga origjinali më 30 prill 2012. Marrë më 18 prill 2012.

[145] Heinz Ronner (1987). Alessandro Vasella (red.). Louis I. Kahn: Complete Works 1935–74 (në anglisht). Sharad Jhaveri. fq. 236, 238.

[146] Kathleen James-Chakraborty (2014). "Reinforced concrete in Louis Kahn's National Assembly, Dhaka: Modernity and modernism in Bangladeshi architecture". Frontiers of Architectural Research (në anglisht). 3 (2): 81–88. doi:10.1016/j.foar.2014.01.003.

[parliament.gov.bd-147] "History and Building" (në anglisht). Bangladesh Parliament. Arkivuar nga origjinali më 22 maj 2016. Marrë më 15 maj 2016.

[checkonsite.com-148] "Jatiyo Sangsad Bhaban". checkonsite.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 25 mars 2012. Marrë më 18 prill 2012.

[149] Md. Shahidul Amin (2012). "Baitul Mukarram Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.

[150] Tai Yong Tan; Gyanesh Kudaisya (2000). The Aftermath of Partition in South Asia (në anglisht). Routledge. fq. 170. ISBN 978-0-415-17297-4. ... Al-Baitul Mukarram, xhamia më e gjatë në Pakistanin Lindor, që mund të bujt 42,000+ adhurues për adhurimin kongregacional.

[Khan1990-151] Hasan-Uddin Khan (1990). "The Mosque". Expressions of Islam in Buildings. Proceedings of an international seminar sponsored by the Aga Khan Award for Architecture and the Indonesian Institute of Architects, held in Jakarta and Yogyakarta, Indonesia, 15–19 October 1990 (në anglisht). Gjenevë: Aga Khan Trust for Culture. fq. 119. ISBN 978-2-88207-006-7. Ajo ndjek modelin historik të Qabesë në Mekë si referimin e saj formal – Architekt A.H. Thariani

[152] "Saudi donation for extension work of Baitul Mukarram National Mosque". The Daily Star (në anglisht). 21 tetor 2008.

[153] Shahidul Amin (2012). "Baitul Mukarram Mosque". përmbledhur nga Sirajul Islam; Ahmed A. Jamal (red.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2022.

[154] Novera Deepita (4 shkurt 2006). "From BTV to ETV and beyond: The television revolution". The Daily Star (në anglisht). Marrë më 6 gusht 2017.

[pass-155] Zafar Ahmed (30 nëntor 2022). "'All roads lead to Kamalapur': how the Dhaka area is set to be transformed into a multimodal transport hub". Bdnews24.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 30 nëntor 2022. Marrë më 8 dhjetor 2022.

[bpRailway-156] Quazi Abul Fida (2012). "Railway". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah; Mahfuza Khanam; Sabbir Ahmed (red.). Banglapedia: the National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 2 shtator 2024.

[Kamalapur0-157] Adnan Zillur Morshed (24 korrik 2017). "A quiet masterpiece that serves as Dhaka's gateway". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2022. Marrë më 29 nëntor 2020.

[158] M. A. Ghafur (1 maj 1968). "A decade of progress: Expansion And Development of P.E. Railway". Pakistan Observer (në anglisht). fq. 13.

[ed-159] Delvar Hasan (2016). Sharif Uddin Ahmed (red.). Encyclopedia of Dhaka (në bengalisht). Asiatic Society of Bangladesh. fq. 86–87. ISBN 978-984512019-7.

[160] Ishtiaque Ahmed Khan (2012). "Postal Communication". përmbledhur nga Sirajul Islam; Sajahan Miah (red.). Banglapedia: The National Encyclopedia of Bangladesh (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. OL 30677644M. Marrë më 12 shtator 2024.

[161] Mustafizur Rahman (2009). "Growing Pains". Daily Star Forum (në anglisht). Vëll. 3 no. 9. The Daily Star.

