Jump to content

Italia

Përpunoni lidhje
Checked
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Itali)
Republika italiane
Repubblica Italiana (Italisht)
Himni: "Il Canto degli Italiani"
"Kënga e Italianëve"
Vendndodhja e Italisë
Vendndodhja e Italisë
Vendndodhja e Italisë   (e gjelbër e errët)

–  në Evropë   ( e gjelbër & gri e errët)
–  në Bashkimin Europian   (e gjelbër)

Kryeqyteti
dhe qyteti më i madh
Roma
41°54′N 12°29′E / 41.900°N 12.483°E / 41.900; 12.483
Gjuhët zyrtareItalishta
Besimi
(2020)[1]
NofkaItalian/e
Qeveria
Lloji i qeverisjesRepublika parlamentare unitare
Sergio Mattarella
Giorgia Meloni
Ignazio La Russa
Lorenzo Fontana
KuvendiParlamenti
• Dhoma e sipërme
Senati i Republikës
• Dhoma e ulët
Dhoma e Deputetëve
Formimi
• Bashkimi
17 mars 1861
• Republika
12 qershor 1946
1 janar 1948
Sipërfaqja
• Gjithsej
301,340[2][3] km2 (116,350 sq mi) (71st)
• Ujë (%)
1.24 (2015)[4]
Popullsia
• Përllogaritje 2024
Neutral increase 58,968,501[5] (25th)
• Dendësia
195.7/km2 (506.9/sq mi) (71st)
Ekonomia
PBB (PFB)Përllogaritje 2024 
• Gjithsej
Increase $3.347 trillion[6] (13th)
• Për kokë banori
Increase $56,905[6] (30th)
PBB (zyrtare)Përllogaritje 2024 
• Gjithsej
Increase $2.328 trillion[6] (8th)
• Për kokë banori
Increase $39,580[6] (26th)
MonedhaEuro (€)b (EUR)
Të dhëna të tjera
Gini (2020)Positive decrease 32.5[7]
i mesëm
IZHNJ (2022)Steady 0.906[8]
shumë i lartë · 30th
Zona kohoreUTC+1 (CET)
• Verës 
UTC+2 (CEST)
Prefiksi telefonik+39c
Kodi i internetit TLD.it
  1. Gjermanishtja është bashkëzyrtare në Tirolin e Jugut dhe Friuli-Venecia Xhulia; Frëngjishtja është bashkëzyrtar në Luginën e Aostës; Sllovenishtja është bashkëzyrtare në provincën e Triestes, provincën e Goricias dhe Friuli-Venecia Xhulia; Ladin është bashkëzyrtar në Tirolin e Jugut, në Trentino dhe në zona të tjera veriore; Friulian është bashkëzyrtar në Friuli-Venezia Giulia; Sardenjishtja është bashkëzyrtare në Sardenjë.[9]
  2. Para vitit 2002, lira italiane. Euro pranohet në Campione d'Italia por monedha e saj zyrtare është franga zvicerane.[10]
  3. Për të telefonuar Campione d'Italia, është e nevojshme të përdorni kodin zviceran +41.

Italia, zyrtarisht Republika Italiane, (italisht: Repubblica Italiana) është shtet në pjesën jugore të Evropës, në Gadishullin Apenin. Pjesë e këtij vendi janë dhe ishujt në Detin Mesdhe, si Sicilia dhe Sardenja. Në Alpet e larta në veri të saj gjendet kufiri me Francën, Zvicrën, Austrinë dhe në brigjet e Adriatikut kufizohet nga Sllovenia. Në brendësi të këtij shteti gjenden dy shtete të vogla: Vatikani dhe San Marino. Është vendi i dhjetë më i madh në Evropë për nga sipërfaqja, duke mbuluar 301,340 km2 (116,350 mi katrorë),[2] dhe shteti i tretë më i populluar anëtar i Bashkimit Evropian, me një popullsi prej afro 60 milionë banorë.[11] Kryeqyteti dhe qyteti më i madh i saj është Roma; zona të tjera kryesore urbane përfshijnë Milano, Napoli, Torino, Firencia dhe Venecia.

