Mitologjia ilire
Mitologjia ilire është një fushë e studimit që merret me mite, legjenda, besime, praktikat fetare pagane dhe traditat e popullit të lashtë ilirë. Megjithëse shumica e kësaj mitologjie është humbur nëpër kohë, disa elemente janë ruajtur nëpërmjet rrëfimeve të trashëgimisë verbale dhe disa zbulimeve arkeologjike. Ilirët kanë pasuar një besim të pashtershëm në teizëm të lidhura me kultin e natyrës dhe hyjnive të ndryshme që përfaqësojnë forcat natyrore. Studimi i kësaj mitologjie është sfidues për shkak të mungesës së burimeve të shkruara dhe vazhdimërisë së informacioneve prej goje. Dihet që fiset ilire, ishin një grup fisesh që flisnin gjuhën ilire dhe banonin në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, prej shekullit X p.e.s. deri në shekullin VII e.s.[1] [2] Burimet e shkruara të disponueshme lidhur me këtë problematikë janë shumë të rralla. Ato përbëhen kryesisht nga emra njerëzish, emra vendesh dhe disa fjalë nga burimet klasike.[3] Krahas kësaj mitologjia ilire ngërthen në vete edhe një varg paralelizmash me mitologjinë greke dhe mitologjinë romake.[4]
Përmbledhje
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Mitologjia ilire është një fushë e cila ende nuk është studiuar dhe hulumtuar mjaftueshëm. Gjurmët më të shpeshta të miteve dhe praktikave fetare të epokës pararomake janë ato që lidhen me simbolikën mitologjike dhe pagane. Simbolet përshkruhen në çdo larmi zbukurimesh dhe zbulojnë se objektet kryesore të kultit parahistorik të ilirëve ishin, në viset veriore Dielli,[5] në viset qendrore (nga Dalmacia deri në Dardani) Hëna dhe në viset jugore gjarpri,[6] që adhuroheshin në një sistem besimi të përhapur dhe kompleks.[7] Hyjnitë ilire përmendën në mbishkrime mbi statuja, monumente dhe monedha të periudhës romake dhe disa janë interpretuar nga shkrimtarët antikë përmes krahasimeve mitologjike e pagane.[8] [3] Këtyre mund të shtohet një numër më i madh mbishkrimesh nga rajoni italian juglindor i Pulias, shkruar në gjuhën mesapike, e cila përgjithësisht konsiderohet se ka të bëjë me ilirishten,[3] [8] [2] [9] edhe pse kjo është debatuar në nivele kryesisht spekulative.[10] Duket se nuk ka asnjë zot të vetëm më të spikatur për të gjitha fiset ilire dhe një numër hyjnish duket se shfaqen vetëm në rajone të veçanta.[8]
Mendohet se ilirët kishin një kozmologji e cila nuk ishte uniforme mbi të cilën të mund të përqendroheshin praktikat e tyre fetare pagane.[8] Si paganë, ilirët besonin në fuqi të mbinatyrshme dhe ata u atribuojnë hyjnive të tyre cilësi që pasqyroheshin në jetën e përditshme, shëndetin dhe sëmundjet, bollëkun natyror dhe katastrofën natyrore.[8] Një numër toponimesh dhe antroponimesh ilire që rridhnin nga emrat e kafshëve duket se pasqyronin besimet e tyre te kafshët si paraardhës dhe mbrojtës mitologjikë.[11] Gjarpri ishte një nga totemet më të rëndësishme të kafshëve.[12] Ilirët besonin në fuqitë magjike dhe syrin e keq, në fuqinë magjike mbrojtëse dhe të dobishme të hajmalive (amuletëve) të cilat, sipas besimit të tyre, mund të mbronin njeriun nga syri i keq apo qëllimet e këqija të armiqve.[11] [8] Spektri i pasur në besimet fetare pagane dhe ritualet e varrosjes që u shfaqën tek ilirët, veçanërisht gjatë periudhës romake, mund të pasqyrojë ndryshimin në identitetet kulturore në këtë rajon.[13]