[162] Munima Sultana (8 dhjetor 2019). "No project on front side of Kamalapur railway station: BR". The Financial Express (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 nëntor 2022. Marrë më 29 nëntor 2022.

[163] Zahangir Alom (12 janar 2021). "The architectural significance of the Kamalapur Railway Station". The Business Standard (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2022. Marrë më 10 nëntor 2022.

[164] "Sheikh Mujibur Rahman" (në anglisht). Virtual Bangladesh. Arkivuar nga origjinali më 16 shkurt 2015. Marrë më 18 shkurt 2015.

[Richards2003-165] John Richards (korrik–shtator 2003). "Calcutta and Dhaka: A Tale of Two Cities" (PDF). Asian Affairs (në anglisht). 25 (3): 49–57. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 shkurt 2015. Marrë më 1 mars 2015.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja)

[166] Edgar Thorpe (2012). The Pearson General Knowledge Manual 2012 (në anglisht). Pearson Education India. fq. 125. ISBN 978-81-317-6190-8. Marrë më 18 shkurt 2015.

[167] Bibhuti Bhusan Nandi (2007). "Low-Intensity War". përmbledhur nga Jyoti Bhusan Das Gupta (red.). Science, Technology, Imperialism, and War (në anglisht). Pearson Education India. fq. 732. ISBN 978-81-317-0851-4. Marrë më 18 shkurt 2015.

[books.google.com.bd-168] Rounaq Jahan (2013). "Genocide in Bangladesh". përmbledhur nga Samuel Totten; William Spencer Parsons (red.). Centuries of Genocide: Essays and Eyewitness Accounts (në anglisht) (bot. i 4-rt). Routledge. fq. 254. ISBN 978-0-415-87191-4. Marrë më 18 shkurt 2015.

[169] "Fall of Dhaka: Memories of a Bloody December – Pakistan". Dawn (në anglisht). 16 dhjetor 2014. Arkivuar nga origjinali më 30 janar 2015. Marrë më 18 shkurt 2015.

[170] Siddique Salik (1977). Witness to Surrender (në anglisht). Oxford University Press. fq. 195. ISBN 0-19-577257-1.

[171] J.F.R. Jacob (1997). Surrender at Dacca: Birth of a Nation (në anglisht). Manohar. fq. 146–47. ISBN 81-7304-189-X.

[172] "Dhaka Population 2020" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 31 korrik 2017. Marrë më 30 janar 2017.

[star052015-173] Md. Shahnawaz Khan Chandan (8 maj 2015). "Reminiscing Dhaka's Legacy". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 1 dhjetor 2017. Marrë më 22 qershor 2017.

[174] "Mayor Hanif's Death Anniversary Today". The Daily Star (në anglisht). 28 nëntor 2010. Arkivuar nga origjinali më 12 shkurt 2015. Marrë më 12 shkurt 2015.

[sum-175] "Don't Split Dhaka, Khoka Urges Govt". UNBConnect (në anglisht). 12 nëntor 2011. Arkivuar nga origjinali më 5 prill 2012. Marrë më 12 shtator 2012.

[176] Shahadat Hossain (janar 2008). "Rapid Urban Growth and Poverty in Dhaka City" (PDF). Bangladesh e-Journal of Sociology (në anglisht). 5 (1). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 18 gusht 2016. Marrë më 24 shtator 2016.

[177] "Dhaka: Fastest Growing Megacity in the World". The World from PRX (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 19 janar 2022. Marrë më 19 janar 2022.

[178] "Poverty Alleviation: Yunus calls for major reforms in World Bank". The Daily Star (në anglisht). 5 nëntor 2007. Arkivuar nga origjinali më 5 mars 2008. Marrë më 17 dhjetor 2008.

[179] "Blind Eye to Urban Poor to Spell Social Disaster: Conference on the Poor Told". The Daily Star (në anglisht). 5 dhjetor 2007. Arkivuar nga origjinali më 23 korrik 2008. Marrë më 17 dhjetor 2008.