Në antikitet, Italia ishte shtëpia e popujve të shumtë; qyteti i Romës, i themeluar si Mbretëri, u bë një Republikë që pushtoi botën mesdhetare dhe e sundoi atë për shekuj si Perandori.[12]

Etimologjia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Propozimet e etimologjisë së fjalës 'Italia' janë të shumta. Sipas një propozim më i njohur, fjala Italia, nga latinishtja Italia, ishte i huazuar nga greqishtja prej gjuhës Oscane Víteliú, që do të thotë "toka e gjedhëve të reja".

Fillimisht emri Italia u përdor vetëm për Italinë jugore. Grekët gradualisht filluan të përdorin këtë emër për një rajon më të madh, por ishte gjatë mbretërimit e Augustit (në latinisht Imperator Gaius Julius Caesar Augustus, që konsiderohet si perandori i parë i Perandorisë Romake) që emri Italia u përdor për gadishullin italian komplet deri te Alpet.

Historia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Roma e lashtë

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Roma e lashtë
  Perandoria Romake në vitin 117 e.r. në masën më të madhe[13]
  Shtetet vasale

Roma e lashtë, një vendbanim në lumin Tiber në Italinë qendrore, i themeluar në vitin 753 pes, u sundua për 244 vjet nga një sistem monarkik. Në vitin 509 pes, romakët, duke favorizuar një qeveri të Senatit dhe Popullit (SPQR), dëbuan monarkinë dhe krijuan një republikë oligarkike.

Gadishulli Italian, i quajtur Italia, u konsolidua në një entitet të bashkuar gjatë zgjerimit romak, pushtimit të territoreve të reja shpesh në kurriz të fiseve të tjera italike, etruskëve, keltëve dhe grekëve. Një shoqatë e përhershme, me shumicën e fiseve dhe qyteteve vendase, u formua dhe Roma filloi pushtimin e Evropës Perëndimore, Afrikës së Veriut dhe Lindjes së Mesme. Në vazhdën e vrasjes së Julius Cezarit në vitin 44 pes, Roma u rrit në një perandori masive që shtrihej nga Britania deri në kufijtë e Persisë, duke përfshirë të gjithë pellgun e Mesdheut, në të cilin kulturat greke, romake dhe të tjera u bashkuan në një qytetërim të fuqishëm. Mbretërimi i gjatë i perandorit të parë, Augusti, filloi një epokë paqeje dhe prosperiteti. Italia romake mbeti metropoli i perandorisë, atdheu i romakëve dhe territori i kryeqytetit.[14]

Perandoria Romake ishte ndër më të mëdhatë në histori, me fuqi të madhe ekonomike, kulturore, politike dhe ushtarake. Në shtrirjen e saj më të madhe, ajo kishte një sipërfaqe prej 5 milionë kilometrash katrorë (1.9 milionë milje katrorë).[15] Trashëgimia romake ka ndikuar thellë në qytetërimin perëndimor në formësimin e botës moderne. Përdorimi i gjerë i gjuhëve romane që rrjedhin nga latinishtja, sistemi numerik, alfabeti dhe kalendari modern perëndimor, dhe shfaqja e krishterimit si fe botërore, janë ndër trashëgimitë e shumta të dominimit romak.[16]

Bashkimi i Italisë

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Bashkimi i Italisë

Lindja e Mbretërisë së Italisë ishte rezultat i përpjekjeve të nacionalistëve dhe monarkistëve italianë besnikë ndaj Shtëpisë së Savojës për të krijuar një mbretëri të bashkuar që përfshin të gjithë Gadishullin Italian. Nga mesi i shekullit të 19-të, nacionalizmi italian në rritje çoi në revolucion.[17] Pas Kongresit të Vjenës më 1815, lëvizja politike dhe sociale e bashkimit italian, ose Risorgimento, u shfaq për të bashkuar Italinë duke konsoliduar shtetet dhe duke i çliruar ato nga kontrolli i huaj. Një figurë radikale ishte gazetari patriot Giuseppe Mazzini, themeluesi i lëvizjes politike "Italia e Re" në vitet 1830, i cili favorizoi një republikë unitare dhe mbrojti një lëvizje të gjerë nacionaliste. Viti 1847 pa shfaqjen e parë publike të "Il Canto degli Italiani", e cila u bë himni kombëtar në vitin 1946.[18]