Tradita mitologjike më e njohur, e rrënjosur thellë në vetëdijen e popullatës së Ballkanit Perëndimor ishte legjenda e Kadmit dhe Harmonisë krahas të cilës është dëshmuar edhe legjenda e Mbretit Bato.[14] Miti i çiftit heroik Kadmi dhe Harmonia ishte i lidhur ngushtë me enkelejët dhe territorin ku ata banonin: Beotia dhe Iliria.[15] Ndërkaq në periudhën romake emri Bato me sa duket ishte një nga emrat personal ilirë më të shquar, i cili mbase fillimisht ishte një "emër i shenjtë," prandaj edhe ishte përhapur jashtëzakonisht shumë, por është kondensuar sidomos në Iliri, Beoti dhe Trojë. Si për ta përforcuar këtë pohim është vërtetuar prania e një tempulli kushtuar Batos mitologjik në qytetin Argos, siç është regjistruar nga Pausania. Në çdo rajon të përmendur emri i tij lidhet me legjendat dhe besimet popullore, duke sugjeruar gjithashtu një kult përkatës antik pararomak si dhe një mundësi të ekzistencës së traditës popullore epike.[16]
Pjesë të miteve, perëndive dhe besimeve popullore (pagane) ilire përfundimisht burojnë nga mitologjia proto-indo-evropiane.[3] Krahas me besimet pagane dhe mitologjinë thrakase dhe dakase, ajo përbën një pjesë të mitologjisë paleo-ballkanike.[17] Shqiptarët ruajtën shumë gjurmë të simbolizmit mitologjik dhe fetar ilir,[11] [12] ndërsa besimet e lashta ilire janë njëri prej burimeve themelore nga të cilat kanë mbijetuar besimet popullore shqiptare.[18] [8] Krahas kësaj, gjurmë të kulteve të lashta ilire mund të gjenden edhe sot në besimet dhe paragjykimet fetare midis kroatëve, bosnjanëve, serbëve dhe malazezëve.[1]
Galeria
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]-
Paraqitja e simboleve diellore ilire: zogj dhe qarqe me tetë rreze, në një qerre bronzi të shekullit VI p.e.s. -
-
Paraqitja e hyjit të detit në një monedhë ilire me mbishrimin LABIATAN (ΛΑΒΙΑΤΑΝ) -
Bato mitologjik të cilin Hermesi e kthen në gur -
-
-
-
-
-
-
-
Paraqitja e Vidasit (Silvanit ilir) në një reliev nga Trogiri në Kroaci -
Perëndeshë lokale me veshje ilire, Muzeu Arkeologjik i Apollonisë -
Një grua me shami dhe dy burra me qeleshe (plis) - Muzeu Arkeologjik i Institutit të Arkeologjisë në Tiranë -
.jpg)
.jpg)
Shih edhe
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Iliri
- Iliria
- Medauri
- Ilirologjia
- Mitologjia
- Totemizmi
- Paganizmi
- Besëlashtët
- Dea e Butrintit
- Hyjnesha në fron
- Thana dhe Vidasi
- Feja e autariatëve
- Mitologjia shqiptare
- Bukuroshja e Durrësit
- Paganizmi iliro-arbëror
- Feja në trevat shqiptare
- Lista e perandorëve ilirë
- Mitologjia paleo-ballkanike
- Arsimi dhe edukata tek ilirët
- Hyjnitë antike në bregdetin kroat
Literatura
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Beekes, Robert S. P. (2009). Beek, Lucien van (red.). Etymological Dictionary of Greek (në anglisht). Brill. ISBN 978-90-04-32186-1.
- Benveniste, Émile (1969). Dictionary of Indo-European Concepts and Society (në anglisht) (bot. 2016). Hau Books (University of Chicago Press). ISBN 978-0-9861325-9-9.
- Boardman, John; Sollberger, E. (1982). J. Boardman; I. E. S. Edwards; N. G. L. Hammond; E. Sollberger (red.). The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. (në anglisht). Vëll. 3/1 (bot. 2). Cambridge University Press. ISBN 0521224969.