[180] Beyond Hartals: Towards Democratic Dialogue in Bangladesh (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme (UNDP) Bangladesh. mars 2005. ISBN 984-32-1424-2. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 5 mars 2018. Marrë më 4 mars 2018.

[181] Hasan Jahid Tusher (18 tetor 2011). "Dhaka Set to Split Into Two". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 13 shkurt 2015. Marrë më 12 shkurt 2015.

[182] Md. Asraful Islam (2012). "Rajdhani Unnayan Kartripakkha". Banglapedia (në anglisht). Asiatic Society of Bangladesh. Marrë më 26 korrik 2015.

[EDemo1-183] Terry McGee (27 shtator 2006). "Urbanization Takes on New Dimensions in Asia's Population Giants" (në anglisht). Population Reference Bureau. Arkivuar nga origjinali më 14 shkurt 2008. Marrë më 27 shtator 2006.

[184] "A Short City Profile on Dhaka City: Adaptation Issues for Climate Change?" (PDF) (në anglisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 11 prill 2019. Marrë më 4 mars 2018.

[CiE-185] Alistair Lawson (1 qershor 2002). "Good times for bourgeois Bangladeshis". BBC News (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2012. Marrë më 2 tetor 2006.

[content.time.com-186] Nick Carbone (26 tetor 2011). "The 10 Fastest-Growing Cities of Tomorrow: 2. Dhaka, Bangladesh". Time (në anglisht). ISSN 0040-781X. Arkivuar nga origjinali më 8 korrik 2017. Marrë më 19 janar 2022.

[CBSN-187] "Dhaka, Bangladesh: Fastest Growing City in the World". CBS News (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 shtator 2018. Marrë më 22 shkurt 2019.

[Rezaul_Karim-188] Rezaul Karim (24 shkurt 2017). "Dhaka's Economic Activities Unplanned: Analysts". The Daily Star (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 13 korrik 2019. Marrë më 13 korrik 2019.

[189] "The World According to GaWC 2020". Globalization and World Cities (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 24 gusht 2020. Marrë më 22 mars 2021.

[190] "Dhaka City State of Environment" (PDF) (në anglisht). Regional Resource Centre for Asia and the Pacific, United Nations Environment Programme. 2005. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 7 shkurt 2009. Marrë më 24 janar 2009.

[191] Jeremy Seabrook (1996). In the Cities of the South: Scenes from a Developing World (në anglisht). Verso Books. fq. 221. ISBN 1-85984-081-7.

[192] World and Its Peoples (në anglisht). Marshall Cavendish Corporation. 2008. fq. 489. ISBN 978-0-7614-7631-3.

[SohnMoudonLee115–28-193] Dong Wook Sohn; Anne Vernez Moudon; Jeasun Lee (4 prill 2012). "The Economic Value of Walkable Neighborhoods". Urban Design International (në anglisht). Springer Science and Business Media LLC. 17 (2): 115–28. doi:10.1057/udi.2012.1. ISSN 1357-5317. S2CID 109091026.

[Kalabamu123–31-194] Faustin T. Kalabamu (1987). "Rickshaws and the Traffic Problems of Dhaka". Habitat International (në anglisht). Elsevier BV. 11 (2): 123–31. doi:10.1016/0197-3975(87)90063-4. ISSN 0197-3975.

[Rick-195] "Does Dhaka Need Rickshaws?". BBC News (në anglisht). 20 korrik 1998. Arkivuar nga origjinali më 8 mars 2008. Marrë më 27 maj 2024.

[196] Robert Cervero (2000). Informal Transport in the Developing World (në anglisht). UN-HABITAT. fq. 39. ISBN 92-1-131453-4.

[197] "Dhaka City at a Glance". Dhaka City Corporation (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 janar 2013. Marrë më 1 dhjetor 2015.