Giuseppe Mazzini (majtas), udhëheqës me shumë ndikim i lëvizjes revolucionare italiane; dhe Giuseppe Garibaldi (djathtas), i festuar si një nga gjeneralët më të mëdhenj të kohëve moderne[19] dhe si "Hero i Dy Botërave",[20] të cilët luftuan në shumë fushata ushtarake që çuan në bashkimin italian

Anëtari më i famshëm i Italisë së Re ishte revolucionari dhe gjenerali Giuseppe Garibaldi[21] i cili udhëhoqi përpjekjen republikane për bashkim në Italinë jugore. Megjithatë, monarkia italiane e Shtëpisë së Savojës, në Mbretërinë e Sardenjës, qeveria e së cilës udhëhiqej nga Camillo Benso, Konti i Cavour, kishte gjithashtu ambicie për të krijuar një shtet të bashkuar italian. Në kontekstin e revolucioneve liberale të vitit 1848 që përfshinë Evropën, një Luftë e Parë për Pavarësi Italiane e pasuksesshme u shpall kundër Austrisë. Në vitin 1855, Sardenja u bë aleate e Britanisë dhe Francës në Luftën e Krimesë.[22] Sardenja luftoi Perandorinë Austriake në Luftën e Dytë për Pavarësi Italiane të 1859, me ndihmën e Francës, duke rezultuar në çlirimin e Lombardisë. Në bazë të Marrëveshjes së Plombières, Sardenja ia dorëzoi Francës Savoy dhe Nice, një ngjarje që shkaktoi eksodin e Niçard.[23]

Në 1860–1861, Garibaldi udhëhoqi përpjekjet për bashkim në Napoli dhe Siçili.[24] Teano ishte vendi i një takimi të famshëm midis Garibaldit dhe Viktor Emanueli II, mbretit të fundit të Sardenjës, gjatë të cilit Garibaldi i shtrëngoi dorën Viktor Emanuelit dhe e përshëndeti atë si Mbret i Italisë. Cavour ra dakord të përfshinte Italinë jugore të Garibaldit në një bashkim me Mbretërinë e Sardenjës më 1860. Kjo i lejoi qeverisë së Sardenjës të shpallte një mbretëri të bashkuar italiane më 17 mars 1861,[25] me Viktor Emanuelin II si mbretin e saj të parë. Në vitin 1865, kryeqyteti i mbretërisë u zhvendos nga Torino në Firence. Në vitin 1866, Viktor Emanueli II, i lidhur me Prusinë gjatë Luftës Austro-Prusiane, zhvilloi Luftën e Tretë për Pavarësi Italiane, e cila rezultoi në aneksimin e Venetisë nga Italia. Më në fund, në vitin 1870, ndërsa Franca braktisi Romën gjatë Luftës Franko-Prusiane, italianët kapën Shtetet Papale, bashkimi u përfundua dhe kryeqyteti u zhvendos në Romë.[19]

Gjeografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Gjeografia e Italisë

Sipërfaqja e përgjithshme e Italisë është 301,230 km², shtrihet rreth koordinatave gjeografike 42° 50' V, 12° 50' L dhe 294,020 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 7.210 km² ujë.

Vija bregdetare e Italisë është 7,600 km e gjatë ndërsa kufiri tokësor 1.932,2 km i gjatë.

Klima e Italisë është mesdhetare. Në pjesën veriore alpine dhe atë jugore qendrorë zotëron klima kontinentale.

Pjesa më e madhe e relievit është terren i vrazhdë dhe malor. Përgjatë bregdetit terreni është i ulët dhe i rrafshët. Në Itali shtrihen Alpet dhe Apeninet, kurse ultësira më e rëndësishme është ultësira e Lombardisë ku rrjedh lumi Po. Pika më e ulët e relievit gjendet përgjatë bregut të detit Mesdhe (0m) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 4,749 metrave pika e dytë më e lartë e Malit të Bardhë (fr.: Mont Blanc).