- Brandt, J. Rasmus; Ingvaldsen, HÎkon; Prusac, Marina (2014). Death and Changing Rituals: Function and meaning in ancient funerary practices (në anglisht). Oxbow Books. ISBN 978-1-78297-639-4.
- Cabanes, Pierre (2008). "Greek Colonisation in the Adriatic". përmbledhur nga Tsetskhladze Gocha R. (red.). Greek Colonisation: An Account of Greek Colonies and Other Settlements Overseas (në anglisht). Brill. ISBN 978-90-04-15576-3.
- Cambi, Nenad; Čače, Slobodan; Kirigin, Branko, red. (2002). Greek influence along the East Adriatic Coast (në anglisht). Split (Državni Hidrografski Institut): Kniževni Krug. ISBN 978-953-163-154-9.
- Ceka, Neritan (2013). The Illyrians to the Albanians (në anglisht). Tirana: Migjeni. ISBN 9789928407467.
- Delplace, Christiane (2019). "Cultes féminins dans l'Adriatique romaine : autour de Bona Dea". përmbledhur nga Christiane, Delplace; Tassaux, Francis (red.). Les cultes polythéistes dans l'Adriatique romaine (në frëngjisht). Ausonius Éditions. ISBN 978-2-35613-260-4.
- De Simone, Carlo (1989). "Gli Studi Recenti sulla Lingua Messapica". përmbledhur nga Ampolo, Carmine (red.). Italia Omnium Terrarum Parens (në italisht). Libri Scheiwiller. ISBN 978-8876441325.
- De Simone, Carlo (2017). "Messapic". përmbledhur nga Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias (red.). Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics (në anglisht). Vëll. 3. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-054243-1.
- de Vaan, Michiel (2008). Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages (në anglisht). Brill. ISBN 9789004167971.
- Dorcey, Peter F. (1992). The Cult of Silvanus: A Study in Roman Folk Religion (në anglisht). Brill. ISBN 9004096019.
- Durham, Edith (2004). Bejtullah D. Destani (red.). Albania and the Albanians: Selected Articles and Letters, 1903–1944 (në anglisht). I.B.Tauris. ISBN 1850439397.
- Dyczek, Piotr; Kolendo, Jerzy; Łajtar, Adam; Plóciennik, Tomasz; Rzepkowski, Krzysztof (2014). "Une inscription métrique de Lambaesis (CIL, VIII, 2581 ; F. Buecheler, Carmina Latina epigraphica, 1527) et la statue du dieu illyrien Médaure". Antiquités Africaines (në frëngjisht). 50 (1): 73–84. doi:10.3406/antaf.2014.1560.
- Dzino, Danijel (2017). "The Cult of Silvanus in the Central Adriatic Islands". përmbledhur nga Anna Kouremenos (red.). Insularity and identity in the Roman Mediterranean (në anglisht). Oxbow Books. ISBN 978-1785705830.
- Elsie, Robert (2001). A Dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk Culture (në anglisht). London: Hurst & Company. ISBN 1-85065-570-7.
- Gruen, Erich S. (2005). Cultural borrowings and ethnic appropriations in antiquity (në anglisht). F. Steiner. ISBN 978-3-515-08735-3.
- Hampartumian, Nubar (1979). Corpus Cultus Equitis Thracii (CCET) (në anglisht). Vëll. 4 Moesia Inferior (Romanian Section) and Dacia. Brill. ISBN 9004295526.
- Katičić, Radoslav (1977). "Enhelejci (Die Encheleer)" [The Encheleans]. Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja (në anglisht) (15): 5–82.
- Krahe, Hans (1946). "Die illyrische Naniengebung (Die Götternamen)" (PDF). Jarhbücher f. d. Altertumswiss (në gjermanisht). fq. 199–204. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 7 mars 2019. Marrë më 31 gusht 2020.
- Lamboley, Jean-Luc (2019). "Les cultes de l'Adriatique méridionale à l'époque républicaine". përmbledhur nga Christiane, Delplace; Tassaux, Francis (red.). Les cultes polythéistes dans l'Adriatique romaine (në frëngjisht). Ausonius Éditions. ISBN 978-2-35613-260-4.