[TNR-198] "Welcome to the Traffic Capital of the World". The New Republic (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 shtator 2018. Marrë më 22 shkurt 2019.

[199] "PM Opens Country's First Metro Rail". The Daily Star (në anglisht). 28 dhjetor 2022. Arkivuar nga origjinali më 15 janar 2023. Marrë më 15 janar 2023.

[:12-200] Roy Brouwer; Dilruba F. Sharmin; Susan Elliott; Jennifer Liu; Mizan R. Khan (2023). "Costs and Benefits of Improving Water and Sanitation in Slums and Non-Slum Neighborhoods in Dhaka, a Fast-Growing Mega-City". Ecological Economics (në anglisht). 207. Bibcode:2023EcoEc.20707763B. doi:10.1016/j.ecolecon.2023.107763.

[Majumder_2009-201] Azad Majumder (19 maj 2009). "Bangladesh river pollution threatens millions". Reuters (në anglisht). Marrë më 9 janar 2020.

[the_Guardian_2015-202] "The river runs black: pollution from Bangladesh's tanneries – in pictures". the Guardian (në anglisht). 23 tetor 2015. Marrë më 9 janar 2020.

[Siddiqui2010-203] K. Siddiqui; J. Ahmed; K. Siddique; S. Huq; A. Hossain; S. Nazimud-Doula; N. Rezawana (2010). Social Formation in Dhaka, 1985-2005: A Longitudinal Study of Society in a Third World Megacity (në anglisht). Routledge. fq. 6, 12. ISBN 978-1-317-05400-9. Marrë më 3 shkurt 2022.

[:1-204] Roy Brouwer; Dilruba F. Sharmin; Susan Elliott; Jannifer Liu; Mizan R. Khan (2023). "Costs and Benefits of Improving Water and Sanitation in Slums and Non-Slum Neighborhoods in Dhaka, A Fast-Growing Mega-City". Ecological Economics (në anglisht). 207. Bibcode:2023EcoEc.20707763B. doi:10.1016/j.ecolecon.2023.107763.

[toënplan-205] "Town Planning for Bangladesh: Vision 2020". The Daily Star (në anglisht). 8 nëntor 2008. Arkivuar nga origjinali më 19 dhjetor 2013. Marrë më 15 dhjetor 2008.

[GruebnerSachsNockertFrings1–7-206] Oliver Gruebner; Jonathan Sachs; Anika Nockert; Michael Frings; Md. Mobarak Hossain Khan; Tobia Lakes; Patrick Hostert (25 qershor 2014). "Mapping the Slums of Dhaka from 2006 to 2010". Dataset Papers in Science (në anglisht). Hindawi Limited: 1–7. doi:10.1155/2014/172182. ISSN 2314-8497.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: Data dhe viti (lidhja)

[:2-207] Sonia Ferdous Hoque; Rebecca Peters; Paul Whitehead; Robert Hope; Mohammed Abed Hossain (2021). "River pollution and social inequalities in Dhaka, Bangladesh". Environmental Research Communications (në anglisht). 3 (9). Bibcode:2021ERCom...3i5003H. doi:10.1088/2515-7620/ac2458. ISSN 2515-7620.

[Ur_Rauf0-208] "Danish park designed to promote tolerance in community wins architectural award". Reuters (në anglisht). 3 tetor 2016. Marrë më 7 tetor 2019.

[11Ur_Rauf-209] "Winners of Aga Khan architecture award announced - VIDEO" (në anglisht). Marrë më 7 tetor 2019.

[Ur_Rauf4-210] "The Aga Khan Award for Architecture: Photos" (në anglisht). Marrë më 13 dhjetor 2019.

[Ur_Rauf2-211] "Bait Ur Rouf Mosque". Archnet (në anglisht). Marrë më 13 dhjetor 2019.

[Ur_Rauf1-212] "Bait Ur Rouf Mosque: An Aesthetic and Inclusive Space". The Daily Star (në anglisht). 26 maj 2017. Marrë më 13 dhjetor 2019.