Politika

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Itali

Italia ka qenë një republikë parlamentare unitare që nga viti 1946, kur monarkia u shfuqizua nga një referendum kushtetues. Presidenti i Italisë, aktualisht Sergio Mattarella që nga viti 2015, është kreu i shtetit të Italisë. Presidenti zgjidhet për një mandat shtatëvjeçar nga Parlamenti i Italisë në një sesion të përbashkët. Italia ka një kushtetutë të shkruar demokratike, që rezulton nga puna e një Asambleje Kushtetuese formuar nga përfaqësuesit e të gjitha forcave antifashiste që kanë kontribuar në humbjen e naziste dhe forcave fashiste gjatë Luftës Civile.

Qeveria

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Sergio Mattarella
Presidenti i Italisë
që nga viti 2015
Giorgia Meloni
Kryeministre e Italisë
që nga viti 2022

Italia ka një qeveri parlamentare të bazuar në një sistem votimi proporcional. Parlamenti është krejtësisht dydhomësh: dy shtëpitë, Dhoma e Deputetëve dhe Senati i Republikës, të cilat takohen në Palazzo Madama, kanë të njëjtat kompetenca. Kryeministri, zyrtarisht kryetar i Këshillit të Ministrave, është kreu i qeverisë i Italisë. Kryeministri dhe kabineti emërohen nga Presidenti i Republikës, por duhet të kalojnë një votëbesim në Parlament për të hyrë në detyrë. Kryeministri i tanishëm është Paolo Gentiloni i Partisë Demokratike.

Kryeministri është Kryetari i Këshillit të Ministrave i cili ka një fuqi efektive ekzekutive dhe ai duhet të marrë një votë miratimi nga ai për të ekzekutuar shumicën e aktiviteteve politike. Zyra është e ngjashme me ato në shumicën e sistemeve të tjera parlamentare, por udhëheqësi i qeverisë italiane nuk është i autorizuar të kërkojë shpërbërjen e Parlamentit të Italisë.

Një ndryshim tjetër me zyrat e ngjashme është se përgjegjësia e përgjithshme politike për inteligjencën i jepet Presidentit të Këshillit të Ministrave. Në sajë të kësaj, Kryeministri ka fuqi ekskluzive për: koordinimin e politikave të inteligjencës, përcaktimin e burimeve financiare dhe forcimin e sigurisë kibernetike kombëtare; zbatojnë dhe mbrojnë sekretet shtetërore; autorizojnë agjentët për të kryer operacione në Itali ose jashtë vendit, në kundërshtim me ligjin.

Dhoma e Deputetëve është shtëpia e ulët e Italisë. Veçori e Parlamentit italian është përfaqësimi i dhënë qytetarëve italianë që jetojnë përgjithmonë jashtë vendit: 12 deputetë dhe 6 senatorë të zgjedhur në katër zona të ndryshme jashtë shtetit. Përveç kësaj, Senati italian është caratterizzato edhe nga një numër i vogël i senatorëve për jetë, të emëruar nga Presidenti "për merita të shquara patriotike në fushën sociale, shkencore, artistike ose letrare". Ish presidentët e Republikës janë senatorë të jetës ex officio.

Tre partitë kryesore politike të Italisë janë Partia Demokratike, Forza Italia dhe Lëvizja pesë yje. Gjatë zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 2013, këto tri parti fituan 579 nga 630 vende në Dhomën e Deputetëve dhe 294 nga 315 në Senat. Shumica e vendeve të mbetura u fituan nga një bllok jetëshkurtër zgjedhor formuar për të mbështetur kryeministrin në ikje Mario Monti, partia deri majta, Ekologji, Liri ose nga palët që zgjedhjet konkursin vetëm në një pjesë të Italisë: Lidhjes Veriore, Partia Popullore e Tirolit Jugor, Vallée d'Aoste dhe Jugu i Madh. Më 15 nëntor 2013, 58 deputetë të shkëputur nga Forza Italia krijuan New Center-Right.

Ligji dhe drejtësia penale

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikuj kryesore: Ligji i Italisë


Gjykata Supreme e Kasacionit Sistemi gjyqësor italian është i bazuar në ligjin romak të modifikuar nga kodi i Napoleonit dhe statutet e mëvonshme. Gjykata Supreme e Kasacionit është gjykata më e lartë në Itali për rastet penale dhe civile. Gjykata Kushtetuese e Italisë rregullon konformitetin e ligjeve me kushtetutën dhe është një inovacion pas Luftës së Dytë Botërore. Që nga pamja e tyre në mes të shekullit të 19, krimi italiane organizuar dhe organizatat kriminale kanë infiltruar jetën sociale dhe ekonomike të shumë rajone në jug të Italisë, më famëkeq i Cili qenë mafias siçiliane, e cila më vonë do të zgjerohet në disa vende të huaja, duke përfshirë Shtetet e Bashkuara. Faturat mafioze mund të arrijnë në 9% të PBB-së së Italisë.