- Leeming, David (2005). The Oxford Companion to World Mythology (në anglisht). Oxford University Press. ISBN 0195156692.
- Lurker, Manfred (2005). The Routledge Dictionary of Gods and Goddesses, Devils and Demons (në anglisht). Routledge, Taylor & Francis. ISBN 0-203-64351-8.
- Mallory, James P.; Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture (në anglisht). London: Routledge. ISBN 978-1-884964-98-5.
- Mallory, James P.; Adams, Douglas Q. (2006), The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World (në anglisht), Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-929668-2
- Marchesini, Simona (2009). Le lingue frammentarie dell'Italia antica: manuale per lo studio delle lingue preromane (në italisht). U. Hoepli. ISBN 978-88-203-4166-4.
- Matijašič, Robert; Tassaux, Francis (2019). "Liber et Silvanus". përmbledhur nga Christiane, Delplace; Tassaux, Francis (red.). Les cultes polythéistes dans l'Adriatique romaine (në frëngjisht). Ausonius Éditions. ISBN 978-2-35613-260-4.
- Mócsy, András (1974). Pannonia and Upper Moesia: A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire (në anglisht). Routledge. ISBN 978-1-317-75424-4.
- Mayer, Anton. “Vdes Illyrischen Götter. Vidasus Und Thana. " Glotta, vëll. 31, nr. 3/4, 1951, faqe 235–243. JSTOR, www.jstor.org/stable/40265615. Qasur më 7 maj 2020.
- Orel, Vladimir E. (1998). Albanian Etymological Dictionary (në anglisht). Brill. ISBN 978-90-04-11024-3.
- Pallottino, Massimo (1992). "The Beliefs and Rites of the Apulians, an Indigenous People of Southeastern Italy". përmbledhur nga Bonnefoy, Yves (red.). Roman and European Mythologies (në anglisht). University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-06455-0.
- Pisani, Vittore (1987). Linguistica e filologia: atti del VII Convegno internazionale di linguisti tenuto a Milano nei giorni 12-14 settembre 1984 (në italisht). Paideia. ISBN 8839403922.
- Pokorny, Julius (1959). George Starostin; A. Lubotsky (red.). "Indo-European Etymological Dictionary". Technische Universiteit Eindhoven (në holandisht). Marrë më 14 dhjetor 2019.
- Šašel Kos, Marjeta (1993). "Cadmus and Harmonia in Illyria". Arheološki Vestnik (në anglisht). 44: 113–136.
- Šašel Kos, Marjeta (2019). "Sacred Places and Epichoric Gods in the Southern Alpine Area". përmbledhur nga Christiane, Delplace; Tassaux, Francis (red.). Les cultes polythéistes dans l'Adriatique romaine (në anglisht dhe frëngjisht). Ausonius Éditions. ISBN 978-2-35613-260-4.
- Small, Alastair (2014). "Pots, Peoples and Places in Fourth-Century B.C.E. Apulia". përmbledhur nga Carpenter, T. H.; Lynch, K. M.; Robinson, E. G. D. (red.). The Italic People of Ancient Apulia: New Evidence from Pottery for Workshops, Markets, and Customs (në anglisht). Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-99270-1.
- Stipčević, Aleksandar (1976). "Simbolismo illirico e simbolismo albanese: appunti introduttivi". Iliria (në italisht). 5: 233–236. doi:10.3406/iliri.1976.1234.
- Stipčević, Aleksandar (1974). The Illyrians: history and culture (në anglisht) (bot. 1977). Noyes Press. ISBN 978-0815550525.
- Stipčević, Aleksandar (1981). Kultni simboli kod Ilira: grada i prilozi sistematizaciji (në kroatisht). Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine.
- Stipčević, Aleksandar (2002). Ilirët: Historia, Jeta, Kultura, Simbolet e Kultit. Tirana, Albania: Toena. ISBN 99927-1-609-6.
- Tagliavini, Carlo (1963). Storia di parole pagane e cristiane attraverso i tempi (në italisht). Morcelliana.