[Ur_Rauf8-213] "Architect Marina Tabassum on her Aga Khan Award-winning design for the Bait Ur Rouf mosque in Dhaka". The National (në anglisht). Marrë më 13 dhjetor 2019.

[Ur_Rauf6-214] "Female architect lands prize". The Star (në anglisht). 5 tetor 2016. Marrë më 13 dhjetor 2019.

[215] "Bangladeshi female architect's mosque design wins prestigious international prize". The Nation (në anglisht). 4 tetor 2016. Marrë më 30 dhjetor 2019.

[Ur_Rauf10b-216] "Award Recipients: Construction (Bait ur Rouf Mosque)". ARCHNET (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 23 prill 2019. Marrë më 13 dhjetor 2019.

[217] "Six projects awarded Aga Khan architecture prize". The Independent Uganda (në anglishte amerikane). 7 nëntor 2016. Marrë më 7 tetor 2019.

[Ur_Rauf10a-218] "Collections, 13th Cycle: 2013-2016, Bait Ur Rouf Mosque". Archnet (në anglisht). Marrë më 7 tetor 2019.

[Ur_Rauf9-219] "Bangladeshi mosque architect smashes glass ceiling". Gulf News (në anglisht). Marrë më 23 dhjetor 2019.

[Ur_Rauf7-220] "The Aga Khan Award for Architecture: Photos". Daily Nation (në anglisht). Marrë më 7 tetor 2019.

[Ur_Rauf3-221] Peter Muiruri. "'Green' buildings top awards". The Standard (në anglisht). Marrë më 7 tetor 2019.

[222] "Bangladeshi mosque architect smashes glass ceiling". The News (në anglisht). Marrë më 13 dhjetor 2019.

[223] "Bangladeshi female architect's mosque design wins prestigious international prize". The Nation (në anglisht). 4 tetor 2016. Marrë më 7 tetor 2019.

[lefigaro.fr-224] "Succès de l'une des rares mosquées construite par une femme". Le Figaro (në frëngjisht). 4 tetor 2016. Marrë më 7 tetor 2019.

[Ur_Rauf5-225] "Bait Ur Rouf Mosque". Aga Khan Development Network (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 3 gusht 2019. Marrë më 7 tetor 2019.

[226] Noah Browning (4 tetor 2016). "Danish park designed to promote tolerance in community wins architectural award". The Star (në anglisht). Marrë më 19 dhjetor 2019.

[227] "Female Bangladeshi mosque architect smashes glass ceiling". Dawn (në anglisht). AFP. 4 tetor 2016. Marrë më 30 dhjetor 2019.

[228] "China, Denmark projects among architecture award winners". The Washington Times (në anglishte amerikane). Marrë më 30 dhjetor 2019.

[229] "Masjid al-Aqsa head Imam to lead jum'a prayers at Gulshan mosque". The Independent (Bangladesh) (në anglisht). Dhaka. Marrë më 17 maj 2020.

[230] "Australian, New Zealand envoys visit Gulshan mosque". Bangla Tribune (në anglisht). Marrë më 17 maj 2020.

[231] "19 Architecture Projects in Shortlist for Beazley Designs of the Year". World-Architects (në anglisht). Marrë më 17 maj 2020.

[ArchDaily-Gulshan-232] "Gulshan Society Mosque / Kashef Chowdhury - URBANA". ArchDaily (në anglishte amerikane). 19 maj 2019. Marrë më 17 maj 2020.

[233] Michael Snyder (9 maj 2019). "In Bangladesh, Reimagining What a Mosque Might Be". The New York Times (në anglisht). ISSN 0362-4331. Marrë më 17 maj 2020.

[201gombuj-234] "201 Domes Mosque". 201 Gombuj Masjid (në anglisht). Marrë më 9 shkurt 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[shënime 1]

[99]