Raporti i vitit 2009 identifikoi 610 komuna që kanë një prani të fortë mafioze, ku jetojnë 13 milionë italianë dhe prodhohet 14.6% e GDP italiane. Ndrangheta e Kalabrisë, që sot ndoshta është sindikata më e fuqishme e krimeve të Italisë, llogarit vetëm për 3% të PBB-së së vendit. Megjithatë, në 0.013 për 1.000 njerëz, Italia ka vetëm normën e 47 më të lartë të vrasjes (në një grup prej 62 vendeve) dhe numrin e 43-të më të lartë të dhunimeve në 1,000 njerëz në botë (në një grup prej 65 vendeve), relativisht shifra të ulta mes vendeve të zhvilluara.

Njësitë administrative

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Njësitë administrative në Itali
Njësitë administrative në Itali
Njësitë administrative në Itali

Italia ka 20 rajone (të quajtura "regioni", njëjës: "regione"). Pesë nga këto rajone kanë statusin e një shkalle të autonomisë që u mundëson disa të drejta veprimi në legjislacion dhe çështje tjera specifike.[26]

Njësitë me status autonomie janë të shënuara me shenjën *.

Regioni përmbajnë 107 provinca (province) ose qytete metropolitane (città metropolitane), dhe 7,904 komuna (communi).[26]

Demografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Demografia e Italisë

Në vitin 2020, Italia kishte 60.317.116 banorë.[27] Dendësia e popullsisë, prej 202 banorësh për kilometër katror (520/m²), është më e lartë se shumica e vendeve të Evropës Perëndimore. Megjithatë, shpërndarja është e pabarabartë: zonat më të dendura të populluara janë Lugina Po (pothuajse gjysma e popullsisë) dhe zonat metropolitane të Romës dhe Napolit, ndërsa rajone të gjera si Alpet dhe malësitë e Apeninës, pllajat e Basilicata dhe ishulli i Sardenja, si dhe pjesa më e madhe e Siçilisë, janë të populluara pak.

Popullsia e Italisë pothuajse u dyfishua gjatë shekullit të 20-të, por modeli i rritjes ishte i pabarabartë për shkak të migrimit të brendshëm në shkallë të gjerë nga jugu rural në veriun industrial, pasojë e mrekullisë ekonomike italiane të viteve 1950-1960. Normat e larta të lindshmërisë dhe lindjeve vazhduan deri në vitet 1970, pas së cilës ato filluan të bien; shkalla totale e fertilitetit (TFR) arriti një nivel më të ulët historik prej 1.2 fëmijë për grua në 1995, shumë më poshtë normës së zëvendësimit prej 2.1 dhe dukshëm nën nivelin më të lartë prej 5 më 1883.[28]

Ekonomia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Fiat 500
Piazza Affari në Milano
Artikulli kryesor: Ekonomia e Italisë

Për nga vëllimi ekonomik Italia bën pjesë në 7 shtetet më të industrializuara të botës dhe e katërta në Evropë. Pozita gjeografike e Italisë është e lidhur ngushtë me detin gjatë tërë historisë së saj, duke ushtruar ndikim të rëndësishëm dhe vendimtar në zhvillimin e saj.

Në truallin e Italisë lind Perandoria Romake, e cila tregoi tërë atë fuqi dhe ndikim në një pjesë të madhe të kontinentit tonë. Shkatërrimi i saj, më vonë edhe copëtimi në shumë shtete feudale, ekonomisë së Italisë nuk i ka dhënë fuqi unike.

