Delmatët
| Fiset ilire | |
 | |
| • Albanët | • Autariatët |
| • Arbët | • Ardianët |
| • Atintanët | • Dalmatët |
| • Dardanët | • Dasaretët |
| • Daorsët | • Enkelejtë |
| • Eordejët | • Japigët |
| • Japodët | • Kaonët |
| • Labeatët | • Mesapët |
| • Molosët | • Paionët |
| • Parathinët | • Penestët |
| • Pirustët | • Taulantët |
| • Thesprorët | • Shqiptarët |
Delmatët (ose ndryshe, Dalmatae në epokën romake) ishin një grup fisesh ilire që jetonin në Dalmaci dhe Bosnje - Hercegovinën e sotme perëndimore në antikitetin klasik.
Emri
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Emri origjinal i fisit është Delmatae i cili nga studiuesit është sqaruar me gjuhën shqipe delmë (dele). [1] Forma Dalmatae dhe emri i rajonit Dalmatia respektivisht janë variante të mëvonshme siç është vërejtur tashmë nga Apian (shek. II pas Krishtit). Bashkëkohësi i tij, gramatikani Velius Longus nxjerr në pah në traktatin e tij për ortografinë se forma e saktë e Dalmacisë është Delmatia duke theksuar se Marcus Terentius Varro, i cili jetoi rreth 2 shekuj para Apianit dhe Velius Longius, përdori formën e Delmatisë ashtu siç korrespondonte me vendbanimin kryeqytetas të Delmatae, Delminium. [2]
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Delmatët paraqiten në të dhënat historike për herë të parë në vitin 181 pes, kur me vdekjen e mbretit të Mbretërisë ilire Pleurati III, ata nuk pranuan sundimin e të birit, Gentit prandaj edhe u shkëputën. Më pastaj ata u zgjeruan duke përfshirë edhe disa fise ilire bregdetare më të vogla si Hyllët (Hylli) dhe Nestët në shtetin e tyre dhe zgjeruan territorin në veri në drejtim të Liburnëve.
Gjatë shekujve, Delmatae dhe Ardianët ishin ndër grupet ilire që zgjeruan territorin e tyre në veri, në kurriz të Liburnëve. Delmatët mund të jenë shtyrë fillimisht drejt bregdetit për shkak të shpërnguljeve keltike në Panonia Strabo shkruan se territori i Delmatëve ishte i ndarë në dy nënrajone: njëri në brendësi ( Tropolja e sotme) dhe rajoni tjetër në bregdetin e Adriatikut deri tek Alpet Dinarike. Kryeqendra e tyre Delminium ishte vendosur afër Tomislavgradit të ditëve të sotme. [1]
Hulumtimet arkeologjike dhe onomastike kanë dëshmuar që Delmatët ishin të ngjashëm me Ilirët lindorë dhe Panonët verior. Fisi dalmat gjatë kohë kishte qenë edhe nën ndikimin e kulturës keltike. [3] Njëri nga fiset Dalmate u quajt Baridustët[4] që më vonë u vendos në rajonin e Dakisë Romake.
Konflikti me ekspansionin romak dhe aleatët e tij lokalë në Adriatikun lindor filloi në vitet 156-55 para Krishtit. Luftërat Romako-Dalmate zgjatën deri në vitin 33 para Krishtit kur Oktaviani (Perandori i mëvonshëm Augusti) instaloi hegjemoninë romake në Dalmaci. Paqëndrueshmëria lokale dhe rebelimet e vogla vazhduan në krahinën e Dalmacisë edhe më tutje duke arritur kulmin me Revoltën e Madhe Ilire në Dalmaci në të cilën bashkëpunuan ngushtë edhe me Panonët. Revolta, e cila zgjati për katër vjet, përfshiu më shumë se gjysmë milioni luftëtarë, ndihmës të tjerë dhe civilë nga të dy palët. Pas kësaj, disa bashkësi Delmate u zhvendosën në rajonin verior të Sanxhakut dhe të tjerët u zhvendosën në pjesë të Carinthia për të gjetur punë në minierat romake. Humbja e revoltës ilire filloi integrimin e Dalmacisë në sistemin dhe kulturën romake gjë e cila ndikoi në romanizimin pothuajse të plotë të rajonit në Mesjetën e hershme.
Plini Plaku përmend gjithashtu edhe një nënfis dalmat të quajtur Tariotët (Tariotes).
Shih edhe
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Iliria
- Dalmacia
- Gjuha dalmate
- Mbretëria e Ilirisë
- Lista e fiseve antike ilire
- Kryengritja e madhe ilire
- Luftërat romako-dalmate
- Luftërat e Oktavianit me ilirët
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ a b Wilkes 1992.
- ^ Šašel Kos 2005.
- ^ The Oxford Classical Dictionary by Simon Hornblower and Antony Spawforth, 2003, page 426.
- ^ Roman Dacia: the making of a provincial society by W. S. Hanson, Ian Haynes, 2004, page 22, "Outside the main urban centres, the best attested group of civilian immigrants is members of the Dalmatian tribes such as the Baridustae"
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Dzino, Danijel (2010). Illyricum in Roman Politics, 229 BC-AD 68 (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 0521194199.
- Šašel Kos, Marjeta (2005). Appian and Illyricum (në anglisht). Narodni muzej Slovenije. ISBN 961616936X.
- Stipčević, Aleksandar (1977). The Illyrians: History and Culture. History and Culture Series (në anglisht). Noyes Press. fq. 197. ISBN 0-8155-5052-9.
- Wilkes, John (1962). "Studies in the roman province of Dalmatia" (PDF) (në anglisht). Durham University.
- Wilkes, John (1992). The Illyrians (në anglisht). Wiley. ISBN 9780631146711.