- Tirta, Mark (2004). Petrit Bezhani (red.). Mitologjia ndër shqiptarë. Tirana: Mësonjëtorja. ISBN 99927-938-9-9.
- West, Morris L. (2007). Indo-European Poetry and Myth (në anglisht). Oxford University Press. ISBN 978-0199280759.
- Wilkes, John J. (1992). The Illyrians (në anglisht). Oxford, United Kingdom: Blackwell Publishing. ISBN 0-631-19807-5.
- Zaninović, Marin (2007) [1965]. Ilirsko pleme Delmati (në kroatisht). Ogranak Matice hrvatske Šibenik.
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ a b Stipčević 2002.
- ^ a b Mallory & Adams 1997.
- ^ a b c d West 2007.
- ^ Poghirc, Cicerone (1987). "Albanian Religion". përmbledhur nga Mircea Eliade (red.). The Encyclopedia of Religion (në anglisht). Vëll. 1. New York: MacMillan Publishing Co. fq. 178–180.
- ^ Stipčević 1974, p. 182
- ^ Wilkes 1992, p. 244
- ^ Stipčević 1974, p. 182
- ^ a b c d e f g Wilkes 1992.
- ^ Small 2014.
- ^ De Simone 2017.
- ^ a b c Stipčević 1974.
- ^ a b Stipčević 1976.
- ^ Brandt, Ingvaldsen & Prusac 2014.
- ^ Šašel Kos 1993, p. 113 ... Of all the known legends connected to the northwestern Balkans, the one which was most deeply rooted among the population is the legend of the Theban heroic pair, Cadmus and Harmonia... In her opinion the legends of Cadmus, of Bato, and of the Cadmeians among the Enchelei..." p. 123: The popularity of the legend of Cadmus and Harmonia in Illyria was also manifested in other ways, in particular in the sphere of artistic creation." p. 124: "Bato, one of the most significant Illyrian names in the period of the Roman Empire, was originally, as is shown by Katičić, probably nomen sacrum...The name is unusually distributed, concentrated in Illyria, Thebes (or rather Argos), and Troas, everywhere connected to legends and religion which indicates ancient cult and religious relations..."
- ^ Katičić 1977, f. 5: "Die Encheleer erscheinen in der ältesten Landeskunde des östlichen Ufers der Adria, an sie knüpft sich der Mythos vom Ende des Kadmos und d er Harmonia. Bald ist es, als verträten sie in ältester Zeit für die Griechen das illyrische Volkstum schlechthin, manchmal erscheinen sie als eigene Volksgruppe n eben den Illyriern , meistens aber werden sie als einer unter den illyrischen Stämmen erwähnt. Das griechische Schrifttum kennt sie aber nicht nur als Bewohner der fernen adriatischen Gestade und der Täler im balkanischen F estland, es kennt sie auch im vertrauten Böotien, als Nachbarn Thebens, die eine Rolle in seiner Frühgeschichte gespielt haben. Encheleer werden demnachin allen Gegenden erwähnt, wo Kadmos und Harmonia verweilt haben: sowohl in Böotien, als auch im illyrischen. Lande. Die Verbindung des Heroenpaares mit diesem Volke erweist sich, dadurch als noch enger. Das Volk der Encheler hat somit zweifellos eine zen tra le Stellung in der ältesten illyrischen Geschichte."
- ^ Šašel Kos 1993, p. 124 ... "Bato, one of the most significant Illyrian names in the period of the Roman Empire, was originally, as is shown by Katičić, probably nomen sacrum; Pausanias mentions that he had a temple in Argos (II 23, 2), and it is very probable that he was also honoured as a hero in Harpya. The name is unusually distributed, concentrated in Illyria, Thebes (or rather Argos), and Troas, everywhere connected to legends and religion which indicates ancient cult and religious relations, which in Katičić's opinion extended far beyond linguistic and ethnic boundaris."
- ^ Leeming 2005.
- ^ West 2007, p. 288: "Ancient Illyrian religion is perhaps one of the underlying sources from which Albanian legend and folklore have drawn nourishment."