Italia hyn në kategorinë e shteteve të Evropës në të cilët frytet e revolucionit industrial arrijnë vonë, përkatësisht kah mesi i shekullit XIX. Ndërsa në shumë shtete të Evropës fillon të zvogëlohet karakteristika agrare, në strukturën e ekonomisë italiane ajo zë pozitën prioritare. Edhe dy luftërat botërore kanë ndikuar në dobësimin e saj, sidomos ajo e fundit. Pasojat kanë qenë të rënda e janë manifestuar në numrin gjithnjë më të madh të papunëve. Industria, e shkatërruar gjithashtu pas Luftës së Dytë Botërore, nuk ka mund të ofronte shumë e në bujqësi ndihej mungesa e tokës së punueshme.

Etapa më e rëndësishme e ekonomisë së Italisë fillon prej vitit 1950. Investimet e kapitalit të huaj, e në radhë të parë i ShBA-ve, i kanë mundësuar që shpejt të rimëkëmbet ekonomia e shtetit. Rritja e investimeve në industri gjithnjë është shtuar e në fund të dekadës është dyfishuar prodhimtaria industriale. Viti 1959 për Italinë ishte më i rëndësishmi, kurse dekada e kaluar karakterizohet si fenomen i rrallë i ekspansionit ekonomik, që është shprehur jo vetëm në rritjen e prodhimtarisë industriale, por edhe në rritjen e eksportit dhe uljen e papunësisë.

Në vitin 1951 kanë qenë të inkuadruar 4,2 milionë e në vitin 1972 ky numër dyfishohet, duke arritur në 8,1 milionë punëtorë. Derisa vlera e prodhimtarisë industriale në vitin 1951 ka qenë 4,8 miliard dollarë, në vitin 1972 kjo vlerë pesëfishohet, duke arritur në 25,5 miliardë dollarë. Krahas këtyre ecurive, lindin gjigantët industrialë, siç janë: industria e gomave “Pireli", e automobilave "Fiat", e tekstilit "Armani", industria kimike “Monte Catini”, etj. Gjithashtu Italia ka shumë të zhvilluar turizmin. Mirëpo, kontrastet ndërmjet Veriut dhe Jugut, që janë shfaqur si pasojë e rrethanave të ndryshme historike, edhe pse ndihet tendenca e zvogëlimit, ende paraqesin problemin më serioz të shtetit. Në këtë aspekt çdo qeveri italiane e ardhur në fuqi ka si prioritet zbutjen e këtij niveli ndermjet veriut dhe jugut duke shpalosur politika ekonomike e frymë investuese për jugun. Sot Italia bën pjesë ne ato shtete qё ka një raport tё mirë përsa i përket eksporteve ku më kryesoret përmendim prodhimet industriale si ato tё makinave, prodhimet ushqimore, apo dhe ato të tekstileve. Në lëndë të para si minerale apo naftë është deficitare.

Qysh prej 1 janarit të vitit 2002 Italia është bërë pjesë e eurozonës, pra bën pjesë në ato shtete evropiane që përdor euron si monedhë. Kjo ka bërë që të lihet pas një histori e gjatë me monedhën e para 2002-shit, liretën që herë pas herë ishte bërë pre e spekulimeve të shumta duke krijuar dhe uljen e vlerës së saj.

Transporti

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Sistemi Rrugor

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Totali i rrugëve të Italisë arrin deri në 654.676 km (1998).

Sistemi Hekurudhor

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Totali i hekurudhave të Italisë arrin deri në 19.394 km ky total mund të rritet në ditët në vijim si pasojë e ndërtimeve të reja që mund të bëhen.

Kultura

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Kultura e Italisë

Italia nuk ka ekzistuar si shtet deri më 1861, kur u bashkua. Për shkak të këtij bashkimi të vonuar, dhe autonomisë historike të regjioneve që tani e përbëjnë Gadishullin italian, shumë tradita dhe kultura që tani identifikohen si Italiane mund të identifikohen nga regjionet nga kanë ardhur. Me gjithë izolimin social dhe politik të këtyre regjioneve, kontributet e Italisë në trashëgiminë kulturore dhe historike të Evropës mbeten shumë të mëdha. Italia është vendi me më së shumti trashëgimi kulturore në UNESCO (41 deri më tani).

Arti

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Piktura e Dante Alighieri

Piktura italiane karakterizohet me ngjyra të ngrohta dhe dritë, siç dëshmojnë punimet e Caravaggios dhe Titianit, dhe preokupim me figura fetare. Piktura italiane ka dominuar në Evropë për qindra vjet. Artistë të njohur gjatë kësaj kohe përfshijnë Michelangelo, Leonardo da Vinci, Donatello, Botticelli, Fra Angelico, Tintoretto, Caravaggio, Bernini, Titian dhe Raphael. Pastaj Italia provoi nënshtrim të vazhdueshëm nga fuqi të huaja që shkaktoi zhvendosje të vëmendjes tek çështjet politike, duke çuar deri te humbja e autoritetit artistik të saj në Evropë.

Letërsia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Me bazat e gjuhës italiane moderne të themeluara nga poeti Dante Alighieri, vepra më e madhe e të cilit, Divina Commedia, konsiderohet si një ndër veprat më të mëdha të krijuara në Evropë gjatë kohës së Mesjetës; shkrimtarët dhe poetët Giovanni Boccaccio, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Torquato Tasso, Ludovico Ariosto, dhe Francesco Petrarca. Filozofë të rëndësishëm përfshihen Giordano Bruno, Marsilio Ficino, Niccolò Machiavelli, dhe Giambattista Vico. Figura letrare moderne janë: poeti nacionalist Giosuè Carducci më 1906, shkrimtari realist Grazia Deledda më 1926, autor i teatrit modern Luigi Pirandello më 1936, poetët Salvatore Quasimodo më 1959 dhe Eugenio Montale më 1975, autori teatral Dario Fo më 1997 etj.[29]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ "Special Eurobarometer 516" (në anglisht). European Union: European Commission. shtator 2021. Arkivuar nga origjinali më 29 qershor 2023. Marrë më 24 shtator 2021 – nëpërmjet European Data Portal (see Volume C: Country/socio-demographics: IT: Question D90.2.).
  2. ^ a b "Italy" (në anglisht). Central Intelligence Agency. 23 gusht 2023. Arkivuar nga origjinali më 1 korrik 2021. Marrë më 28 gusht 2023.
  3. ^ "Italy country profile" (në anglisht). BBC News. 12 nëntor 2023. Arkivuar nga origjinali më 18 dhjetor 2023. Marrë më 12 nëntor 2023.
  4. ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2021. Marrë më 11 tetor 2020.
  5. ^ "ISTAT – Demography, Statistics, Demographic Balance, Resident Population". demo.istat.it (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 korrik 2024. Marrë më 10 korrik 2024.
  6. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Italy)" (në anglisht). International Monetary Fund. 16 prill 2024. Arkivuar nga origjinali më 4 qershor 2024. Marrë më 16 prill 2024.
  7. ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey" (në anglisht). European Commission. Arkivuar nga origjinali më 9 tetor 2020. Marrë më 21 qershor 2022.
  8. ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 13 mars 2024. fq. 288. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 mars 2024. Marrë më 13 mars 2024.
  9. ^ "Legge Regionale 15 ottobre 1997, n. 26" (në italisht). Regione autonoma della Sardegna – Regione Autònoma de Sardigna. Arkivuar nga origjinali më 26 shkurt 2021. Marrë më 31 maj 2018.; "Regione Autonoma Friuli-Venezia Giulia – Comunità linguistiche regionali". regione.fvg.it (në italisht). Arkivuar nga origjinali më 4 shtator 2015. Marrë më 2 nëntor 2020.
  10. ^ "Comune di Campione d'Italia" (në anglisht). Comune.campione-d-italia.co.it. 14 korrik 2010. Arkivuar nga origjinali më 30 prill 2011. Marrë më 30 tetor 2010.
  11. ^ "Italy Population 2022 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 21 shkurt 2022. Marrë më 21 shkurt 2022.
  12. ^ Carl Waldman; Catherine Mason (2006). Encyclopedia of European Peoples (në anglisht). Infobase Publishing. fq. 586. ISBN 978-1-4381-2918-1. Arkivuar nga origjinali më 11 mars 2023. Marrë më 23 shkurt 2013.; Mommsen, Theodor (1855). History of Rome, Book II: From the Abolition of the Monarchy in Rome to the Union of Italy (në anglisht). Leipzig: Reimer & Hirsel.; Lazenby, John Francis (4 shkurt 1998). Hannibal's War: A Military History of the Second Punic War (në anglisht). University of Oklahoma Press. fq. 29. ISBN 978-0-8061-3004-0 – nëpërmjet Internet Archive. Italy homeland of the Romans.
  13. ^ Bennett, Julian (1997). Trajan: Optimus Princeps : a Life and Times (në anglisht). Routledge. ISBN 978-0-415-16524-2.. Fig. 1. Regions east of the Euphrates river were held only in the years 116–117.
  14. ^ Keaveney, Arthur (janar 1987). Arthur Keaveney: Rome and the Unification of Italy (në anglisht). Croom Helm. ISBN 978-0-7099-3121-8. Arkivuar nga origjinali më 11 shkurt 2024. Marrë më 20 nëntor 2021.
  15. ^ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (2006). "East–West Orientation of Historical Empires" (PDF). Journal of World-Systems Research (në anglisht). 12 (2): 222. doi:10.5195/JWSR.2006.369. ISSN 1076-156X. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 17 maj 2016. Marrë më 6 shkurt 2016.
  16. ^ Richard, Carl J. (2010). Why we're all Romans: the Roman contribution to the western world (në anglisht) (bot. 1st pbk.). Lanham, MD: Rowman & Littlefield. fq. xi–xv. ISBN 978-0-7425-6779-5.
  17. ^ "Risorgimento in 'Dizionario di Storia'". treccani.it (në italisht). Arkivuar nga origjinali më 22 shtator 2022. Marrë më 22 shtator 2022.
  18. ^ Maiorino, Tarquinio; Marchetti Tricamo, Giuseppe; Zagami, Andrea (2002). Il tricolore degli italiani. Storia avventurosa della nostra bandiera (në italisht). Arnoldo Mondadori Editore. fq. 18. ISBN 978-8-8045-0946-2.; "Fratelli d'Italia" (në italisht). Arkivuar nga origjinali më 26 prill 2023. Marrë më 1 tetor 2021.
  19. ^ a b "Scholar and Patriot" (në anglisht). Manchester University Press. Arkivuar nga origjinali më 28 mars 2024. Marrë më 5 prill 2020 – nëpërmjet Google Books.
  20. ^ "Giuseppe Garibaldi (Italian revolutionary)" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 26 shkurt 2014. Marrë më 6 mars 2014.
  21. ^ Denis Mack Smith, Modern Italy: A Political History, (University of Michigan Press, 1997) p. 15. A literary echo may be found in the character of Giorgio Viola in Joseph Conrad's Nostromo.
  22. ^ Enrico Dal Lago, "Lincoln, Cavour, and National Unification: American Republicanism and Italian Liberal Nationalism in Comparative Perspective." The Journal of the Civil War Era 3#1 (2013): 85–113.; William L. Langer, ed., An Encyclopedia of World Cup History. 4th ed. 1968. pp 704–7.
  23. ^ ""Un nizzardo su quattro prese la via dell'esilio" in seguito all'unità d'Italia, dice lo scrittore Casalino Pierluigi" (në italisht). 28 gusht 2017. Arkivuar nga origjinali më 19 shkurt 2020. Marrë më 14 maj 2021.
  24. ^ Mack Smith, Denis (1997). Modern Italy; A Political History. Ann Arbor: The University of Michigan Press. ISBN 0-4721-0895-6
  25. ^ "Everything you need to know about March 17th, Italy's Unity Day" (në anglisht). 17 mars 2017. Arkivuar nga origjinali më 17 qershor 2017. Marrë më 17 korrik 2017.
  26. ^ a b "Regioni italiane" (në italisht). Arkivuar nga origjinali më 9 maj 2022. Marrë më 30 prill 2022.
  27. ^ "Indicatori demografici". istat.it (në italisht). 8 prill 2022. Arkivuar nga origjinali më 13 korrik 2022. Marrë më 27 korrik 2022.
  28. ^ Max Roser (2014), "Total Fertility Rate around the world over the last centuries", Our World In Data, Gapminder Foundation (në anglisht), arkivuar nga origjinali më 7 gusht 2018, marrë më 7 maj 2019
  29. ^ "All Nobel Laureates in Literature". {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
 Commons: Italia – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

Shoqatat kulturore shqiptare në Itali:


Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Italia&oldid=2706385"